اعمال ورفتار هر فرد، زاییده طرز تفکر وعقیده او است.جانبازی وفداکاری از نشانه‏های افراد با ایمان است.اگر ایمان انسان به چیزی به حدی برسد که آن را بالاتر از جان ومال خود بداند، قطعاً در راه آن سر از پا نمی‏شناسد وهستی وتمام شؤون خویش را فدای آن می‏سازد. قرآن مجید این حقیقت را در آیه زیر منعکس کرده است:
«انما المؤمنون الذین آمنوا بالله و رسوله ثم لم یرتابوا و جاهدوا باموالهم وانفسهم فی سبیل الله اولئک هم الصادقون .» (حجرات: ۱۵): مؤمنان کسانی هست که به خدا وپیامبر او ایمان آوردند ودر آن هرگز تردید نکردند وبا مال وجان خود در راه خدا کوشیدند. آنان به راستی در ایمان خود صادقند.در سالهای آغاز بعثت، مسلمانان سخت ترین شکنجه‏ها وزجرها را در راه پیشبرد هدف تحمل می‏کردند. آنچه که دشمنان را از گرایش به آیین توحید باز می‏داشت همان عقاید خرافی نیاکان وحفظ مقام خدایان وتفاخر به امتیازات قومی وطبقاتی وکینه‏های موروثی قبیله‏ای بود.این موانع تا روزی که پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلم مکه را فتح کرد، بر سر راه پیشرفت اسلام در مکه واطراف آن وجود داشت وجز با قدرت نیرومند ارتش اسلام از میان نرفت.
فشار قریش بر مسلمانان سبب شد که گروهی از آنان به حبشه وگروه دیگری به یثرب مهاجرت کنند. با آنکه پیامبر وحضرت علی از حمایت‏خاندان بنی هاشم وبالاخص ابوطالب برخوردار بودند، اما
جعفر بن ابی طالب ناگزیر شد به همراه تنی چند از مسلمانان در سال پنجم بعثت مکه را به عزم حبشه ترک گوید وتا سال هفتم هجرت که سال فتح خیبر بود در آنجا اقامت گزیند.
پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله و سلم در سال دهم بعثت‏حضرت ابوطالب، بزرگترین حامی ومدافع خویش را، در مکه از دست داد. بیش از چند روز از مرگ عموی بزرگوارش نگذشته بود که همسر مهربان او خدیجه، که هیچ گاه از بذل جان ومال در پیشبرد هدف مقدس پیامبر دریغ نمی‏داشت، نیز چشم از جهان پوشید. با در گذشت این دو حامی بزرگ، میزان خفقان وفشار بر مسلمین در مکه فزونی گرفت؛ تاآنجا که در سال سیزدهم بعثت، سران قریش در یک شورای عمومی تصمیم گرفتند که ندای توحید را بازندانی کردن پیامبر یا با کشتن ویا تبعید او خاموش سازند. قرآن مجید این سه نقشه آنان را یاد آور شده، می‏فرماید:
«واذ یمکر بک الذین کفروا لیثبتوک او یقتلوک او یخرجوک ویمکرون و یمکر الله و الله خیر الماکرین» (انفال: ۳۰)؛ به یاد آور هنگامی را که کافران بر ضد تو حیله کردند وبر آن شدند که تو را در زندان نگه دارند یا بکشند ویا تبعید کنند.آنان از در مکر وارد می‏شوند وخداوند مکر آنان را به خودشان باز می‏گرداند؛ وخداوند از همه چاره جوتر است.
سران قریش تصمیم گرفتند که از هر قبیله فردی انتخاب شود وسپس افراد منتخب به هنگام نیمه شب یکباره بر خانه محمد صلی‌الله علیه و آله و سلم هجوم برده، او را قطعه قطعه کنند. بدین طریق، هم مشرکان از تبلیغات او آسوده می‏شدند وهم خون او در میان قبایل عرب پخش می‏شد ولذا خاندان هاشم نمی‏توانست‏با تمام قبایلی که در ریختن خون وی شرکت کرده بودند به خونخواهی ومبارزه برخیزند.
فرشته وحی پیامبر را از نقشه شوم مشرکان آگاه ساخت ودستور الهی را به او ابلاغ کرد که باید هرچه زودتر مکه را به عزم یثرب ترک کند.شب مقرر فرا رسید.مکه ومحیط خانه پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلم در تاریکی شب فرو رفته بود. ماموران مسلح قریش هر یک از سویی به جانب خانه رسول خدا روی آوردند.اکنون پیامبر باید با استفاده از شیوه غافلگیری خانه را ترک کرده، در عین حال، چنین وانمود کند که در خانه است ودر بستر خود آرمیده است. برای اجرای این نقشه لازم بود که فرد جانبازی در بستر او بخوابد وروانداز سبز پیامبر را به خود بپیچد تا افرادی که نقشه قتل او را کشیده‏اند، تصور کنند که او هنوز خانه را ترک نگفته است ولذا توجه آنان فقط معطوف به خانه او شود واز راه عبور ومرور افراد در کوچه وبیرون مکه جلوگیری نکنند. اما کیست که از جان خود بگذرد ودر خوابگاه پیامبر بخوابد؟ این فرد فداکار، لابد کسی است که پیش از همه به وی ایمان آورده است واز آغاز بعثت، پروانه‏وار، گرد شمع وجود او گردیده است. آری، این شخص شایسته کسی جز حضرت علی – علیه السلام ـ نیست واین افتخار باید نصیب وی شود.
از این رو، پیامبر رو به حضرت علی کرد وگفت: مشرکان قریش نقشه قتل مرا کشیده‏اند وتصمیم گرفته‏اند که به طور دسته جمعی به خانه من هجوم آورند ومرا در میان بستر بکشند. از این جهت از طرف خدا مامورم که مکه را ترک کنم. لذا لازم است امشب در خوابگاه من بخوابی وآن پارچه سبز را به خود بپیچی تا آنان تصور کنند که من هنوز در خانه ام ودر بسترم آرمیده ام ومراتعقیب نکنند. وحضرت علی – علیه السلام ـ در اطاعت امر رسول اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) از آغاز شب در بستر آن حضرت آرمید.چهل نفر آدمکش اطراف خانه پیامبر رامحاصره کرده بودند واز شکاف در به داخل می‏نگریستند ووضع خانه را عادی می‏دیدند وگمان می‏کردند که پیامبر در بستر خود آرمیده است. همه سراپا مراقب بودند وآنچنان وضع خانه را تحت نظر گرفته بودند که جنبش موری از نظر آنان مخفی نمی‏ماند.
اکنون باید دید که پیامبر اکرم، با این مراقبت‏شدید، چگونه خانه را ترک گفت. بسیاری از سیره نویسان بر آنند که پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم در حالی که آیاتی از سوره یس را قرائت می‏کرد، (۱) صف محاصره کنندگان را شکافت وآنچنان ازمیانشان عبور کرد که احدی متوجه نشد.امکان این مطلب قابل انکار نیست؛ چه هرگاه مشیت الهی بر این تعلق گیرد که پیامبر خود را از طریق اعجاز وبه طور غیر عادی نجات دهد، هیچ چیز نمی‏تواند مانع از آن شود. ولی سخن اینجاست که قراین زیادی حکایت می‏کند که خدا نمی‏خواست پیامبر خود را از طریق اعجاز نجات بخشد، زیرا در این صورت لازم نبود که حضرت علی در بستر پیامبر بخوابد وخود پیامبر به غار «ثور» برود وسپس با زحمات زیادی راه مدینه را در پیش گیرد.
برخی نیز می‏گویند هنگامی که پیامبر از خانه خارج شد همه آنان را خواب ربوده بود وپیامبر از غفلت آنان استفاده کرد. ولی این نظر دور از حقیقت است وهرگز شخص عاقل باور نمی‏کند که چهل آدمکش که خانه را برای این محاصره کرده بودند که پیامبر از خانه بیرون نرود تا در وقت مناسب او را بکشند، ماموریت‏خود را آنچنان سرسری بگیرند که همگی با خیال آسوده بخوابند!
ولی بعید نیست، همان طور که برخی نوشته‏اند، پیامبر پیش از گرد آمدن تروریست ها، خانه را ترک گفته بود. (۲)
یورش به خانه وحی
ماموران قریش، در حالی که دستهایشان بر قبضه شمشیر بود، منتظر لحظه‏ای بودند که همگی به خانه وحی یورش آورند وخون پیامبر را که در بسترش آرمیده است‏بریزند. آنان از شکاف در به خوابگاه پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلم می‏نگریستند واز فرط فرح در پوست نمی‏گنجیدند وتصور می‏کردند که به زودی به آخرین آرزوی خود خواهند رسید. ولی علی – علیه السلام، با قلبی مطمئن وخاطری آرام، در خوابگاه پیامبر دراز کشیده بود، زیرا می‏دانست که خداوند پیامبر عزیز خود رانجات داده است.
دشمنان، نخست تصمیم گرفته بودند که نیمه شب به خانه پیامبر هجوم آورند، ولی به عللی از این تصمیم منصرف شدند وسرانجام قرار گذاشتند در فروغ صبح وارد خانه شوند وماموریت‏خود را انجام دهند. پرده‏های تیره شب به کنار رفت وصبح صادق سینه افق را شکافت. ماموران با شمشیرهای برهنه به طور دسته جمعی به خانه پیامبر هجوم آوردند واز اینکه در آستانه تحقق بزرگترین آرزوی خود بودند از شادی در پوست‏خود نمی‏گنجیدند، اما وقتی وارد خوابگاه پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلم شدند حضرت علی – علیه السلام ـ را به جای پیامبر یافتند. خشم وتعجب سراپای وجود آنان را فرا گرفت. رو به حضرت علی کردند وپرسیدند محمد کجاست؟! فرمود: مگر او را به من سپرده بودید که از من می‏خواهید؟ در این موقع، از فرط عصبانیت‏به سوی حضرت علی حمله بردند واو را به سوی مسجد الحرام کشیدند، ولی پس از بازداشت مختصری ناگزیر آزادش ساختند ودر حالی که خشم گلوی آنان را می‏فشرد تصمیم گرفتند که از پای ننشینند تا جایگاه پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلم را کشف کنند. (۳)
قرآن مجید برای این که این فداکاری بی نظیر در تمام قرون واعصار جاودان بماند، در طی آیه‏ای جانبازی حضرت علی – علیه السلام ـ را می‏ستاید واو را از کسانی می‏داند که جان به کف در راه کسب رضای خدا می‏شتابند: «ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله و الله رؤوف بالعباد»(بقره: ۲۰۷)؛ برخی از مردم کسانی هستند که جان خود را برای تحصیل رضای خداوند از دست می‏دهند؛ وخداوند به بندگان خود رؤوف ومهربان است.
جنایتکار عصر بنی امیه
بسیاری از مفسران شأن نزول آیه‏اخیر را حادثه «لیلة المبیت‏» می‏دانندوبر آنند که آیه به همین مناسبت درباره حضرت علی – علیه السلام ـ ‌نازل شده است. (۴) دانشمند معروف شیعه، مرحوم شیخ طوسی، در امالی خود دنباله واقعه هجرت را که منتهی به نجات پیامبر شد چنین می‏نویسد:
شب هجرت سپری شد وعلی – علیه السلام ـ از محل اختفای پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلم آگاه بود وبرای فراهم ساختن مقدمات سفر پیامبر لازم بود شبانه با او ملاقات کند. (۵)
پیامبر اکرم سه شب در غار ثور بسر برد. در یکی از شب ها حضرت علی – علیه السلام ـ وهند بن ابی هاله فرزند خدیجه به غار رفتند وبه محضر پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلم رسیدند. پیامبر دستورهای زیر را به حضرت علی داد:
۱) دو شتر برای من وهمسفرم آماده کن. (در این موقع ابوبکرگفت: من قبلا دو شتر برای این کار آماده کرده ام. پیامبر فرمود: در صورتی این دو شتر را از تو می‏پذیرم که پول هر دو را بپردازم.سپس به علی دستور داد که پول شتران را بپردازد.»
۲) من امین قریش هستم وهم اکنون امانت های مردم در خانه من است. فردا باید در محل معینی از مکه بایستی وبا صدای رسا اعلام کنی که هرکس امانتی نزد محمد دارد، بیاید وآن را باز گیرد.
۳) بعد از رد امانت ها باید خود را آماده مهاجرت کنی.هروقت نامه من به تو رسید، دخترم فاطمه ومادرت فاطمه وفاطمه دختر زبیر بن
عبد المطلب را همراه خود بیاور.واگر کسانی از بنی هاشم خواستار مهاجرت شدند، مقدمات هجرت آنان را نیز فراهم کن. سپس فرمود:«از این پس هر خطری که در کمین تو بود از تو برطرف شده است ودیگر آسیبی به تو نخواهد رسید.» (۶)
دو گواه روشن بر فداکاری امام (ع) فداکاری امیر مؤمنان – علیه السلام ـ در شبی که خانه پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلم از طرف آدمکشان قریش محاصره شده بود، امری نیست که بتوان آن را انکار کرد ویا کوچک شمرد. خداوند برای این که به این رویداد تاریخی رنگ ابدی وجاودانی بخشد، در قرآن مجید (سوره بقره، آیه‏۲۰۷) از آن یاد کرده است و مفسران بزرگ نیز در تفسیر آیه مربوط به این واقعه به نزول آن در شأن حضرت علی – علیه السلام ـ اشاره کرده‏اند.
و ما در اینجا دو گواه روشن تاریخی بر آن می‏آوریم. این دو مطلب تاریخی گواهی می‏دهد که عمل حضرت علی – علیه السلام ـ در آن شب جز فداکاری نبوده؛ آن حضرت به راستی آماده قتل وشهادت در راه خدا بوده است.
۱) اشعاری که امام – علیه السلام ـ پیرامون این حادثه تاریخی سروده وسیوطی همه آنها را در تفسیر خود (۷) نقل کرده است، گواه روشن بر جانبازی اوست:
«وقیت‏بنفسی خیر من وطا الحصی محمد لما خاف ان یمکروا به وبت اراعیهم متی ینشروننی ومن طاف بالبیت العتیق و بالحجر فوقاه ربی ذو الجلال من المکر و قد وطنت نفسی علی القتل و الاسر»: من جان خود را برای بهترین فرد روی زمین ونیکوترین شخصی که خانه خدا وحجر اسماعیل را طواف کرده است‏سپر قرار دادم.
آن شخص عالیقدر محمد بود. ومن هنگامی دست‏به این کار زدم که کافران نقشه قتل او را کشیده بودند ولی خدای من او را از مکر دشمنان حفظ کرد. من در بستر وی بیتوته کردم ودر انتظار حمله دشمن بودم وخود را برای مرگ واسارت آماده کرده بودم.
۲) دانشمندان سنی وشیعه نقل کرده‏اند که خداوند در آن شب به دو فرشته بزرگ خود، جبرئیل ومیکائیل، خطاب کرد که: اگر من برای یکی از شما مرگ وبرای دیگری حیات مقرر کنم کدام یک از شما حاضر است مرگ را بپذیرد وزندگی را به دیگری واگذار کند؟ در این لحظه هیچ کدام نتوانست مرگ را بپذیرد ودر راه دیگری فداکاری کند.سپس خدا به آن دو فرشته خطاب کرد که: به زمین فرود آیید وببینید که علی چگونه مرگ را خریده، خود را فدای پیامبر کرده است؛ سپس جان علی را از شر دشمن حفظ کنید. (۸)
اگر از نظر بعضی مرور زمان بر این فضیلت‏بزرگ پرده کشیده است، ولی در آغاز اسلام عمل حضرت علی – علیه السلام ـ در نظر دوست ودشمن بزرگترین فداکاری به شمار می‏رفت.در شورای شش نفری که به فرمان عمر برای تعیین خلیفه تشکیل شد؛ علی – علیه السلام ـ با ذکر این فضیلت‏بزرگ بر اعضای شورا احتجاج کرد وگفت:
«من شما اعضای شوری را به خدا سوگند می‏دهم که آیا جز من کسی بود که برای پیامبر در غار (حرا) غذا ببرد؟ آیا جز من کسی در جای او خوابید وخود را سپر بلای او کرد؟ همگی گفتند: والله جز تو کسی نبوده است. »(۹)
مرحوم سید بن طاووس در باره فداکاری حضرت علی – علیه السلام ـ تحلیل جالبی دارد وآن را به فداکاری اسماعیل وتسلیم او در برابر پدر قیاس کرده، برتری ایثار حضرت علی – علیه السلام ـ را اثبات کرده است. (۱۰)

پی‏نوشت ها:———————————–
۱- منظور آیات هشتم ونهم ازاین سوره است.
۲- سیره حلبی، ج‏۲، ص ۳۲
۳- تاریخ طبری، ج‏۲، ص‏۹۷
۴- مدارک نزول آیه را در باره علی – علیه السلام سید بحرینی در تفسیر برهان (ج‏۱، ص‏۲۰۶- ۲۰۷) ومرحوم بلاغی در تفسیر آلاء الرحمان (ج‏۱، ص ۱۸۴- ۱۸۵) نقل کرده‏اند. شارح معروف نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، می گوید: مفسران نزول آیه را در حق‏علی نقل کرده‏اند. (ر.ک. ج‏۱۳، ص ۲۶۲)
۵- اعیان الشیعة، ج‏۱، ص‏۲۳۷
۶- متن عبارت پیامبر این است: «انهم لن یصلوا الیک من الآن بشی‏ء تکرهه‏»
۷- الدر المنثور، ج‏۳، ص‏۱۸۰
۸- بحار الانوار، ج‏۱۹، ص‏۳۹، به نقل از احیاء العلوم غزالی
۹- خصال صدوق، ج‏۲، ص‏۱۲۳ ; احتجاج طبرسی، ص ۷۴
۱۰- ر.ک.اقبال، ص‏۵۹۳; بحار الانوار، ج‏۱۹، ص ۹۸
منبع: فروغ ولایت، ص ۴۵

code