ارگ باستانی نوشیجان از آثار منحصربفردمنسوب به آغاز دوره تاریخی و اوایل دوره مادی است که بر فراز تپه ای رفیع به بلندای حدود ۴۰ متر در پهنه دشت گسترده شورکات و در نزدیکی جاده ارتباطی همدان به ملایر در ۱۰ کیلومتری شمال ملایر واقع شده است.
تپه باستانی نوشیجان در سال ۱۳۴۶ به شماره ۷۶۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. این اثر در سال های ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۸ از سوی مؤسسه ایران شناسی بریتانیا و توسط «دیوید استروناخ» در دو فصل مورد کاوش های باستان شناسی قرار گرفت. دستاورد فعالیت های آن هیأت، شناسایی سه دوره معماری باستانی متعلق به ماد، هخامنشی و اشکانی است که مهم ترین و اساسی ترین لایه باستانی متعلق به سکونت اقوام ماد در این تپه در نیمه دوم قرن هشتم تا نیمه نخست قرن ششم پیش از میلاد است.آثار دو دوره دیگر در لایه های سطحی تر قرار دارد که پس از انجام مطالعات علمی برداشته شد.
آثار معماری مادی مکشوفه از نوشیجان عبارت هستند از: بنای قدیمی جبهه غربی موسوم به نخستین آتشکده و تالار ستون دار (آپادانا).
تالار ستون دار ـ محوطه ای است با ۱۲پایه سنگی و ستون هایی که از چوب بودند و اکنون از بین رفته اند. در اطراف این سالن ساختمان های کوچکی به شکل اتاق وجود دارند که ساختمان های مسکونی محسوب می شده اند و تالار دارای پنجره هایی است که شباهت به پنجره های بزرگ سنگی در تخت جمشید دارد. با کشف بنای ستون دار در نوشیجان و گودین تپه این نتیجه به دست آمده که کاخ آپادانا و صدستون تخت جمشید اقتباسی از معماری مصر و یونان نیست، بلکه همه چیز در ابتدا در ایران بوده است.
معبد مرکزی یا دومین آتشگاه ـ این قسمت در مرکز مجموعه قرار دارد و سایر ابنیه در اطراف آن ساخته شده اند. ساختمان این آتشکده هشت ضلعی است و با زاویه ای که در گوشه‌‌هایی از آن ساخته شده شکل بسیار جالبی را به وجود آورده است. درب کوچکی از اتاق کوچک کنار آتشکده با پلکان به طبقه دوم راه داشته است. آتشدان این معبد در گوشه ساختمان آتشکده قرار داشته است که حدود یک متر از کف معبد ارتفاع دارد و در اطراف آن شیاری تعبیه شده است که از ریختن مواد باقی مانده ناشی از سوختن چوب به داخل معبد جلوگیری به عمل آید.نخستین آتشکده محصور در فضای بسته که تاکنون کشف شده در این تپه مشاهده شده است که در جبهه جنوبی محراب قرار دارد و دارای آتشدان است.
اطاق ها و انبارها ـ این قسمت دارای چهار اتاق است که سقف این اتاق ها همگی خراب شده اند. این اتاق ها تخم مرغی شکل هستند و دو سوراخ به منظور تهویه در آن ها تعبیه شده است. این اتاق ها احتمالاً برای نگهداری غذا و آذوقه برای مدت طولانی مورد استفاده قرار می گرفته است.
تونل‌ـ در وسط قسمت شرقی تالار با شیب ۳۰ درجه و عمق ۱۸متر و با ۴۲ پله که تا زیر ساختمان ها تونلی حفر شده است که عملکرد آن به درستی معلوم نیست.
حصار و دژـدر خارج از قلعه، حصار مرتفع و خشتی با ارتفاع هشت متر و چینه های پهن و شگفت انگیز با سوراخ های تیرکش که برای سرکوبی دشمن و حفاظت قلعه به کار
می‌رفته است، دور تا دور قلعه ادامه دارد.
مطالعه ویژگی های خاص معماری این مجموعه راه گشای دانشمندان در شناخت بیشتر از فرهنگ معماری و هنر اوایل دوران تاریخی بوده است.
این مجموعه باستانی در کنار آثار مکشوفه از باباجان لرستان و حسنلوی آذربایجان به عنوان پیش در آمد و مرجع مطالعات تمدن ایرانی مطرح است. باید خاطر نشان کرد که در نوشیجان نمونه هایی از نخستین پول های بشری پیدا شده است.این پول ها که به دوره مادها بازمی گردند به شکل حلقه های توخالی یا
حلقه هایی مارپیچ از مفتول های نقره ای هستند.آثار به دست آمده از نوشیجان که اکثر آن ها از نقره ساخته شده اند در زیر یک آجر بزرگ پنهان شده بودند و این روش مخفی کردن گنجینه نشان از یک حمله غیر منتظره به تپه دارد. این گنجینه شامل ۲۰۰ قطعه نقره ای است که اشیایی مانند مهره حلقه و گوشواره با آن ها ساخته بودند. مهره های نقره ای شبیه اشیای مکشوفه در زیویه و مارلیک هستند و یک سری
مهره‌های خاص مارپیچی نوشیجان نیز شبیه اشیای هزاره دوم و سوم تپه حصار است.
*محدثه پورآذر
code
اکبر عزیزی اقدامی دیر، اما باارزش