جمعیت جهان روبه سالمندی است و ایران نیز از این قافله عقب نیست. آمارها حاکی از آن است که اکنون هفت درصد جمعیت کشور سالمند شناخته می‌شوند و پیش بینی می‌شود تا سال ۱۴۰۵، جمعیت سالمند کشور به بیش از ۱۵٫۵ میلیون نفر برسد، شرایطی که بی‌تردید نیازمند توجه بیش از پیش به مقوله «سالمند سالم و فعال» است.
به گزارش ایسنا، توسعه روند شهرنشینی و صنعتی شدن جوامع، ارمغانی نامیمون به نام افزایش خشونت را به دنبال داشته و سالمندان هم از این خشونت‌ها مصون نمانده‌اند، هرچند در این باره کمتر از خشونت علیه سایر گروه‌ها سخن گفته می شود.
دکتر بهزاد دماری، رئیس انجمن پزشکی اجتماعی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران با اشاره به ضرورت آگاه‌سازی جامعه نسبت به سوء رفتار با سالمندان، درباره روند رو به رشد جمعیت سالمند در کشور
می‌گوید: در روند افزایش جمعیت سالمندان از حدود چهار درصد در ۳۰ سال گذشته به حدود ۸٫۲۶ در سال ۱۳۹۰ رسیدیم. با ادامه این روند، تا سال ۱۴۰۵، ۱۵٫۵ میلیون نفر از مردم کشور سالمند خواهند بود.
دماری در تعریف سن سالمندی ادامه می دهد: افراد در سنین بالای ۶۵ سال سالمند خوانده می‌شوند. در طبقه بندی سازمان ملل متحد جامعه‌ای که نسبت جمعیت سالمندانش به کل جمعیت بالای هفت درصد باشد، سالخورده محسوب می‌شود. بنابراین ایران هم جمعیتی سالخورده محسوب می‌شود که روزبه روز در حال افزایش است.
این متخصص پزشکی اجتماعی به افزایش خشونت در دنیا طی دو دهه گذشته اشاره می کند و می گوید: مطالعات صورت گرفته در کشور در سال ۱۳۸۷ نشان داد که موضوع سوءرفتار با سالمندان موضوع اولویت‌داری است. البته تحقیقات مرتبط با سوءرفتار با سالمندان که در دنیا انجام شده، عقب‌تر از تحقیقات مربوط به کودکان و زنان است. ما نیز در این مورد شواهد علمی کمی داریم. در سال ۸۷ تحقیق محدودی درسطح تهران انجام شد که نشان داد ۸۷٫۸ درصد تجربه حداقل یک نوع از سوء رفتار از سن۶۵ سالگی به بالا را داشتند.
انواع سوء رفتار با سالمندان
دماری ضمن طبقه بندی انواع سوءرفتار با سالمندان، می گوید: اولین نوع سوءرفتار عاطفی یا روانی مثل تحقیر، دشنام دادن یا مسخره کردن است که بیشترین میزان را از میان انواع دیگر دارد. دومین نوع نیز تجربه غفلت از سالمند است. کسانی که در خانه سالمندی نگهداری می کنند یا از سالمندان در خانه سالمندان مراقبت می‌کنند، ممکن است که عمدا در ارضای نیازهای اساسی فرد غفلت کنند. این مورد در مطالعه سال ۸۷، در حدود ۶۸ درصد بوده است.
وی ادامه می دهد: نوع سوم نیز سوء رفتار مالی است، به طوری که سالمند را در مضیقه مالی قرار می‌دهند و به تامین نیازهای اولیه وی فشار وارد می‌شود. سوء رفتار جسمی نیز مورد چهارم است که در حدود ۳۵ درصد گزارش شده است، این نوع سوء رفتار یک معضل است. در مجموع حدود ۲۴ درصد سالمندان در این مطالعه هرچهار نوع سوءرفتار را تجربه کرده‌اند و ۸۸ درصد از آنها نیز حداقل یکی از انواع سوءرفتار را شاهد بوده‌اند. سوءرفتار به طور کلی باعث کاهش کیفیت زندگی در سالمندان می‌شود.
این عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران می گوید: تحقیقات نشان داده است که میزان زوال عقل و افسردگی در سالمندان با سوءرفتار افزایش می‌یابد. مهم‌ترین بیماری اختلال روانی در سالمندان افسردگی است که یکی از عوامل خطر خودکشی نیز محسوب می‌شود.
وی می افزاید: خشونت‌ها تاثیرات جسمی و روانی بر سالمندان دارند. در استان‌های مختلف به تناسب جمعیت سالمندان، میزانی از سوءرفتار نیز پیش بینی شده است، مثلا استان‌های گیلان، مرکزی، خراسان جنوبی و آذربایجان شرقی با حدود ۷٫۳ تا ۸ درصد، بیشترین میزان سالمند را دارند. کمترین میزان نیز مربوط به استان سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بوشهر است. حدود ۱۷هزار سالمند نیز توسط سازمان بهزیستی نگهداری می‌شوند.
۲۵ درصد سالمندان بیمه ندارند
دماری می افزاید: متاسفانه ۲۵ درصد از سالمندان کل کشور بیمه ندارند و حدود ۸۳ تا ۸۴ درصد آنها نیز بیمه تکمیلی ندارند. این امر حاکی از آن است که باید عملکرد بهتری در حمایت اجتماعی سالمندان داشته باشیم. دراین باره اقداماتی نیز مانند تشکیل شورای ملی سالمندان در وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی صورت گرفته است.
دماری با اشاره به نقش گروه‌های تاثیرگذار در کاهش میزان سوء رفتار با سالمندان، می گوید: دلایلی که برای یک مشکل وجود دارد یا قانونی – سیاستی است یا دلایل ساختاری – عملیاتی است یا رفتاری. به بیان دیگر عوامل رفتاری و فرهنگی محیطی نیز در این مشکل تاثیرگذارند. گاهی ما نمی دانیم کدام اقدام سوءرفتاراست و کدام نیست و آثار آن بر جسم و روان سالمند چیست؟ آنهایی که می‌دانند و انجام می‌دهند باید بدانند که روزی خودشان هم سالمند خواهند شد و ممکن است همین رفتار برای خودشان نیز تکرار شود. بنابراین باید نوعی همبستگی بین نسلی را به وجود آوریم که فرد خودش را جای سالمند قرار دهد.
میزان خشونت، شاخص سلامت اجتماعی
رئیس انجمن پزشکی اجتماعی کشور ادامه می دهد: سوءرفتار با سالمند، کودک یا هر فرد دیگری جزو شاخص‌های سلامت اجتماعی جوامع به حساب می‌آید. اگر بخواهید سلامت اجتماعی یک جامعه را نسبت به یک جامعه دیگر بسنجید، می‌توانید میزان خشونت‌هایی که افراد نسبت به یکدیگر در شکل‌های مختلف بروز می‌دهند را بسنجید. در این میزان خشونت، خشونت نسبت به سالمندان یکی از این جنبه‌هاست. مراقبت از دیگران به عنوان یک رفتار اجتماعی سالم محسوب می‌شود. کسی که از فرد دیگری مراقبت می‌کند، مادری که از کودکش مراقبت می‌کند، خانواده‌ای که از معلولش مراقبت می‌کند و نهایتا فردی که از سالمندش مراقبت می‌کند، نمره سلامت اجتماعی بالاتری دارند.
دکتر بهزاد دماری درباره تاثیر آموزه‌های دینی بر بهبود رفتار اجتماعی، می گوید: احترام به حقوق دیگران و صله ارحام جزو آموزه‌های دینی ما است و جزو رفتارهای اجتماعی سالم محسوب می‌شود و می‌تواند توام با کاهش سوء رفتار باشد. معمولا افراد تحت تاثیر نگاه ذهنی که درباره دیگران دارند، نسبت به آنها خشونت نشان می‌دهند و عمدتا این موضوع بازمی‌گردد به این که فرد را مقصر چیزی می‌دانند. مثلا زمانی که درباره یکی از اقوام لطیفه‌ای درست می‌شود به نوعی آنها را همیشه سطح پایین‌تر از خود تلقی می‌کنیم و در اولین فرصتی که چالشی با یکی از این گروه‌ها پیدا کنیم، اولین کاری که انجام می‌دهیم خشونت است یا حداقل احترام به حقوق آنها را نادیده می‌گیریم. احترام یک رفتار اجتماعی سالم محسوب می‌شود.
دماری ادامه می دهد: هرعملی که انجام دادن یا ندادن آن منجر به آسیب جسمی، روانی یا اجتماعی برای سالمند شود و کیفیت زندگی وی را پایین آورد، سوء رفتار محسوب می‌شود. باید دید در زندگی روزمره کدام رفتار ما با سالمند باعث این آسیب‌ها می‌شود.
نشاط در جامعه
وی در ادامه صحبت‌هایش در تعریف نشاط در جامعه نیز می گوید: طبق تعاریف جهانی، نشاط عبارت است از رضایت از گذشته، حال و امید به آینده . افرادی که پا به سن سالمندی می‌گذارند گذشته خود را نگاه می‌کنند، اگر گذشته درخشانی داشته باشند، نمره نشاط بالایی خواهند داشت. این توصیه برای بزرگسالان وجود دارد که برای داشتن سالمندی خوب، تلاش خودشان را برای تاثیرگذاری در جامعه و زندگی شخصی و خانوادگی خود داشته باشند. وقتی سالمندی خوبی را در جامعه تجربه می‌کنیم که جوانی و بزرگسالی خوب و باکیفیتی را تجربه کرده باشیم. اگر امروز بیکاری زیاد است یا بزرگسالان تاثیر خودشان را در جامعه کمتر می‌بینند، ممکن است این خطر وجود داشته باشد که در سالمندی نشاط کمتری داشته باشند.
رئیس انجمن پزشکی اجتماعی کشور
می افزاید: در دنیا مدت زیادی نسبت به سوءرفتار با سالمندان غفلت شده است. جمعیت سالمندی در دنیا زیر چهار درصد بوده است و جمعیت جوانی داشته‌ایم، به همین دلیل به سالمندان توجه زیادی نشده است. دلیل دیگر ممکن است این باشد که سالمندان کمتر از زنان وکودکان ابراز می‌کنند که دچار خشونت شده‌اند، شاید هم نمی‌دانند عملی که روی آنها انجام شده، خشونت محسوب می‌شود. به دلایل مختلف بیان سوء رفتار با سالمندان خیلی کمتر از سایر موارد است.
پیشگیری از بحران
دماری با اشاره به اهمیت پیشگیری از بحران سوءرفتار با سالمندان می گوید: اولین کار در پیشگیری، آموزش است. تمام خانواده‌ها باید بدانند چه رفتاری سوء رفتار محسوب می‌شود و آثار و عواقب آن بر خودشان و بر سالمندان را بشناسند. خانواده‌ها نیز باید برای شاخص سلامت اجتماعی آموزش‌های لازم را دریافت کنند و بدانند که مراقبت از دیگران برای خود شخص نوعی پیشگیری به حساب می‌آید و این یک مزیت است.وی در ادامه صحبت‌هایش
می‌افزاید: خانواده‌هایی که باید از یک فرد مراقبت کنند، جزو خانواده‌هایی محسوب می‌شوند که خود نیازمند حمایت هستند، بنابراین عوارض این مراقبت بر خانواده نیز باید مدیریت شود. ارائه کنندگان خدمات، مانند پزشکان، گروه‌های مراقب سالمندان، پرستاران و مددکاران اجتماعی، نیز باید به اشکال مختلف سوءرفتار آشنا شوند تا بتوانند موارد سوء رفتار را شناسایی کنند و خودشان نیز مرتکب خشونت با سالمند نشوند. خود سالمندان هم همچنان که در زمینه سلامت جسمی خود فعال هستند، باید در ارتباط با حقوق خود آگاهی بیشتری کسب کنند. در درجه بعدی مسئولان کشور برای ایجاد یک محیط باکیفیت برای زندگی سالمندان باید بدانند که برای این حوزه و سوءرفتار با سالمندان باید قوانین حمایتی سفت و سختی را مصوب کنند. ما نمی‌دانیم که مجموعه قوانین مدونی در این زمینه داریم یا خیر و این امر نیازمند بررسی تحقیقاتی است.
وی بر لزوم فراهم آوردن خدمات لازم برای سالمندان تاکید می کند و ادامه می دهد: لازم است گروه‌های آسیب‌پذیر و در معرض خطر خشونت شناسایی شوند و به افرادی که دچار خشونت شده‌اند، مشاوره دهیم تا به این ترتیب میزان تاثیر آن کم شود. این کار از طریق نظام مراقبت‌های اولیه در حوزه بهداشت کشور قابل انجام است به شرطی که بتوانیم پوشش خدمات فعال مراکز بهداشتی فعلی را از ۲۰ درصد به ۱۰۰ درصد برسانیم.
افزایش کیفیت زندگی سالمند
دماری ایجاد محیط حامی برای افزایش کیفیت زندگی سالمندان را راهکار سوم پیشگیری از خشونت در سالمندی می خواند و می افزاید: تصویب قوانین و مقررات و فراهم آوردن تسهیلات تفریحی برای پرکردن اوقات فراغت آنها و همچنین حمایت‌های اجتماعی مانند بیمه از جمله اقدامات در این زمینه است، شاید رویکرد مناسبی نباشد ولی گاهی باید این طور فکر کرد که چرا عمر افراد را در جامعه زیاد می کنیم؟ آیا قرار است افراد در دوره سالمندی استراحت کنند، تفریح کنند و با کمترین معلولیت و بیشترین حمایت اجتماعی گذران عمر کنند و از انتقال تجربیات به جوان ترها لذت ببرند یا قرار است با معلولیت‌ها، در تنهایی، با زجر ناشی از مشکلات معیشتی و بدون لذت از زندگی روزها را برای سفر ابدی بشمارند؟
رئیس انجمن پزشکی اجتماعی کشور، جنبه‌های آموزش دینی در پیشگیری از خشونت علیه سالمندان را متذکر می شود و می گوید: احترام به سالمندان، پیشکسوتان و ریش‌سفیدان باعث می‌شود تجربه‌ها در جامعه از بین نروند. وقتی سالمندان حذف شوند در واقع تجربه‌ها حذف شده‌اند و محکوم به تکرار شکست‌ها هستیم. بنابراین باید احترام به سالمندان به طور مدام در جامعه ترویج شود.وی در پایان صحبت‌هایش بر لزوم استفاده از ظرفیت‌های سالمندان و مشارکت آنها در امور مختلف، تاکید می کند و می گوید: در تجربیات کشورهای موفق در حوزه سالمندان ، این افراد در قالب گروه‌هایی مانند کانون بازنشستگان و … به جامعه باز گردانده می‌شوند تا هم سرمایه اجتماعی از هم گسسته در بدو بازنشستگی احیا شود و هم تجربیات در محیط جدیدتر به سایرین ارائه شود. لازم است این مهم در کشور ما نیز مورد توجه مسئولان امر قرار گیرد.
code
دکتر سیدمحمدکاظم سجادپور ریاست دورهای شورای امنیت انگارهها و دیدگاهها