بیرجند روی تپه ماهورهایی با خاک سفت شگل گرفته است و در سال‌هایی که خشکسالی وبال این شهر نشده بود، رود شور فصلی از حاشیه آن می‌گذشت و در کویر لوت جان می‌گرفت. با این توصیف، تجسم شهری کویری پوشیده از کاج کمی سخت به نظر می‌آید، ‌اما واقعیت آن است که بیرجند، کاجستانی هم‌مرز با یکی از گرم‌ترین نقاط زمین است.به گزارش ایسنا، محمد ابراهیم خان علم معروف به شوکت‌الملک، خان قائنات، سعی کرد در زمان قاجار به بیرجند هویت دهد و شهر را از گزند حملات افغان‌ها و راهزنان جنوبی امن کند و در راه آبادانی آن قدم بردارد. هنوز رد پای شوکت‌الملک در باغ اکبریه، عمارت کلاه‌فرنگی، مدرسه شوکتیه و کاجستان‌هایی که قدمت برخی‌شان نزدیک به یک قرن است، دیده می‌شود.
بارانداز ادویه
در زمان قاجار مرزهای بیرجند برای حضور تجار هندی امن شد، به طوری که برخی‌ از آن‌ها تصمیم گرفتند در بیرجند بمانند. برای همین محله‌ای به نام سیک‌ها در بیرجند شکل گرفت که تا اوایل پهلوی همچنان پابرجا بود. بیرجند که در آن زمان صنعت، ‌ دامداری یا کشاورزی خاصی نداشت، به منطقه ای تجاری تبدیل شد.شوکت‌الملک در زمانی که انبارهای غله بیرجند مورد حمله افغان‌ها قرار گرفت، به ساکنان شهرهای مرزی پول داد و آن‌ها را به عنوان نگهبانانی در اختیار گرفت تا از مرزها دفاع کنند. او شرط کرد به ازای حقوقی که می‌دهد اگر خسارتی به کاروانی وارد شود، آن‌ها را توبیخ کند.بیرجند، بارانداز ادویه بوده است. تاجرانی از هند به زاهدان و بعد به بیرجند می‌رفتند و ادویه‌ را از همین نقطه توزیع می‌کردند. بیشترین رونق اقتصادی بیرجند مربوط به این دوران می‌شود که محله‌ها و خانه‌های اشرافی بیشتری نیز به شهر اضافه شده است.
سوغاتی جان‌دار بیرجند
جواد سیروسی، ‌راهنمای گردشگری بیرجند، مهم ترین سوغات این شهر را «معلم» می‌داند و می‌گوید: در این شهر خانواده‌هایی زندگی می‌کنند که کل خاندان‌شان معلم بوده اند.
شاید سابقه این ادعا به دوران تأسیس مدرسه شوکتیه در بیرجند برگردد. می‌گویند شوکت‌الملک، با الگو گرفتن از دارالفنون، شوکتیه را تأسیس کرد که بعد از مدرسه رشدیه تبریز، سومین مدرسه آموزش نوین در کشور به شمار می‌آید.شوکتیه که عمارت آن بالغ بر ۱۱۰ سال عمر دارد، در زمان قاجار یک حسینیه بود که شوکت‌الملک با نگاهی به سیستم دالفنون تصمیم گرفت آن را به مدرسه تبدیل کند. او یکی از مدیران معروف کاشان از خانواده نراقی‌ها و تعدادی معلم محلی را به همراه جمعی از معلمان انگلیسی و فرانسوی استخدام کرد و کودکان مستعد بیرجند و شهرها و روستاهای اطراف را با حمایت مالی به تحصیل در این مدرسه مشغول کرد.مدیر و معلم‌های شوکتیه، برخلاف ضوابط آن دوران، بالاترین حقوق وقت را دریافت می‌کردند.
به خانواده‌های دانش آموزان نیز پول و گندم می‌دادند تا فرزندان‌شان را برای تحصیل به مدرسه بفرستند و برای تشویق، آن‌ها را به عنوان دبیر تربیت می‌کردند و به روستاهای اطراف می‌فرستادند.
این حمایت‌ها باعث تشویق مردم می‌شد.شوکت‌الملک بعدها دانش آموزان مستعد این مدرسه را بورس کرد تا در خارج از کشور به تحصیلات خود ادامه دهند، اما یک شرط برای آن‌ها گذاشت که به وقت پایان تحصیل به بیرجند برگردند و در اینجا خدمت کنند.بعد از راه‌اندازی شوکتیه، خان قائنات به فکر ایجاد مدرسه بنات برای دختران افتاد که با مخالفت‌هایی روبه‌رو شد. شوکت‌الملک به سراغ آیت‌الله هادوی که در تاریخ مشروطیت نیز نقش داشت، رفت و موافقت او را جلب کرد و دختران آیت‌الله نخستین محصلان این مدرسه بودند. تدبیر آیت‌الله هادوی مردم را هم به تقلید از او وا داشت.
مدرسه پدران علم نوین
شوکتیه به مدرسه پدران علم نوین هم شهره است. محمدحسن گنجی، بنیانگذار دانش جغرافیای نوین و پدر علم هواشناسی، علی بهرمان، پدر علم ارتودونسی، کاظم معتمدنژاد، پدر علم ارتباطات، مهدی بلالی مود، پدر علم سم‌شناسی، محمداسماعیل رضوانی، پدر تاریخ معاصر ایران و غلامحسین شکوهی، پدر تعلیم و تربیت ایران همگی دانش آموخته‌های مدرسه شوکتیه بودند.
مدرسه شوکتیه خیلی وقت است که در دست مرمت قرار گرفته است. می‌خواهند کاربری اولیه را دوباره به آن بازگردانند و به حسینیه تبدیل‌اش کنند. چهارتاقی‌ها و ایوان‌های شوکتیه که ظاهرشان در مرمت‌های بعدی با اندکی تغییر روبه‌رو شده است، از کلاس‌های درس این مدرسه در دروه‌ای از تاریخ حکایت دارند.
اولین سازمان آبرسانی در ایران
بیرجند صاحب اولین سازمان آبرسانی ایران است. در سال ۱۳۰۲ خورشیدی برای تأمین آب آشامیدنی مردم شهر، جمعی از خیران با حمایت محمد ابراهیم خان علم، بنگاه آبلوله را راه‌اندازی کردند و بیرجند به دومین سیستم لوله‌کشی آب شهری بعد از تهران تجهیز شد.
کاجستان کویری
بیرجند به شهر کاج‌ها معروف است. شوکت الملک مهندس بلژیکی استخدام کرد تا آب و هوای شهر را برای کاشت گیاه و درخت بسنجد. آن زمان تنها درخت موجود منطقه، عناب بود، گیاهی که زود رنگ پاییز را می‌گرفت و دیر میوه می‌داد. رأی برای کاشت کاج‌های سوزنی صادر شد و از آن دوره تا به حال کاج‌هایی که قدمت برخی‌شان نزدیک به یک قرن شده است، شهر را در آغوش گرفته‌اند و و بیرجند را به یکی از سرسبزترین شهرهای کویری ایران تبدیل کرده‌اند.

code