11ـ افراط و تفریط در راه رفتن
در مورد راه رفتن در کوچه و خیابان و معابر، خواه پیاده و خواه سواره، که این خصلت می‌تواند به گونه‌ای نمودار نوع شخصیت انسان باشد، در احادیث اسلامی، هم از سرعت سیر و تندروی بی‌مهابا نهی شده، و هم تأنی و کند راه رفتن،‌که نشانه تکبر و تبختر است، مذموم قلمداد شده است. پیامبر اسلام(ص) فرمود: «سرعه السیر یذهب ببهاء الوجه:۶۷ تند راه رفتن، از متانت و شخصیت انسان می‌کاهد« و وجهه او را جریحه‌دار و سبک می‌سازد. درباره کندروی و راه رفتن‌های سنگین و تفریطی مغرورانه هم، در وصیتهای لقمان حکیم به فرزندش آمده است: «لا تمش فی ‌الارض مرحا:۶۸ بر زمین خرامان و با ناز راه مرو« که نشانه فخر و غرور است.
میانه‌روی و رعایت حد تعادل در راه رفتن که علامت تواضع و پختگی و متانت است، مورد توصیه و تأکید قرآن کریم قرار گرفته و می‌فرماید: «واقصد فی مشیک:۶۹ در راه رفتن خود (یا اصولاً در شیوه زندگی) روش اعتدال و میانه روی را انتخاب کن.»
در آیه دیگری از قرآن، مشی ملایم و سنگین، نمودار شخصیت ایمانی و معنوی بندگان ممتاز خداوند رحمان معرفی شده و می‌فرماید: «عباد الرحمن الدین یمشون علی الارض هونا:۷۰ از نشانه‌های بندگان صالح خدای رحمان این است که در روی زمین با نرمی و ملایمت راه می‌روند.»
امام سجاد(ع)وقتی آیه «قصدالسبیل«۷۱ را تفسیر می‌کنند، آن را سبیل‌الصالحین می‌نامند و به یاران خود توصیه می‌کنند چنین روشی را برگزینند.۷۲
۱۲ـ معیار خواب و استراحت
فرصت خواب و استراحت در حیات سالم انسان، یک ضرورت انکار ناپذیر است، و به بیان قرآن وقت آن هم شب بوده و به منظور تمدّد اعصاب وکسب آسایش است: «وجعلنا اللیل سکنا«۷۳ «و جعلنا نومکم سباتا«؛۷۴ اما ممکن است افرادی در این جهت گرفتار افراط و تفریط شوند و در هر دو صورت، زندگی خود را با مشکلاتی دست به گریبان سازند؛ یعنی اگر در مورد خواب و استراحت افراط و زیاده‌روی شود، ملال و کسالتی که از این راه عاید می‌گردد، مانع جلب منافع مادی و معنوی می‌شود واگر بی‌خوابی و تفریط صورت گیرد، سلامت و تمرکز جسم و جان خدشه‌دار می‌گردد.
بدین جهت در روایات اسلامی، از طرفی با خواب زیاد و افراط‌آمیز مبارزه شده، و زیان کم خوابی و بی‌خوابی و تفریط هم در منطق شرع و عقل محرز و مشخص است. امام صادق(ع) فرمود: «ان ‌الله عزوجل یبغض کثره النوم و کثره الفراغ:۷۵ خداوند زیاد خوابیدن و بیکار بودن را مبغوض می‌دارد.« همچنین فرمود: «کثره النوم مذهبه للدین و الدّنیا:۷۶ زیاد خوابیدن، دین و دنیای انسان را زایل و نابود می‌گرداند.« امام کاظم(ع) نیز فرمود: «ان‌ الله تعالی لیبغض العبد النوام:۷۷ خداوند از بنده تنبل و پرخواب، بیزار است.«
کم‌خوابی و نداشتن استراحت لازم هم به از دست دادن «ثبات» و اعصاب و تمرکز قوای فکری و دماغی منجر خواهد شد، و این نقیصه روی نحوه خواندن، نوشتن، گفتن، کار و بالاخره اخلاق و روابط اجتماعی، آثار دردناکی خواهد داشت که در برخی از موارد این‌گونه آثار سوء را مشاهده کرده‌ایم؛ بنابراین، برای خواب و استراحت، رعایت حد لازم و متعادل ضرورت دارد، بدین جهت امام‌ موسی‌ بن‌‌جعفر(ع) طی یک توصیه، ساعات شبانه روز را چهار بخش تقسیم می‌کند و درباره یک بخش آن می‌فرماید: «و ساعه تخلّون فیها للذّاتکم فی غیر محرّم و بهذه السّاعه تقدرون علی الثّلاث ساعات…:۷۸ یک بخش از ساعات شبانه روز را برای بهره‌جوییهای حلال و استراحت آزاد بگذارید، و در این ساعات است که می‌توانید استراحت و تجدید قوا کنید و قدرت انجام کارهای دیگر را هم به دست آورید.»
۱۳ـ ظرافت تبلغ و ارشاد
محور ارشاد و رسالت تبلغ اسلام و اجرای امر به معروف و نهی از منکر نیز به‌دلیل لزوم رعایت جهات روانی، فرهنگی و تربیتی، کاری بس دقیق و ظریف است؛ بدین دلیل برای نجات گمراهان افتادگان و مبتلایان به انحراف و فرهنگهای بی‌ارزش و ضدارزش، هر مبلغی موظف است هم «بشیر» باشد هم «نذیر»، چه اینکه اگر صرفاً بعد «بشریت» به‌کار گرفته شود، جنبه افراطی رخ می‌نماید و نتیجه‌اش به‌وجود آمدن روحیه تن‌آسایی و تن‌پروری و جسارت و اغراء به‌جهل خواهد بود، و رسالت و مسؤلیت و شدت و صلابت و تلاش و جهاد، به بوته فراموشی و بی‌توجهی قرار خواهد گرفت.
و اگر فقط از بیم و ترس و سلاح «نذیریت« استفاده شود، رحمت و عطوفت الهی نادیده گرفته شده، روح یأس و ناامیدی در افراط به‌وجود می‌آید و سرانجام نااهلان و گناهکاران وقتی «آب را از سرگذشته« تلقی کردند، به تباهی و فساد و اضلال خود، بیش از پیش دامند می‌زنند.
بدین جهت پیامبر عالی‌قدر اسلام(ص) به ‌منظور رعایت حال افراد و شرایط روانی و فرهنگی افراد فرموده: «نحن معاشر الانبیاء اُمرنا أن نکلّم الناس علی قدر عقولهم:۷۹ ما جماعت پیامبران مأمور شده‌ایم که با مردم به اندازه کشش فکری و عقلی و توانشان سخن بگوییم« و آنان را ارشاد و اصلاح کنیم.
امام صادق(ع) نیز در باره اصلاح و سازندگی افراد فرموده: «افراد پایین‌تر از خود را با تشویق به مرحله خود برسانید، با آنان سختگیری مکنید و فشار میاورید که ناتوان شوند و از پا درآیند؛ زیرا هر کس بدین وسیله (فشار و افراط) به شخص مؤمنی ضربه‌ای وارد آورد و او را بشکند، لازم است صدمه‌ای را که وارد آورده، جبران کند و او را اصلاح نماید!«۸۰ بر این پایه است که پیامبر عالیقدر اسلام(ص) فرمود: «کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیّته:۸۱ همه شما باید رعایت کننده حال دیگران باشید، و در برابر این مأموریت هم، همه مسئول و مؤاخذ خواهید بود.«
بنابراین کسانی‌که داعیه ارشاد خلق را به‌عهده دارند و تحمل بارسنگین این رسالت را پذیرفته‌اند، اضافه بر رعایت جهات فنی و ظاهری، که باید از افراط و تفریط مبرا باشند، آنچه بهتر و بیشتر می‌تواند برایشان در این مسئولیت مددبخش و مؤثر و سازنده محسوب شود، این‌ است که ارزشهای اصلی و درخشان اسلام را در حرکات و سکنات و تصمیم‌گیری‌ها و برخوردهای عینی و عملی به منصّه ظهور رسانند.
باری، با توجه به این واقعیت مسلّم و حقیقت دقیق است که امام صادق(ع) فرمود: «کونُوا دعاه الناس بغیر السنتکم، لیروا منکم الاجهتاد و الصدق…:۸۲ دیگران را با غیر از زبان (با عمل خود) به اسلام دعوت کنید تا مردم آثار (عملی) پرهیزگاری و کار و تلاش (برای حفظ دین) را، در وجود شما مشاهده کنند.»
بدیهی است همان‌طور که تبلیغات عملی می‌تواند در اصلاح و سازندگی و تکامل و بالندگی فرد و اجتماع نقش چشمگیری داشته باشد، اگر خدای ناکرده میان گفتار و کردار هماهنگی وجود نداشته باشد، یا از آن بدتر زشتی عمل، زیبایی کلام را تحت الشعاع قرار دهد، به‌کاربرد تبلیغی مبلغ، ضربه جبران ناپذیری وارد خواهد آمد؛ بدین جهت است که در برابر اشکالها و انتقادها و اذیتهایی که ممکن است از این رهگذر براسلام وارد شود، امام باقر(ع) خطاب به شیعیان می‌فرمود: «کونوا لنا زیناً و لاتکونوا علینا شیناً، قولوا للناس حسناً و احفظوا السنتکم و کفّوا عن الفضول و قبح القول:۸۳ برای مکتب ما زینت و باعث آبرو باشید، هرگز برای ما موجب ملامت و سرزنش فراهم میاورید. با مردم درست سخن بگویید، زبان خود را از کلمات زشت و ناروا نگهدارید.»
به‌ هر حال تبلیغ دین و ارشاد برای افرادی که خود را در قبال نشر فرهنگ نورانی اسلام مسئول می‌دانند و در این راه تلاش می‌کنند، کاری ظریف و دقیق بوده، و نه تنها باید با پرهیز از هرگونه افراد و تفریط، به این مهم اقدام نموده و هیچ‌گونه طعن و تندی و خشونت و دافعه‌ای از خود نشان ندهند، بلکه با اعمال معتدل و منطقی و با جاذبه‌های زیبا و زینت‌بخش، هم در جهت سازندگی دیگران گام بردارند و هم مایه عظمت و عزت و آبروی اولیای گرامی اسلام را فراهم آورند.
ادامه دارد

پی‌نوشتها:
۶۷- تفسیر منهج، ج۷ٌ، ص۲۴۰، تحف العقول، ص۳۱٫
۶۸- سوره لقمان، آیه ۱۷٫
۶۹- لقمان، ۱۸
۷۰- فرقان، ۶۹٫
۷۱- نحل، ۹
۷۲- تفسیر الکاشف، ج۶، ص۱۶۲٫
۷۳- انعام، ۹۶٫
۷۴- سوره نبأ،آیه ۹٫
۷۵- ۷۷- وسائل، ج۱۲، ص۳۶٫
۷۸- تحف‌العقول، ص ۳۰۲٫
۷۹- بحارالانوار، ج۱، ص ۸۵٫
۸۰- سلمان فارسی، ص ۹۳، چاپ چهارم، خصال صدوق، ج۱، ص۶۰، کاقی، ج۲، ص۴۵٫
۸۱- نهج‌الفصاحه، ص۴۵۷، مجحه‌البیضاء، ج۳، ص۷۰، مستدرک الوسائل، ج۱۴، ص۲۴۸٫
۸۲- کافی، ج۲، ص۱۰۵٫
۸۳- سفینه‌البحار، ج۲، ص۹۱۱٫