زمینه پیدایش مدارس عالی- از اواسط سلطنت فتحعلیشاه قاجار (۱۲۵۰ -۱۲۱۲ ق)، آشنایی ایرانیان با تمدن و فرهنگ اروپایی گسترش پیدا کرد و رفت و آمد با آنها بیشتر شد. مسافران، مأموران دولتی که به اروپا یا به هندوستان می‌رفتند و ارامنه ایرانی و عثمانی که سال‌ها در اروپا بودند و زبان خارجی می‌دانستند به بسط پاره‌ای از اصول تمدن جدید اروپایی در ایران کمک کردند. از جمله این افراد عبارتند از: میر عبدالطیف شوشتری، ابوالحسن ایلچی، سلطان الواعظین، آقا احمد کرمانشاهی. ولی اشخاصی که درباره اوضاع اجتماعی و فرهنگی روزگار قاجار قلم زده اند، با هم همنوا هستند که عباس میرزا نایب السلطنه (۱۲۴۹ -۱۲۰۳ق) مردی بود روشنگر، هوادار تمدن، فرهنگ نو و کوشش داشت برای سامان دادن به اوضاع پریشان کشور از دستاوردهای علوم و فنون کشورهای پیشرفته بهره گیرد. نخستین گروه محصلان ایرانی در زمان او به اروپا اعزام شدند و کتاب‌های بسیاری نیز از زبان‌های خارجی به فارسی ترجمه شد و هیأت‌هایی هم از طرف دولت به اروپا اعزام شدند و مشاهدات خود را همراه خود آوردند.
اعزام محصل به خارج- اعزام محصل به خارج، یکی از عوامل نفوذ فرهنگ غربی به ایران است که باعث شد دولت به صورت رسمی، مظاهری از تمدن جدید را وارد ایران کند. نخستین گروه اعزام محصل به اروپا دو نفر بودند بنام‌های کاظم پسر نقاش باشی شاهزاده عباس میرزا و حاجی بابا افشار پسر یکی از صاحب منصبان عباس میرزا که اولی نقاش و دومی طب و شیمی تحصیل کردند.
سر‌هارفورد جونز آنها را با خود به لندن برد. در سال ۱۳۳۰ ق گروه دوم شامل: میرزا صالح شیرازی، میرزا محمد جعفر، میرزا سید جعفر، میرزا رضا سلطان توپخانه و استاد محمد علی چخماق ساز بودند. بعد از آنها میرزا صادق هم برای تحصیل طب به انگلیس رفت. در زمان ناصرالدین شاه و صدارت امیر کبیر هم اشخاصی برای تحصیل در زمینه‌های فنی، صنعتی، پزشکی، نظامی و هنری به اروپا فرستاده شدند.
در دوره میرزا حسن مستوفی الممالک (۱۳۵۱- ۱۲۹۱ ق) در سال ۱۳۲۵ ق از طرف وزارت معارف، نخستین قانون اعزام محصل به خارج تصویب شد. طبق این قانون، سالانه
۳۰ نفر برای تحصیل به اروپا اعزام می‌شدند که اکثراً هم فارغ التحصیل از دارالفنون بودند. رشته‌های تحصیلی آنها علاوه بر رشته‌های تحصیلی فوق، رشته نظامی گری نیز بود. بسیاری از این فارغ التحصیلان ایرانی بعد از بازگشت به ایران به شغل معلمی پرداختند و یا به ترجمه و تألیف کتاب می‌پرداختند و بعضی از آنها نیز مدارس جدید تأسیس می‌کردند که اولین آنها، میرزا حسن رشدید می‌باشد که روش آموزش را از فرانسویان بیروت آموخت. عده‌ای از این دسته معلمان عبارتند از:آقاخان پسر رضا بیگ خویی، میرزا سید جعفر خان (مشیرا لدوله، میرزا حسین دکتر، دکتر خلیل الله خان اعلم الدوله ثقفی، میرزا رضا، میرزا زکی، عبدالرسول خان، میرزا علی دکتر همدانی، میرزا علی اکبر خان نقاش باشی نطنزی (مزین الدوله)، میرزا علی خان سرتیپ، میرزا کاظم محلاتی، مادروس خان، محمد تقی خان مقدم، میرزا محمد دکتر،
مخبر السلطنه، مشیرالدوله (حسن پیرنیا)، میرزا مکلم خان، ممتحن الدوله، نظام الدین غفاری(مهندس الممالک)، نظر آقای.)
لازم به اشاره است که بگوییم، دلبستگی شدید ایرانیان به فرهنگ غربی، یکی اوضاع نابسامان و پریشان داخلی بود که حکومتگران خودکامه قاجار باعث آن شدند و دیگری، زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی، علمی و… بود که همه را شیفته خود کرده بود. اکثر محصلین اعزامی از طبقه اشراف و اعیان زادگان بودند. ولی در زمان امیر کبیر، یک گروه هفت نفری از میان عوام به روسیه فرستاده شد و پس از انقلاب مشروطیت هم برای نخستین بار، اعزام محصل از طریق امتحان و بدون توجه به وابستگی‌های سیاسی و خانوادگی صورت گرفت. بطور خلاصه نوآوران و پیشگامان مدارس جدید عبارتند از:
میرزا تقی خان امیرکبیر، میرزا فتحعلی
آخوند زاده، میرزا ملکم خان. اینک می‌پردازیم به شرح کوتاه تأسیس مدارس عالی کشور تا تأسیس دانشگاه تهران.
۱- تأسیس دارالفنون- قبل از تأسیس دارالفنون در سال ۱۲۶۸ هـ.ق، دو مدرسه جدید توسط امریکایی‌ها در ارومیه و بعد در تبریز توسط فرانسوی‌ها در سال ۱۲۵۵ هـ.ق تأسیس گشت. فکر ایجاد دارالفنون در ایران برای امیرکبیر ۲۲ ساله بعد از مسافرت وی همراه هیأتی به روسیه و دیدن مدارس فنی و نظامی پیش آمد. سفر اول در سال ۱۲۴۵ هـ.ق اتفاق افتاد. سفر دوم همراه ناصرالدین میرزای ولیعهد برای ملاقات با تزار روس انجام شد. او در این زمان وزارت نظام آذربایجان را داشت. وی در این سفرها با متانت و کاردانی در جلسات شرکت کرده و احترام آنها را جلب می‌کرد. برخورد او نشانه سیاست و
اصلاح گری قوی بود. او در سفر سوم به دولت عثمانی، برنامه اصلاح گری آنها را دید و از محمود علی پاشا وخدیو مصر هم اطلاعاتی بدست آورد. عامل دیگر، خواندن ترجمه کتاب‌های خارجی و اعتقاد به لزوم اخذ پدیده‌های جدید غرب و اثر آنها در اجتماع بود. در حقیقت به این دلیل در سال ۱۲۶۶ هـ.ق میرزا رضا مهندس باشی که در زمان عباس میرزا برای تحصیل به انگلستان رفته بود، در تهران با یک سال وقت در ارگ سلطانی، بنایی ساخت و فرمان داد که جان داود، مترجم اول دولت به دربار امپراطور اتریش برود و دولت پروس، معلمانی برای تدریس فنون جدید به استخدام مدرسه درالفنون درآورند. ابتدا در سال ۱۲۶۸ هـ.ق هفت معلم پیاده نظام، توپخانه، سوار نظام، طب و جراحی و داروسازی به ایران آمدند.
مدرسه مبارکه دارالفنون به ریاست کل
دار‌الطباعه و دار الترجمه ایران(محمد حسن صنیع الدوله) و بعداً با مدیریت عزیزخان سردار کل و سپس محمدخان امیر تومان تأسیس شد و سرانجام در سال ۱۲۷۴ هـ.ق، اکثر علوم مانند داروسازی، طب و جراحی، هندسه و حساب، جغرافیا، نقاشی،شیمی و فیزیک، پیاده نظام و توپخانه و اکثر زبان‌ها مانند: انگلیسی، فرانسه، روسی، عربی و فارسی، در این مدرسه تدریس می‌شدند.
تعداد شاگردان دارالفنون در بدو تأسیس، ۱۱۴ نفر بود که همگی از اشراف زادگان بودند (مهندسی ۱۲ نفر، توپخانه ۲۶ نفر، پیاده نظام
۳۹ نفر، سواره نظام ۵ نفر، طب و جراحی ۲۰ نفر، فیزیک و شیمی و داوسازی ۷ نفر، و
معدن شناسی ۵ نفر). تعداد شاگردان در سال ۱۳۰۷ ق به ۳۸۷ نفر رسید: رشته‌های سه گانه نظام ۷۵ نفر، شعبه‌های گوناگون علم و فن ۱۴۰ نفر، زبان فرانسه ۴۵ نفر، زبان انگلیسی ۳۷ نفر، زبان روسی ۱۰ نفر، و نقشه کشی ۸۰ نفر.
سرپرستی و نظامت مدرسه- مدرسه در آغاز وابسته به وزارت خارجه بود، چون سرو کار معلمان خارجی با این وزارت خانه بود و از طرف دیگر چون مدرسه نظامی بود، سرپرستی آن هم با عزیزخان مکری آجودان باشی کل نظام بود، و بعدها وزارت معارف سرپرستی این مدرسه را پذیرفت. ضمناً نظامت آن ابتدا با رضا قلی هدایت و انتخاب بعدی با ناصر الدین شاه بود. اعضاء اداری مدرسه نیز عبارت بودند از: کتابدار، آجودان، مباشر، مستوفی، ناظر، روزنامه نویس، مؤذن و عده‌ای قراول و فراّش. دارالفنون دارای مسجدی هم بود که در آن، امام جماعت مسایل دینی را تدریس می‌کرد و امام مسجد هم بود.
شیوه آموزش و امتحانات – دروس علمی ابتدا نظری بود، اما پس از یک سال، شاگردان طب و جراحی به مریضخانه می‌رفتند و به صورت عملی و بالینی آموزش می‌دیدند.
فرخ خان امین الملک همراه مسیو فوکتی در سال ۱۲۷۲ ق به فرنگ رفتند و وسایل آزمایشگاه مناسب را با خود آوردند. شاگردان گروه مهندسی هم با ابزار خود به خارج از شهر می‌رفتند و بصورت عملی آموزش می‌دیدند. از شاگردان سه بار در سال امتحان گرفته می‌شد و بزرگانی مانند علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه یا ملا علی محمد اصفهانی ریاضی دان و منجم مشهور در جلسه امتحانات حاضر می‌شدند. در پایان امتحان سوم، شاه به مدرسه می‌رفت و سلام مخصوصی تشکیل می‌شد.
اسامی معلمین ایرانی- میرزا ابوالقاسم حکیم باشی(طب)، میرزا عبدالغفار نجم الدوله (کل علوم ریاضی)، میرزا کاظم (فیزیک و شیمی)، میرزا علی اکبر نقاش باشی (نقاشی و موسیقی)، ملا اسد الله (عربی و فارسی)، میرزا رضا خان مهندس، مهندس السلطان، مهندس الممالک غفاری، علیخان ناظم العلوم، محمود محمودی، اسداله خان، غلامحسین رهنما، محمد وحید(که بعضی از آنها فارغ التحصیل از مدرسه
پلی تکنیک فرانسه بوده اند، میرزا مکلم خان۰حساب و هندسه)، میرزا سید علی (طب)، میرزا احمد طبیب کاشانی (طب قدیم)، شیخ محمد صالح اصفهانی (فارسی و عربی)، عبدالعظیم قریب، ادیب الدوله، مترجم السلطنه، دکتر شیخ، دکتر محمود شیمی، ابوالفتح صدری، مصور الملک، میرزا اسدالله، گل گلاب، محمد وحید.
اسامی معلمین فرنگی- میرزا رضا خان مسیو ریشار که قبلا مسلمان شده بود(زبان فرانسه)، مسیو پروسکی (زبان فرانسه و جغرافیا)، مسیو طلر (زبان انگلیسی)، مادروس خان (زبان روسی)، مسیو وویله( معدن)، مسیو لنسو دانمارکی (پیاده نظام)، مسیو لر (موسیقی). کاژرپلو ایتالیایی (نقاشی)، بارون گومنز اتریشی (پیاده نظام و مشاور امیر)، کرزیز اتریشی (توپخانه و ریاضیات)، نمیرو اتریشی (سواره نظام و سپاه)، زاتی اتریشی (مهندس نظام و ریاضیات)، بوهلر فرانسوی (ریاضیات و نقشه کشی)، کارنتای اتریشی(معدن)، فکنی ایتالیایی (فیزیک و شیمی و دوا سازی)، پلاک اتریشی (طب و جراحی و کحالی)، متراتسوی ایتالیایی (سپاه و پیاده نظام. )
گرچه دارالفنون توسعه نیافت، اما تجربه مغتنمی پیش روی اشخاصی گذاشت که در آرزوی آشنایی ایرانیان با دانش‌های جدید و پیشرفت‌های ایرانیان در صنعت، علوم، اقتصاد، سیاست و… بودند. جالب است که بدانیم دارالفنون ایران، ۲۰ سال پیش از تأسیس دارالفنون توکیو و ۳ سال پس از تأسیس دارالفنون استانبول در ترکیه، در سال ۱۲۶۸ هجری قمری با همت صدراعظم ایران میرزا تقی خان امیرکبیر تأسیس گشت.
۲- مدرسه فلاحت مظفری- در سال ۱۳۰۹ هـ.ق، مسیو عباسقلی خان، دکتر ولی الله نصر و داشر بلژیکی آموزشگاهی برای فلاحت در تهران تاسیس کردند که دروس عملی آن در دهکده بهشتی نزدیک غار انجام می‌شد که بعداً به عمارت بهارستان انتقال یافت. ریاست آن را مهندس زاهدی به عهده داشت. این مدرسه
۱۱ سال تعطیل بود تا اینکه …
code
اکبر عزیزی اقدامی دیر، اما باارزش