کهکشان فرفره یا چرخ دنده ای که با نام Messier 101،
‌M 101 یا NGC 5457 شناخته می‌شود یک کهکشان مارپیچی است که ۲۱ میلیون سال نوری با زمین فاصله دارد و در صورت فلکی دب اکبر قرار گرفته است. «پیِر مِشن» آن را در ۲۷ مارس ۱۷۸۱ کشف کرد و این امر را با «چارلز مسیه» در میان گذاشت. او نیز پس از بررسی موقعیت قرارگیری این کهکشان آن را در کاتالوگ مسیه وارد کرد. M 101یکی از آخرین اجرام آسمانی اضافه شده به این کاتالوگ به شمار می آید، که مسیه در آن فهرست سحابی‌ها و خوشه‌های ستاره ای را به ثبت رسانده است. به دلیل این که مسیه فقط به کشف ستاره‌های دنباله دار علاقه مند بود، فهرستی از اشیاء آسمانی غیر از ستاره‌های دنباله دار را نیز تهیه کرد که از جستجوی آنها ناامید شده بود. برای گردآوری این فهرست دستیار او یعنی مشن نیز به وی کمک کرد.
در ۲۸ فوریه سال ۲۰۰۶ ناسا و ESA تصویر بسیار واضحی از کهکشان چرخ دنده ای ارائه دادند که بزرگ ترین و دقیق ترین عکسی بود که تلسکوپ فضایی‌هابل در آن زمان گرفته بود.
در ۲۴ اوت ۲۰۱۱ یک سوپرنوا از نوع‌ la با نام SN 2011fe در این کهکشان رصد شد.پیِر مِشن آن را یک سحابی بدون ستاره، بسیار تاریک و بسیار بزرگ توصیف کرده بود. «لرد روس» با تلسکوپ انعکاسی ۷۲ اینچی خود در نیمه دوم قرن نوزدهم‌ M 101 را رصد کرد. او نخستین کسی بود که مطالب گسترده ای از ساختار یک کهکشان مارپیچی ارائه داد و طرح‌های مختلفی از آن ترسیم کرد. برای مشاهده یک کهکشان مارپیچی امروزه یک تلسکوپ نسبتاً بزرگ و آسمانی کاملاً تیره مورد نیاز هستند.در مقایسه با کهکشان راه شیری،‌ M 101کهکشانی بزرگ است. قطر آن ۱۷۰۰۰۰ سال نوری است. جرم دیسک آن معادل ۱۰۰ میلیارد جرم خورشیدی است و دارای یک برآمدگی مرکزی برابر با ۳ میلیارد جرم خورشیدی است.یکی از ویژگی‌های متمایز این کهکشان تراکم بالای نواحی HIIدر آن است، که بسیاری از آن‌ها بسیار وسیع و نورانی هستند. در این نواحی معمولاً ابرهای بزرگی متشکل از گاز هیدروژن مولکولی با تراکم زیاد وجود دارند که تحت تأثیر نیروی گرانشی خودشان در محل زایش ستاره ای کوچک می شوند. نواحی H IIتوسط تعداد زیادی از ستاره‌های جوان داغ و به شدت نورانی یونیزه می شوند. در مطالعه ای که در سال ۱۹۹۰ صورت گرفت ۱۲۶۴ ناحیه H IIدر این کهکشان ثبت شدند. سه تای آن‌ها به قدری برجسته هستند که نام‌هایNGC 5461، NGC 5462 و NGC 5471 روی آن‌ها گذاشته شده است.این کهکشان نامتقارن است و این به دلیل عملکرد نیروهای جزر و مدی طی برهم کنش‌هایش با کهکشان‌های نزدیک به خود است. این برهم کنش‌های جاذبه ای گاز هیدروژن بین ستاره ای را فشرده می کنند که این امر پس از آن منجر به زایش ستاره ای شدیدی در بازوهای مارپیچی
M 101 می شوند که در عکس‌های گرفته شده با اشعه فرابنفش قابل مشاهده هستند.۵ کهکشان برجسته دیگر در همسایگی کهکشان چرخ دنده ای قرار دارند که ۵۲۰۴‌ NGC 5477، NGC 5474 ، NGC
‌‌‌‌NGC 5585 و‌ Holmberg IV هستند. احتمال دارد که نیروهای جاذبه‌ای موجود در این کهکشان باعث تغییر شکل یکی از کهکشان‌های همسایه، یعنی‌ NGC 5474 شده باشد.
* منابع:
– broiler.astrometry.net
-Burnham’s Celestial Handbook
-SIMBAD Astronomical Database
– ESA ر HUBBLE
– leda.univ-lyon1.fr
-NasaرIpac Extragalactic Database
*عکس‌ از: spacetelescope.org

code