حسین علاء وزیر وزارت فواید عامه و تجارت و فلاحت، شورای عالی کشاورزی را تأسیس کرد و قرار شد مدرسه فلاحت در سال ۱۳۱۱ دوباره کار خود را شروع کند. این مدرسه بعداً به مدرسه عالی فلاحت تبدیل شد و به نگارستان انتقال پیدا کرد.
تعدادی از رؤسای آن عبارت بودند از: مهندس زاهدی (مقدم الملک)، مرتضی قلی سپانلو، نصرالله جلیل الملک و احسن الدوله. این شورا، تأسیس مدرسه عالی فلاحت را توصیه کرد، ولی آموزشگاه علمی کشاورزی به دلیل نبودن کادر آموزشی عملی نشد و به جای آن، دبستان برزگران در کرج در قصر قدیمی سلیمانیه به ریاست‌هانش شریک آلمانی تأسیس شد. روسای آن، علی شیرازی و ابوالقاسم دولر سیتنی (۱۳۰۰ – ۱۲۹۸) بودند.
شاگردان این مدرسه گواهی نامه ابتدایی کشاورزی اخذ می‌کردند. بعد به توصیه سرلشگر خدایار خان رئیس وقت دبستان برزگران، مدرسه فوق به دهکده چهاردانگه منتقل شد و سپس منحل گشت. چند ماه بعد به دستور دولت، مدرسه عالی فلاحت و صنایع روستایی گشایش یافت و ریاست آن را میرپنج و بعد محمد فاتح عهده دار شدند. بعد مدرسه عالی فلاحت به سرپرستی احمد حسین عدل افتتاح گردید و سرپرستی بعد از او به دکتر تقی گل سرخی واگذار شد.
در سال ۱۳۱۱ دبیرستان کشاورزی تأسیس شد که دانش آموزان با ۹ کلاس وارد آن می‌شدند و دیپلم می‌گرفتند. در سال ۱۳۱۴ به علت پیوستن دانشکده دامپزشکی به دانشکده کشاورزی، آزمایشگاه‌های میکروب شناسی، فیزیولوژیکی و تشریح آن تأسیس شد و سرانجام در سال ۱۳۳۱، مدرک مهندسی لیسانس کشاورزی به دانشجویان اعطاء می‌گشت.
۳ـ مدرسه علوم سیاسی- در زمان ناصرالدین شاه به خاطر ارتباط میان ایران با خارج، باید عده‌ای برای انجام کارهای اداری تربیت می‌شدند. به این دلیل میرزا رضاخان گرانمایه پسر میرزا حسین سرابی و میرزا عبدالله پسر میرزا محمد خان صدیق الملک و میرزا زین العابدین کاشانی وارد رشته حقوق بین‌الملل و علوم سیاسی شدند. بعضی از فرزندان رجال مانند میرزا نصر الله خان نائینی مشیرالدوله وزیر خارجه (علی، حسن و حسین) نیز برای تحصیل به خارج رفتند.
در سال ۱۳۱۷ هـ. ق، میرزا حسن خان مشیرالدوله که در خارج تحصیل علوم سیاسی کرده بود، با مشاورت پدرش، نصرالله خان مشیرالدوله وزیر خارجه و خواهش او مدرسه سیاسی را در سال ۱۳۱۷ هـ.ق بنیان نهاد. این مدرسه جزو وزارت خارجه بود و اکثر شاگردانش از فارغ التحصیلان دارالفنون بودند.
ریاست مدرسه در دست میرزا حسن خان مشیرالدوله بود و معاونش هم محقق الدوله نام داشت. در سال ۱۳۲۵ هـ.ق، محمد علی فروغ به ریاست آن انتخاب شد. عده‌ای از معلمین آن عبارت بودند از: اردشیر جی (تاریخ)، دکتر مِرل (زبان فرانسه)، میرزا حسن خان (حقوق
بین الملل)، میرزا محمد تدین، محمد علی فروغی ذکاء الملک (ادبیات)، ابوالحسن فروغی (تاریخ)، مهندس عبدالرزاق بغایری (جغرافی)، انتظام الملک، شمس العلما(قریب)، فاضل خلخالی، ادیب السلطنه (سمیعی)، میرزای آشتیانی، میرزا حسن خان مشیر الملک، حبیب الله خان را مأمور تدریس فقه کرد. این مدرسه ابتدا یک کلاس داشت و بعد به تعداد کلاس‌ها افزوده شد. شرایط ورود به مدرسه، سن ۱۱ تا ۱۵ سال، مواد امتحانی ورودی (صرف و نحو، حساب، خط، انشاء، املاء)، مواد درسی تاریخ، فقه و حقوق بود. این مدرسه دو دوره تحصیلی و پنج کلاس داشت. دوره اول، سه کلاس و دوره دوم دو کلاس. مدرسه از سال ۱۳۲۱ فارغ التحصیل می‌داد. از سال ۱۳۳۰ ق تصدیق نامه دوره دوم به امضای وزیر خارجه می‌رسید و به عنوان تحصیلات عالی محسوب می‌شد.
۴ ـ مدرسه صنایع مستظرفه- این مدرسه به همت کمال الملک (میرزا محمد خان غفاری) و با کمک حکیمی (حکیم الممالک) در سال ۱۳۲۹ق افتتاح شد. کمال الملک از شاگردان
علی اکبر مزین الدوله نظنزی بود. او یک سال بعد از مرگ ناصرالدین شاه به اروپا سفر کرد و سه سال در آنجا بود. مظفرالدین شاه در سفر دومش به پاریس، وی را در موزه لوور دید و از او خواست تا به ایران برگردد. کمال الملک بعد از بازگشت به ایران به مشروطه خواهان پیوست و در زمان احمد شاه به یاری حکیم الممالک وزیر معارف، مدرسه نقاشی را با کمک علیقلی خان سردار اسعد بختیاری در اراضی باغ نگارستان دایر کرد. کمال الملک قبل از آنکه دولت برای کارمندان این مدرسه حقوقی تأمین کند، خودش شخصاً مبلغی به آنها می‌داد. بعدها میان او و وزارت اختلاف افتاد و او مجبور شد در ۲۲ر۲ر۱۳۰۸ استعفا دهد. اسماعیل آشتیانی معاون کمال الملک بعداً اداره امور را بر عهده گرفت ولی به خاطر عدم توجه دولت، مدرسه بسته شد.
۵- مدرسه عالی حقوق- مسیو پرنی مستشار وزارت عدلیه در سال ۱۳۳۹ هـ.ق از طرف ایران جزو هیأتی به جامعه ملل رفت و با خود چند معلم به ایران آورد. میرزا جواد عامری هم که در فرانسه بود به ایران آمد و این مدرسه به ریاست مسیو پرنی معاونت جواد عامری افتتاح گردید.
در زمان ریاست سید محمد تدین (۱۳۰۵)، مدرسه عالی حقوق و مدرسه علوم سیاسی ضمیمه وزارت معارف گردید و هر دو با هم ادغام شدند و به مدرسه عالی حقوق و
علوم سیاسی تغیر نام دادند. در سال ۱۳۰۶ دهخدا به ریاست آن انتخاب شد و دو رشته علوم قضایی و اداری را به آن اضافه کرد. دوره لیسانس در این مدرسه سه سال طول می‌کشید.
۶ ـ مدرسه طب دولتی- در ماه محرم سال ۱۳۳۷ هجری قمری (آبان ۱۲۹۷ ش) رشته طب از دارلفنون جدا شد و به صورت مدرسه مستقلی در آمد و مرحوم دکتر لقمان الدوله ادهم به ریاست آن انتخاب گردید. اساتید آن عبارت بودند از: لقمان الدوله (امراض داخلی و پاتولوژی)، حسین خان معتمد (جراحی)، لسان الحکماء (چشم پزشکی)، صحت الدوله (طب سنتی)، یونس خان(میکروب شناسی و قابلگی). قسمت نظام در سال ۱۳۰۱ ش به عمارت امیریه متعلق به کامران میرزا نایب السلطنه که بعد از میرزا تقی خان فراهانی، لقب امیرکبیر به او داده شد، منتقل گردید و از دارالفنون جدا شد و رفته رفته، مدرسه‌ای که اساس تحصیلات جدید در ایران به منزله دانشگاه و مرکز تعلیم علوم و فنون جدید مورد نیاز ایران بود به صورت دبیرستانی درآمد.
۷ـ دارالمعلمین عالی- در سال ۱۲۹۷ ش در زمان وزارت مرحوم میرزا احمد خان بدر «نصیرالدوله»، دارالمعلمین مرکزی در عمارت شرکت فرهنگ (خیابان زمرد) برای تربیت معلمان ذکور تأسیس شد که ابتدا دارای دو کلاس بود. یکی کلاس‌های ابتدایی و دیگری کلاس‌های عالی. در کلاس‌های ابتدایی، شاگردان برای تدریس در مدارس ابتدایی تربیت می‌شدند. دارالمعلمین عالی بعداً به دانشسرای مقدماتی تبدیل شد و در کلاس‌های عالی، معلمین جهت تدریس در دبیرستان‌ها تربیت می‌شدند.
دانشسرایعالی نیز بعداً به دانشسرای عالی تغییر نام داد. کلاس‌های عالی دارای دو رشته بودند، ادبی و علوم طبیعی. رشته ادبی دارای دروس روانشناسی، علوم تربیتی، آموزش و پرورش، منطق و فلسفه و علوم طبیعی شامل رشته‌های فیزیک، شیمی، زیست شناسی و ریاضی بود. بعداً زبان‌های انگلیسی، فرانسه، روسی، آلمانی، و باستان شناسی هم به آنها اضافه شد. ریاست دارالمعلمین مرکزی با مرحوم ابوالحسن فروغی و نظامت آن با اسماعیل مرآت بود.
فروغی سعی کرد آنجا را مرکز تربیت معلم نماید. به این دلیل دانشمندان برگزیده زمان را در آنجا گرد آورد. او توانست از سال ۱۲۹۷
تا ۱۳۰۷ ش، این مؤسسه را به نحو احسن اداره نماید.
فارغ التحصیلان ایرانی در خارج هم بعد از برگشت به ایران در دانشسرایعالی شروع به تدریس کردند.
معلمان برجسته دارالمعلمین عالی عبارت بودند از: ابوالحسن فروغی، عباس اقبال آشتیانی، دکتر ابوالقاسم بهرامی، حبیب الله ذولفنون، غلامحسین رهنما، حسن فرزان، عبدالله انتظام، عباسقلی قریب، محمد وحید، فاضل تونی، عبدالعظیم قریب، مرتضی نجم آبادی، سرتیپ عبدالرزاق بغایری، شیخ محمد حسین، بیجاره گنابادی، اسماعیل مرآت، حبیب الله ذوالفنون، دکتر عیسی صدیق، دکتر علی اکبر سیاسی، دکتر صادق رضا زاده شفق، بدیع الزمان فروزانفر و دکتر منار فرانسوی.
دارالمعلمین که بعداً به دانشسرایعالی تبدیل شد، رشته خاصی به نام خانه داری را نیز برای بانوان افتتاح کرد. شاگردان علاوه بر دروس عمومی و دروس اختصاصی، دروس آموزش و پرورش مانند روان شناسی، اصول آموزش و پرورش و منطق را هم فرا می‌گرفتند.
استادان برجسته دانشسرایعالی عبارت بودند از: دکتر عبدالرسولی، سید محمد مشکوه، وحید الملک شیبانی، ملک الشعرای بهار، احمد بهمنیار، کاظم عصار، علی اکبر دهخدا، علینقی وزیری، سعید نفیسی، ابراهیم پور داود، پرویز خانلری، محمد معین….
شاگردان دانشسرایعالی از ۱۳۱۰ به بعد با
سه سال تحصیل لیسانس می‌گرفتند. دانشسرایعالی در سال ۱۳۱۳ با دانشگاه تهران ادغام شد، ولی دوباره در سال ۱۳۳۴ مجزا گشت. در سال ۱۳۴۲ نیز دوباره منحل شد و به جای آن «سازمان تربیت معلم و تحقیقات تربیتی» تأسیس گشت.
۸ ـ تأسیس دارالمعلمات- وزارت معارف در سال ۱۲۸۳ش تصمیم گرفت ده نفر را به مدیریت ریچارد خان مؤدب الملک به مدرسه (فرانکو پرسان) در فرانسه بفرستد. با برگشتن این گروه به تهران و مدیریت اسعد الملوک هرمزی، دارالمعلمات در سال ۱۲۹۷ در وزارت احمد خان (سفیر الدوله) در خیابان شاه (جمهوری فعلی، کوچه نوبهار) تأسیس شد و شروع به کار کرد. شاگردان این مدرسه در مریضخانه بانوان،
بچه داری هم می‌آموختند. شاگردان با کارنامه چهارم ابتدایی وارد این مدرسه شده و بعد از ۴ سال فارغ التحصیل می‌شدند. این مدرسه، دبستانی را نیز به خود ضمیمه کرد تا شاگردان در آن عملاً به تدریس بپردازند. سرانجام دارالمعلمات در سال ۱۳۱۵ به دانشسرایعالی دختران تغییر نام داد.
۹ ـ مدرسه عالی تجارت- این مدرسه عالی در سال ۱۳۰۵ ش توسط مرحوم داور تأسیس و از ادارات فواید عامه شد، رئیس آن محمود افشار بود. این مدرسه بعداً به خاطر وجود مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی به آن، ضمیمه گشت و سپس به دانشگاه تهران اضافه شد و نامش به «دانشکده حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی» تغییر کرد.
code
اکبر عزیزی آرامش بهترین حربه