بیست و نهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، امسال در حالی برگزار خواهد شد که مکان آن از مصلی امام خمینی(ره) به شهر آفتاب منتقل شده است. جابجایی مکانی نمایشگاه کتاب تهران به شهر آفتاب، در حالی صورت می‌گیرد که بسیاری از اهالی فرهنگ و ناشران کتاب نگران امکانات و نبود دسترسی مناسب و کافی به لحاظ حمل و نقل به این منطقه هستند.

امیر مسعود شهرام‌نیا ـ قائم مقام بیست و نهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران درباره این که چگونه می‌توانیم نمایشگاهی برگزار کنیم که از هر نظردارای استانداردهای جهانی مانند سایر نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب در دیگر کشورها باشد می‌گوید: واقعیت این است که ما در برخی مسائل به نسبت دیگر نمایشگاه‌های کتاب در دنیا، جلوتر و پیشرفته‌تر هستیم. با وجود آن که سرانه مطالعه در کشور ما چندان که باید در مقایسه با دیگر کشورها راضی کننده نیست، ولی می‌بینیم که میزان استقبال مردم از نمایشگاه کتاب تهران، هر سال مطلوب بوده است.

شهرام‌نیا اضافه می‌کند: اگر چه دیگر نمایشگاه‌های کتاب دنیا مثل نمایشگاه کتاب پاریس و بلونیا سال به سال در حال کوچکتر شدن است و حتی اخیراً که در نمایشگاه کتاب پاریس شرکت داشتم، رئیس نمایشگاه از کوچک شدن آن گلایه می‌کرد، با این حال بر این باورم یکی از مشکلات نمایشگاه کتاب تهران، ایرادی است که به شبکه توزیع وارد می‌شود. ضمن این که عادت کتاب خواندن در جامعه ما در سال‌های اخیر، تا حدی کمرنگ شده است. به طور کلی دیدگاه من در مورد این که چگونه می‌توانیم نمایشگاهی استاندارد داشته باشیم این است که در حال حاضر اگر چه از کشورهای اروپایی در این وادی فاصله داریم، ولی از بسیاری کشورهای همجوار و همسایه در شرایط بهتری قرار گرفته‌ایم. اگر تغییر فضای نمایشگاه صورت بگیرد، که امسال به «شهر آفتاب» منتقل شده است، می‌توان امیدوار بود که محتوای نمایشگاه از آنچه، امروز هست نیز ارتقاء پیداکند.

باغ کتاب مناسبتر است

اسدالله امرایی: مترجم درباره نمایشگاه کتاب امسال می‌گوید: با توجه به صحبت‌هایی که درباره مکان برگزاری نمایشگاه کتاب امسال شنیده‌ام، تصور می‌کنم مکانی که برای این دوره از نمایشگاه در نظرگرفته شده است، به‌لحاظ بُعد مسافت دور است و راه‌های دسترسی چندانی ندارد. شاید مکانی مثل «شهر آفتاب» برای برگزاری دیگر نمایشگاه‌ها مناسب باشد، ولی برگزاری نمایشگاه کتاب در شهر آفتاب، به‌نظرمن مطلوب نیست.

وی اضافه می‌کند: البته همه داوری‌ها در حال حاضر بر اساس شنیده‌ها و فرضیات است و طبیعی است تا زمانی که نمایشگاه کتاب در آن مکان برگزار نشود، نمی‌توان به‌طور کلی در مورد آن نظر داد. با این حال تصور می‌کنم مکان‌های دیگری مثل «باغ کتاب» برای برگزاری این رویداد فرهنگی مناسب‌تر به نظر می‌آمده است. حال آن‌که چرا دست‌اندرکاران برگزاری نمایشگاه تصمیم گرفته‌اند نمایشگاه کتاب در شهر آفتاب برگزار شود، حتماً به سیاست‌های وزارت ارشاد در این زمینه برمی‌گردد. اما واقعیت این است که شهر آفتاب هم به‌لحاظ مسافت و هم امکانات در شرایط کنونی در مرحله تجربه‌های اولیه است و همان‌‌طور که اشاره کردم تا اولین تجربه برپایی نمایشگاه در شهر آفتاب پشت سر گذاشته نشود، نمی‌توان به‌طور قاطعانه درباره آن، نظر داد.

احتمال تغییر آمار بازدیدکنندگان

این مترجم در ادامه سخنانش تصریح می‌کند: شاید برگزاری نمایشگاه کتاب در شهر آفتاب باعث شود تعداد مخاطبانی که هر سال برای بازدید از نمایشگا ه به مصلی می‌آمده‌اند، به‌دلیل دور بودن مسیر و خارج شهر بودن آن، ریزش کند. بیش‌تر نمایشگاه کتاب در مصلای تهران برگزار می‌شد و از آنجا که مصلی در مرکز شهر واقع شده است، تمامی اقشار جامعه می‌توانند به‌ آن دسترسی پیدا کنند و برای بازدید از نمایشگاه به مصلی بیایند. ولی امروز که مکان نمایشگاه کتاب به «شهر آفتاب» تغییر یافته است، احتمالاً تعداد بازدیدکنندگان از نمایشگاه در مقایسه با دوره گذشته دستخوش تغییراتی می‌شود. افرادی مثل من که سال‌هاست در حوزه فرهنگ فعالیت می‌کنند و در طول سال در انتظار این هستند کتاب‌‌هایشان در نمایشگاه، مجال بیشتری برای دیده شدن پیدا کند، با انتقال نمایشگاه کتاب به شهر آفتاب، دیگر به سادگی نمی‌توانند به این مکان رفت و آمد کنند.

هر سال در جریان برگزاری نمایشگاه کتاب، از ۱۰ روز برپایی، من و امثال من درحدود ۷ روز را در نمایشگاه سپری می‌کردیم و امسال به‌دلیل بُعد مسافت و واقع شدن شهر آفتاب در خارج از شهر، بعید می‌دانم که در مقایسه با سال قبل، بتوانیم حضور پررنگی در نمایشگاه داشته باشم. با این تفاسیر، امیدوارم امکانات در این دوره از نمایشگاه فراهم شود تا مخاطبان او اهالی فرهنگ به سهولت به نمایشگاه رفت و آمد کنند.

لزوم تأمین امکانات رفت وآمد

راضیه تجار نیز از جمله نویسندگانی است که به اختصار درباره جابجایی مکان نمایشگاه کتاب می‌گوید: تصور می‌کنم باغ کتاب می‌توانست گزینه مناسب‌تری برای برگزاری نمایشگاه کتاب تهران باشد. شهر آفتاب به‌لحاظ مسافت، فاصله زیادی با مرکز شهر تهران دارد و شاید از این نظر، مخاطبان برای بازدید از نمایشگاه و رفت و آمد به آن، دچار زحمت شوند.

بلقیس سلیمانی نویسنده با اشاره به نبود وسایل حمل و نقل مناسب و کافی برای رفت و آمد به نمایشگاه امسال می‌گوید: من اطلاعات زیادی درباره چند و چون نمایشگاه امسال ندارم و همین‌قدر می‌دانم که برپایی نمایشگاه در مکانی مثل شهر آفتاب، مستلزم مهیا کردن امکانات زیادی است که در این ارتباط فراهم بودن وسایل حمل و نقل برای من به شخصه اهمیت دارد. زیرا اصولاً از آنهایی هستم که مترو سوار نمی‌شوم، زیرا یک بار به دلیل ازدحام جمعیت نزدیک بود خفه شوم! فعلاً اولین نکته‌‌ای که درباره این مکان به‌ذهن می‌رسد بُعد مسافت آن است. خود من با توجه به مشکلات دسترسی به امکانات حمل و نقل به شهر آفتاب، ترجیح می‌دهم امسال از رفتن به نمایشگاه صرف‌نظر کنم، مگر آن‌که ضرورتی برای حضورم در نمایشگاه وجود داشته باشد. به‌نظر می‌‌رسد مصلی با وجود تمامی مشکلات که از نظر امکانات داشت،‌ به مراتب از شهر آفتاب برای برگزاری نمایشگاه کتاب،‌ گزینه مناسب‌تری بوده است.

ترافیک قابل پیش‌بینی نیست

احمد‌پوری، از دیگر مترجمان و نویسندگانی است که درباره مکان جدید برگزاری نمایشگاه کتاب معتقد است: اگر به‌فرض تمامی امکانات برای رفت و آمد به شهر آفتاب مهیا شود، مشکلاتی از قبیل ترافیک را چگونه می‌توان حل کرد. ضمن اینکه ترافیک در شهر اصولاً غیر قابل پیش‌بینی است. از این گذشته، خطرات جاده‌ای هم از دیگر مشکلاتی است که بر معضلات جابه‌جایی نمایشگاه کتاب در شهر آفتاب، اضافه می‌کند. هنوز نمی‌توانم متوجه شوم که چرا برگزاری نمایشگاه کتاب باید در چنان محلی باشد؟ از اینها گذشته، وقت و زمانی که برای آمد و رفت به نمایشگاه صرف می‌شود، مسئله‌ای است که باید مورد توجه قرار گیرد. تصور می‌کنم کسی که به‌عنوان مخاطب و بازدید کننده به نمایشگاه کتاب شهر آفتاب می‌آید، باید یک روز کامل خود را صرف رفت و آمد به چنین مکانی کند.

نویسنده رمان «دو قدم این ورخط» اضافه می‌کند: به شخصه معتقدم محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌‌المللی تهران که سابق بر این، نمایشگاه کتاب هم در آنجا برگزار می‌شد، می‌توانست گزینه مناسبی برای برپایی نمایشگاه در این دوره باشد. زیرا محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران به‌لحاظ دسترسی و امکانات در سطح مطلوب‌تری قرار دارد و طبعاً مکانی مثل شهر آفتاب نمی‌تواند آن‌طور که باید مورد توجه اهالی فرهنگ و همین‌طور، مخاطبان واقع شود.

نخستین تجربه در شهر آفتاب

محمد بقایی مــاکان_ ‌پژوهشگر ادبی و اقبال شناس نیز در‌باره مکان جدید برگزاری نمایشگاه کتاب می‌گوید: این نمایشگاه تا امروز، تجربه‌های زیادی را به‌لحاظ مکانی پشت سر گذاشته است که بهترین آنها،محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی بوده است. در عین حال، نمایشگاه‌هایی که به‌عنوان نمایشگاه کتاب در محل‌های دیگری برگزار شد، هر یک نواقصی داشته است و می‌توان گفت از استانداردهای لازم برخوردار نبوده و از این‌رو مورد توجه علاقه‌مندان قرار نگرفته است.

به‌نظر می‌آید این دوره از نمایشگاه نیز به دلیل عدم دسترسی به‌محل و نبود امکانات مورد نیاز، نمی‌تواند تاثیری را که باید بر روی مخاطبان خود داشته باشد. اظهارنظرهایی که تاکنون درباره مکان این نمایشگاه صورت گرفته است، در مجموع این نتیجه را به دست می‌دهد که محل کنونی، چندان که باید مورد قبول ناشران و علاقه‌مندان به بازدید از نمایشگا ه کتاب نیست، ولی با این همه، باید دید که نمایشگاه کنونی تا چه اندازه می‌تواند، مورد توجه قرار بگیرد؟ نخستین تجربه نشان خواهد داد که آیا برگزاری نمایشگاه کتاب در محلی که با شهر تهران، فرسنگ‌ها فاصله دارد، می‌تواند نیاز علاقه‌مندان به کتاب را برآورده سازد یا نه؟‌

بقایی ماکان تصریح می‌کند: از سوی دیگر باید دانست که اصولاً افراد وابسته به کتاب و کتابخوانی را اقشار مرفه جامعه تشکیل نمی‌دهند و در نتیجه آمد و رفت‌ آنها در چنین فاصله درازی که در واقع می‌توان آن را در حد یک مسافرت تلقی کرد، خالی از اشکال نخواهد بود، به‌خصوص اگر با نگاهی خوش‌بینانه بپذیریم که دوستداران کتاب از این نمایشگاه بخواهند کتاب هم خریداری کنند که با توجه به بعد مسافت، ترجیح می‌دهند خریدهای چندانی از نمایشگاه انجام ندهند.

برپایی نمایشگاه دور از شهرها

محمدجواد جزینی ـ نویسنده و منتقد ادبی می‌گوید: مکان قلبی نمایشگاه کتاب تهران به لحاظ فنی و حجم و فضا، مشکلات زیادی را برای ناشران و مراجعه کنندگان به همراه داشت. از آنجا که فضائی جدید یعنی شهر آفتاب را ندیده‌ام، نمی‌توانم از حالا درباره آن اظهارنظر کنم. در عین حال، دیگر نمایشگاه‌های بزرگ دنیا به دلیل گستردگی زیاد همواره در خارج از شهرها برگزار شده‌اند، منتهی امکانات نمایشگاه‌های کتاب که در خارج از شهرها در دیگر کشورها در نظر گرفته شده، از هر لحاظ مطلوب و راضی کننده است. در حالی که امروز نمی‌دانیم نمایشگاه کتاب که قرار است طی روزهای آتی در شهر آفتاب برگزار شود، از چه امکاناتی برخوردار است.

جزینی با بیان این که مشکل ما در حیطه نمایشگاه‌های کتاب مشکل مکان نیست، اضافه می‌کند: در واقع پرداختن به مسئله مکان برای نمایشگاه کتاب، از جمله مسائل ثانویه است و موضوع‌های مهم‌تری در این زمینه وجود دارد که باید به آنها پرداخته شود تا نمایشگاه کتاب تهران بتواند به سطح استاندارد و مطلوب برسد. در کشورهای دیگر، نمایشگاه کتاب به معنی واقعی یک نمایشگاه کتاب است، در حالی که در ایران، نمایشگاه کتاب بیشتر یک فروشگاه بزرگ است. به نظر می‌رسد دست اندرکاران برگزاری چنین رویداد فرهنگی بزرگی باید تمهیداتی بیندیشند تا مشکلات ساختاری نمایشگاه کتاب را مرتفع کنند و به یک جور درست فهمی از نمایشگاه کتاب، دست یابند. در کشورهای دیگر به وقت برگزاری نمایشگاه کتاب این مکان محلی برای تبادل نظر ناشران کشورهای مختلف می‌شود و همینطور محلی برای دیدار نویسندگان با یکدیگر و عقد قراردادهای مربوط به نشر.

ولی در مورد نمایشگاه کتاب تهران، شرایط به گونه‌ای است که می‌بینیم به فروشگاه بزرگی بدل می‌شود. از اینها گذشته در همه جای دنیا همان طور که اشاره کردم، رویدادهای فرهنگی در حاشیه برگزاری نمایشگاه کتاب اتفاق می‌افتد، مثل همان تبادل نظر ناشران با یکدیگر و انعقاد قراردادهای نشر اما در کشور ما رویدادهای جانبی نمایشگاه کتاب به برپایی کبابی‌ها و ساندویچی‌ها محدود می‌شود! روی این اصل است که معتقدم، مشکل نمایشگاه کتاب تهران، فقط مکان آن نیست و همان طور که اشاره کردم، مکان نمایشگاه از مسائل ثانویه است که باید به آن پرداخته شود و پیش از آن باید مشکلات اساسی نمایشگاه کتاب حل و فصل شود.

کتاب نخوانان به دنبال بهانه‌اند

علی دهباشی سردبیر نشریه بخارا درباره این که «شهر آفتاب» چقدر می‌تواند محل مطلوبی برای برگزاری نمایشگاه کتاب باشد، می‌گوید: نمایشگاه کتاب در درجه نخست باید با شهر تهران تناسب داشته باشد، اگرچه مصلی هم پیش از این، مکان مناسبی برای برپایی نمایشگاه کتاب نبوده است.

او اضافه می‌کند: هر چند که دست اندرکاران برگزاری نمایشگاه به این مسئله اشاره کرده‌اند که قرار است برای رسیدن به شهر آفتاب، مترو در نظر گرفته شود، اما واقعیت این است که جامعه کتاب‌نخوان همواره به دنبال بهانه است. باید بپذیریم که هنوز به اندازه کشورهایی مثل آلمان نشده‌ایم که مردم ده‌ها کیلومتر را طی می‌کنند تا به نمایشگاه کتاب بروند. طبیعی است که برای جلب نظر مردم به کتاب و کتابخوانی باید به ایجاد انگیزه پرداخت و در نظر گرفت که این مسیر طولانی برای نمایشگاه کتاب، طبعاً ایجاد انگیزه نخواهد کرد. جامعه ما هنوز به لحاظ فرهنگی و سرانه مطالعه متاسفانه در سطح پایین‌تری قرار گرفته است و حتی از این نظر در مقایسه با کشورهای همسایه هم عقب است.

مکان پرت و دور افتاده!

یکی دیگر از نویسندگانی که درباره محل جدید نمایشگاه کتاب تهران به اظهارنظر پرداخته عباس جهانگیریان است. او تصریح می‌کند: «شهر آفتاب» به هیچ وجه مکان مناسبی برای برگزاری نمایشگاه سالانه کتاب نیست. سئوال من این است که چرا تمامی کالاهای بزرگ تجاری در محل دائمی نمایشگاه بین‌المللی تهران در قالب نمایشگاه، بروز و ظهور می‌یابند، ولی وقتی نوبت به کتاب می‌رسد چنین مکان پرت و دور افتاده‌ای برای آن در نظر گرفته می‌شود؟! مسئله این است که کتاب متاسفانه همواره از بی منزلت ترین کالاهای فرهنگی در جامعه ما شمرده می‌شود ما نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم جامعه‌ای پویا و کتابخوان داشته باشیم، مگر این که در آن ارزش کتاب و کتابخوانی، تفهیم و یادآوری شود.

این نمایشنامه نویس اضافه می‌کند: معتقدم ضرورت دارد کتاب‌های کمک آموزشی از نمایشگاه کتاب جدا شده و در قالب نمایشگاه مستقلی به معرض نمایش گذاشته شود. زیرا مهم‌ترین آسیب نمایشگاه کتاب تهران همین کتاب‌های کمک آموزشی است. با این تفاسیر، تصور می‌کنم به لحاظ مکانی، «باغ کتاب» مکان مناسبی‌تری برای برگزاری نمایشگاه کتاب بوده است. هر سال در جریان برگزاری نمایشگاه کتاب تهران، میهمانان خارجی حضور می‌یابند و طبیعی است که باید مکانی در نظر گرفته شود تا جایگاه کتاب نزد خودمان و هم مهمانان خارجی که در رابطه با این رویداد به ایران می‌آیند حفظ شود تا این نکته برای خارجی‌ها نیز به اثبات برسد که کشور ما هم به اندازه سایر کشورها، به اهالی قلم و فرهنگ و کتاب، اهمیت می‌دهد و برایشان ارزش قایل است.

آزاده صالحی