ایران از نظر تنوع زیستی بسیار غنی است و گونه‌های جانوری و گیاهی متنوعی دارد که شاید بتوان گفت بیش از نیمی‌از آن‌ها هنوز کشف و شناسایی نشده اند. این سرزمین به دلیل قرار گیری در فلات ایران و همجواری با اقلیم‌های مختلف آسیایی دارای پراکندگی جانوری منحصر به فردی است به طوری که آخرین حد پراکنش گونه‌های جانوری مختلف از اروپا گرفته تا هند و عربستان در ایران قرار دارد. غیر از این در نواحی مرکزی ایران نیز می‌توان گونه‌های اندمیک یا به عبارتی گونه‌های بومی‌و خاص ایران را یافت. در کوه‌های ایران نیز به فراوانی به گونه‌های اندمیک بر می‌خوریم. همچنان که در کوه‌های البرز و درون یک غار شگفت انگیز به گونه ای نادر و منحصر به فرد از دوزیستان برمی‌خوریم که در هیچ جای دیگر از دنیا یافت نمی‌شود. این دوزیست کمیاب به دلیل زندگی در غار و منطقه ای که این غار در آن واقع شده است، «سمندر غارزی گرگانی» نامیده می‌شود.
سمندر غارزی گرگانی با نام علمیParadactylodon gorganensisکه در برخی منابع با نام علمیIranodon gorganensisنیز معرفی می‌شود، متعلق به خانواده «سمندرهای آسیایی» یا Hynobiidaeاست که در رده دوزیستان (Amphibia) و راسته دوزیستان دم‌دار (Caudata) طبقه بندی می‌شود.
این جانور دارای سری بزرگ و پهن است که به طرف گردن به تدریج فشرده می‌شود. دندان‌های تیغه ای کامی‌در دو ردیف کمانی شکل مرتب شده‌اند. اندام‌های حرکتی قوی دارد که ۴ انگشت بدون ناخن در دست‌ها و پاها دیده می‌شود. دم پهن و از طرفین فشرده است و یک ستیغ پشتی در ناحیه فوقانی دارد که این ستیغ در تمامی‌طول دم امتداد می‌یابد. لبه انتهایی دم گرد شده است.
این ساختار ظاهری دم به جانور کمک می‌کند که همچون پارو از دم برای شنا کردن در آب استفاده کند.
پوستی صاف دارد که منافذ متعددی در آن وجود دارد. این منافذ همانند آن چه که در دیگر دوزیستان دیده می‌شود در تنفس پوستی جانور نقش دارند و به همین جهت باید پوست همیشه مرطوب باشد تا تبادل گازهای تنفسی به راحتی صورت گیرد.
ناحیه پشتی قهوه ای تیره یا روشن و گاهی مایل به زرد ولی ناحیه زیرین بدن و پهلوها روشن تر و اغلب مایل به صورتی یا زرد است. همچنین خطوط یا لکه‌های نامنظم روشن تر مایل به زرد، مایل به صورتی یا نارنجی در بیشتر نمونه‌ها دیده می‌شود. این رنگ آمیزی در سراسر بدن به یک شکل است. چشم‌ها سیاه، درشت و برجسته هستند. طول بدن از نوک پوزه تا انتهای دم حداکثر تا ۲۰۰ میلی متر در نمونه‌های بالغ می‌رسد که در این میان طول دم بیشتر از طول سر و بدن است.
تنها زیستگاه این گونه در غاری به نام شیرآباد در استان گلستان واقع در دامنه‌های شمالی رشته کوه‌های البرز شرقی است. این غار از انواع غارهای رودخانه ای به شمار می‌رود که به چشمه ای در انتهای آن منتهی می‌شود. هر چند گزارش‌های مختلفی مبنی بر مشاهده این سمندر در دیگر غارهای استان گلستان وجود دارد ولی هنوز هیچ کدام از آن‌ها به تأیید نرسیده است. معمولاً سمندرهای بالغ را می‌توان در انتهای غار روی صخره‌ها و سنگ‌های حاشیه نهری که درون غار جاری است در حال استراحت مشاهده کرد. آن‌ها اغلب در بیرون از آب به شکار حشرات غارزی می‌پردازند ولی سمندرهای نابالغ که لارو نامیده می‌شوند همیشه درون آب به سر می‌برند و از حشرات و دیگر جانوران آبزی تغذیه می‌کنند. لاروها اغلب در نهر دیده می‌شوند و بالغ‌ها در آبگیر بزرگ انتهای غار فراوان هستند.
برخلاف آن چه که برخی پژوهشگران جانورشناسی عقیده دارند، سمندر غارزی گرگانی هرگز غار را به میل خود ترک نمی‌کند. این سمندر به ندرت در خارج از غار دیده می‌شود و اغلب سمندرهای نابالغ به دلیل طغیان آب رودخانه از غار خارج می‌شوند که در بیشتر مواقع یا پس از بلوغ به غار برمی‌گردند.
بر اساس مشاهدات و مطالعاتی که در زمینه رفتارشناسی این گونه سمندر در اسارت و محیط طبیعی انجام شده، میل برگشتن به غار بیشتر بر حسب عادت به شنا در خلاف جهت جریان رودخانه و علاقه به زندگی در محیط تاریک صورت می‌گیرد. همچنین به این علت که سمندر غارزی جانوری بی دفاع است و فقط در محیط تاریک می‌تواند فعالیت کند، در خارج از محیط غار به راحتی توسط جانوران مختلف شکار می‌شود و فرصت این را ندارد که در خارج از غار به زندگی خود ادامه دهد.
ویژگی‌های رفتاری و زیستی این سمندر هنوز به طور کامل شناخته شده نیست و اطلاعاتی که به طور پراکنده وجود دارد فقط محدود به مطالعات چند جانور شناس ایرانی و خارجی است. آثاری از بقایای حشرات در بررسی محتویات معده و فضولات دیده شده است که مشخص می‌کند این سمندر از حشرات تغذیه می‌کند.
نمونه‌هایی که در شرایط آزمایشگاهی برای بررسی و مطالعه زندگی و رفتار آن‌ها نگهداری می‌کنند با کرم‌های خاکی تغذیه می‌شوند. به هر صورت می‌توان نتیجه گرفت که این سمندر از حشرات و بی مهرگان تغذیه می‌کند.
در رابطه با زاد و ولد این سمندر غارزی گرگانی فقط مطالعاتی توسط یک جانور شناس آمریکایی به نام «تئودور پاپنفوس» از موزه «برکلی» صورت گرفته است. بر اساس مشاهدات این پژوهشگر، سمندر ماده یک جفت کیسه تخم ژلاتینی به شکل هلال به وسیله مواد ترشحی خود می‌سازد و در آن‌ها تخمک گذاری می‌کند سپس سمندر نر با اسپرم‌های خود آن‌ها را بارور می‌سازد.
کیسه‌های ژلاتینی حاوی تخم‌های بارور شده در آب رها می‌شوند و به خاطر چسبندگی که دارند به سنگ‌ها و گیاهان داخل آب می‌چسبند و پس از آن نوزادهای کوچک از تخم خارج می‌شوند. پاپنفوس تعداد تخم‌ها را در هر کیسه ۳۵ تا ۷۰ عدد گزارش کرده است.
سمندرهای نابالغ را لارو می‌نامند زیرا مانند سایر دوزیستان نظیر قورباغه‌ها دارای دگردیسی هستند. لاروها به واسطه داشتن آبشش درون آب زندگی می‌کنند و به عبارتی دیگر آبزی هستند و پس از کامل شدن دگردیسی و رسیدن به مرحله بلوغ در خارج از آب هم می‌توانند زندگی کنند.
سمندر غارزی گرگانی به علت داشتن قلمرو کوچک و زیستگاه خاص که فقط شامل یک غار است به شدت در معرض خطر است و در حال حاضر جمعیت بسیار اندک دارد و هر گونه ایجاد تغییرات ناچیز در زیستگاه، صید یا بی‌توجهی در حفاظت آن منجر به نابودی کامل این گونه می‌شود.
البته در چند سال گذشته اقدامات حفاظتی و حمایتی مناسب و کارآمدی توسط سازمان محیط زیست به ویژه اداره محیط زیست استان گلستان برای حفظ و نجات این سمندر به عمل آمده که خوشبختانه باعث جلوگیری از نابودی جمعیت آن شده است. هر چند که این گونه نادر تحت حفاظت سازمان محیط است ولی با این حال نیاز به حمایت‌های جدی در سطح ملی و بین المللی دارد.
سمندر غارزی گرگانی در فهرست قرمز «اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت» یا IUCNقرار دارد و از نظر زیستی در وضعیت بحرانی یا «CR» فهرست بندی شده است.
این گونه برای نخستین بار در زیستگاه خود یعنی غار شیرآباد گرگان توسط دو خزنده شناس به نام‌های «Monique Clergue-Gazeau » و «Robert Thorn» در سال ۱۹۷۹ کشف و شناسایی شد. گونه مشابه دیگری نیز در نهرهای کوهستانی استان گلستان یافت می‌شود که برخی از خزنده شناسان آن را زیرگونه ای از گونه سمندر غارزی گرگانی می‌دانند و برخی دیگر هر دو را یک گونه جداگانه نامگذاری کرده اند.
غار شیر آباد از جمله غارهای رودخانه ای ایران است که تنها زیستگاه سمندر غارزی گرگانی در دنیا به شمار می‌رود. طول این غار از دهانه تا محل چشمه انتهایی حدود ۲۴۰ متر اندازه گیری شده است با توجه به این که هنوز انتهای غار به درستی مشخص نشده است.
اندازه دهانه غار ۹ در ۱۵ متر و عمق نهر جاری در آن نیز بسیار کم است و فقط در انتهای غار افزایش پیدا می‌کند. میانگین عرض دالان غار نیز حدود ۲ تا ۳ متر است. غار شیرآباد در دامنه‌های جنگلی البرز در ۶۰ کیلومتری شرق شهر گرگان در استان گلستان و در ارتفاع ۳۱۰ متری از سطح دریای آزاد واقع شده است.
*مرتضی جوهری
*عکس‌ها از: wikipedia
code
دکتر سیدمحمدکاظم سجادپور ریاست دورهای شورای امنیت انگارهها و دیدگاهها