خلیج‌فارس، تنگه هرمز و بانکرینگ حکایت بازار میلیاردی است که به‌راحتی در رقابت با فجیره امارات از دست می‌رود تا سرنوشت خدمات بندری به‌ویژه فروش سوخت در پسابرجام همچنان مبهم باشد.
کشور ایران به لحاظ موقعیت جغرافیایی در مجاورت خلیج‌فارس و دریای عمان قرار دارد. سهولت دسترسی به آب‌های آزاد و عبور تعداد بسیار زیادی از کشتی‌های نفتکش و تجاری از تنگه هرمز موقعیتی بسیار استثنایی برای ایران رقم‌زده است.
بندر فجیره، خرفکان، شارجه، دبی و بندر نفتی خلیج‌فارس در ایران به‌عنوان مراکز عمده سوخت‌رسانی به کشتی‌ها شناخته می‌شوند که در این میان بندر فجیره از ۲۰سال گذشته با ورود به عرصه بانکرینگ و توسعه این صنعت توانسته یکی از بزرگ‌ترین مراکز عرضه خدماتی در سوخت‌رسانی به کشتی‌های عبوری شناخته شود.
بندر فجیره امارات با تأمین سالانه ۱۲میلیون تن سوخت موردنیاز کشتی‌ها سومین بندر بزرگ جهان است، در حالیکه حدود ۸۰درصد سوخت مورد معامله در بندر فجیره به‌طور مستقیم از طریق ایران (شرکت ملی نفت) تأمین می‌شود.
این در حالیست که ایران از سال ۱۳۸۴در عرصه سوخت‌رسانی به کشتی‌ها فعال شد و علیرغم برنامه‌ریزی‌ها برای کسب سهم ۲۵درصدی بازار منطقه در سال ۱۳۹۱سهم فروش سوخت به کشتی‌های عبوری به زیر ۱۰درصد رسید.
قوانین دست و پاگیر در ایران و تأمین سوخت باقیمت‌های غیررقابتی رغبت سرمایه‌گذاران برای ورود به این عرصه را کاهش داده است. به‌طور نمونه شرکت‌های سوخت‌رسانی در فجیره از پرداخت مالیات و عوارض گمرکی معاف هستند، اما در ایران طبق قانون تمام شرکت‌ها باید مالیات و عوارض گمرکی را پرداخت کنند که مواردی ازاین‌دست باعث کاهش قدرت رقابت شرکت‌های ایرانی نسبت به شرکت‌های فعال در منطقه می‌شود.
توسعه صنعت بانکرینگ نیازمند ایجاد بستر و زیرساخت‌های مناسب و تغییر قوانین، پرهیز از بخشی نگری، تقویت نگاه ملی، حمایت از بخش خصوصی در چارچوب قوانین و آزادسازی نرخ فروش سوخت است تا با تغییرات ایجادشده انگیزه‌ای در بین فعالان اقتصادی برای ورود به این صنعت نوپا ایجاد شود.
روزانه حدود ۱۷میلیون بشکه نفت خام مبادله و ۱۸هزار فروند کشتی در خلیج‌فارس تردد می‌کنند و در حال حاضر طرح سوخت‌رسانی دریایی به کشتی‌ها در بندرعباس (۲نقطه)، جزیره خارگ، بندر ماهشهر و عسلویه راه‌اندازی شده است.
طبق آمارهای ارائه‌شده تا پایان سال ۱۳۹۴حدود ۳ میلیون و ۳۰۰هزار تن سوخت مایع از طریق مراکز بانکرینگ به کشتی‌های عبوری خلیج‌فارس تحویل داده شد.
از سوی دیگر تردد سالانه بیش از ۴۰هزار کشتی کوچک و بزرگ از تنگه هرمز ظرفیت مناسبی برای درآمدزایی به وجود آورده است. موقعیت استان هرمزگان و جزایر ۱۴گانه در این آبراهه بین‌المللی، ایران را به مکانی مناسب برای عرضه خدمات بندری و سوختی به کشتی‌ها تبدیل کرده است.
برخورداری از حجم قابل‌توجه نفت کوره تولیدی توسط پالایشگاه‌ها، مالکیت تمامی بندرهای ساحلی شمال خلیج‌فارس شامل آبادان، خرمشهر، ماهشهر، عسلویه، بوشهر، بندرعباس و دریای عمان، چابهار و جزایر خارک، قشم، لاوان، کیش که در مسیر تردد کشتی‌ها هستند از ظرفیت‌های ایران در حوزه بانکرینگ است.
همه کشتی‌های عبوری و نفتکش‌ها به مقصد کشورهای عراق، کویت، عربستان، امارات، قطر، بحرین و عمان که وارد خلیج‌فارس می‌شوند به‌اجبار باید از سواحل جنوبی قشم عبور کنند. همچنین جزایر ایرانی عمدتاً در مقایسه با سایر کشورهای خلیج‌فارس از مزایای متعددی نظیر آبخور بالا برخوردار بوده و مناطق آزاد قشم و کیش به دلیل موقعیت جغرافیایی و ظرفیت قابل‌توجه در این زمینه بسیار حائز اهمیت هستند.
از طرف دیگر با افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی در جهان، منطقه خاورمیانه به یکی از مناطق مهم و کلیدی برای تأمین انرژی در جهان تبدیل‌شده است و سالانه هزاران کشتی اقیانوس‌پیما وارد خلیج‌فارس می‌شوند و این مسئله منطقه خلیج‌فارس را به یکی از پرترددترین مناطق دریایی جهان تبدیل کرده است.
این حجم بالای تردد، ارائه خدمات به کشتی‌های عبوری را به یکی از مهم‌ترین زمینه‌های ارزآوری و اشتغال‌زایی صنایع دریایی تبدیل کرده که ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی ویژه در منطقه استراتژیک خلیج‌فارس می‌تواند سهم زیادی از این منافع را نصیب خود کند.
در این میان انتخاب جزیره قشم به‌عنوان قطب بانکرینگ کشور و فاصله کوتاه آن تا آبراه‌های بین‌المللی منطقه، اهمیت ایجاد زیرساخت‌های لازم برای سوخت‌رسانی به کشتی‌ها را بیش از پیش مشخص می‌کند و این در حالی است که بندرشهید رجایی به‌عنوان بندر نفتی و قطب بانکرینگ فعلی کشور معرفی‌شده است.
در حال حاضر ۵۰درصد کل بانکرینگ جهان در منطقه خلیج‌فارس انجام می‌شود که از این میزان حدود ۹۰درصد آن توسط بندر فجیره امارات صورت می‌پذیرد و تنها با در نظر گرفتن ملاحظات فوق می‌توان بیش از نیمی از سهم بانکرینگ بازار خلیج‌فارس را نصیب کشورمان کنیم.
مدیرعامل منطقه آزاد قشم بابیان این مطلب که صنعت بانکرینگ در کنار اینکه صنعتی درآمدزا بوده، حوزه‌ای بسیار حساس است، می‌گوید: این صنعت صرفاً به معنای سوخت‌رسانی و پمپ سوخت نیست، بلکه مجموعه‌ای از خدمات ازجمله سوخت‌رسانی، تغذیه، تبادل نیروهای خدماتی، آب، تعمیرات کشتی، لوازم‌یدکی و … را شامل می‌شود. بنابراین کشورهایی در این زمینه موفق هستند که بتوانند این خدمات را به‌صورت مجموعه خدمات ارائه دهند.
حمیدرضا مؤمنی با اشاره به اینکه مهم‌ترین مناطقی که در این حوزه در دنیا فعال هستند، عبارتند از «رتردام» با ۱۸۶میلیون بشکه نفت ذخیره، «سنگاپور» با حدود ۹۰میلیون بشکه و «فجیره» با ۴۸میلیون بشکه می افزاید: بنابراین رقیب جدی ما در این صنعت، کشور امارات با بندر فجیره است. نکته جالب این است که فجیره حدود ۸۰درصد سوختش را از کشور ما چه از مبادی رسمی و چه غیررسمی تأمین می‌کند.
وی اظهار می دارد: با توجه به اینکه یک بازار حدوداً ۳۴ تا ۳۵میلیاردی در اطراف خودمان می‌بینیم، بنابراین باید برای این بازار تلاش دوچندانی انجام دهیم. ما در این حوزه مزیت‌های ویژه‌ای داریم. مثلاً مزیت جغرافیایی و آبخور دریای ما که باعث می‌شود کشتی‌ها به‌راحتی پهلو بگیرند؛ دوم بعد مسافت است که این‌ها باید بیایند از کنار ما رد شوند که نزدیک ۲۰۰مایل را طی می‌کنند که اگر بتوانیم در این حوزه فعال شویم، این مسافت را می‌توانند صرفه‌جویی کنند. وی تصریح می‌کند: با راه‌اندازی این بخش می‌توانیم در کنار اشتغال خوبی که ایجاد می‌کنیم، از سهم و درآمد قابل‌توجهی که آن‌ها در این بخش‌دارند، برخوردار شویم. از طرفی در کنار آن صنایع دیگر مثل تعمیرات کشتی و … هم فعال می‌شوند. به هر ترتیب ما رقبای قابل‌توجهی در اطراف خودمان داریم، ولی به این معنا نیست که نتوانیم به این عرصه وارد شویم.وی می گوید: در منطقه آزاد قشم چند متقاضی در این حوزه وجود دارد و اخیراً در بازدید یکی از این شرکت‌ها ۵۰هزار تن ظرفیت ذخیره‌سازی داشت و سوخت‌گیری‌های اولیه در حال انجام است که فعلاً به دلیل اسکله‌هایی که در حال ساخت بوده، به بهره‌برداری نرسیده است. کار در این زمینه پیچیده است، ولی به این معنا نیست که نشود از بازار سهم گرفت.
محمدعلی اصل سعیدی پور معاون بندری اداره کل بنادر و دریانوردی هرمزگان هم می گوید: سازمان بنادر و دریانوردی طی سال‌های گذشته در بندرهای مختلف کشور به‌ویژه بندر شهیدرجایی برای فراهمسازی زیرساخت های سوخت‌رسانی کشتی‌ها سرمایه‌گذاری کرده و در سال گذشته یکی از بزرگ‌ترین قراردادهای سرمایه گذاری در بندرهای کشور به ارزش ۵۰۰میلیارد تومان برای بانکرینگ در خلیج‌فارس منعقد شد که تاکنون پیشرفت قابل‌توجهی هم داشته است.
سعیدی پور خاطرنشان می‌کند: امروزه صنعت سوخت‌رسانی به کشتی‌ها در بسیاری از کشورها به‌عنوان یک منبع درآمد تلقی می‌شود و این در حالی است که برخی از آن‌ها حتی منابع نفتی هم ندارند و سوخت را از کشورهای دیگر تأمین می‌کنند.
وی اضافه می کند:با نگاهی به کشورهای حوزه خلیج‌فارس می‌توان دید خدمات سوخت‌رسانی و توجه به توسعه آن می‌تواند میلیاردها دلار به درآمدهای ارزی ایران اضافه کند. اما صنعت سوخت‌رسانی به کشتی‌ها آن‌گونه که باید در کشور موردتوجه قرار نگرفته است.
به گفته وی، قیمت سوخت، مشکلات بانکی، مشوق‌های انگیزشی برای جذب سرمایه‌گذار و آماده نبودن زیرساخت‌های سرمایه‌گذاری ازجمله دلایلی است که ایران را در رقابت با سایر کشورها به‌خصوص بندر فجیره ناکام گذاشته است. وی عنوان می کند: سوخت‌رسانی به کشتی‌ها(بانکرینگ) یکی از زنجیره‌های اقتصادی در خدمات بندری است و بندرهای بزرگ دنیا همچون سنگاپور، فجیره و رتردام از سوخت‌رسانی به‌عنوان یک منبع درآمدی مناسب بهره گرفته‌اند و در این میان تکمیل زنجیره خدمات در بندرها می‌تواند یک امتیاز بزرگ برای جلب بیشتر لاینرهای خارجی برای پهلوگیری در بندرها ایرانی باشد.
مدیر منطقه ویژه اقتصادی بندر شهید رجایی می افزاید: بانکرینگ عبارت است از عملیات انتقال سوخت موردنیاز به کشتی‌ها و سایر شناورها که می‌تواند به دو صورت سوخت‌رسانی بر روی دریا با استفاده از شناورهای خاص یا پهلوگیری کشتی در اسکله‌های سوخت‌رسانی انجام پذیرد.
هرچند که هر دو روش مذکور برای سوخت‌رسانی کشتی‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرند، اما روش دوم یعنی مراجعه کشتی به اسکله‌ها و بنادر سوخت‌رسانی روش متداول بانکرینگ به‌حساب می‌آید و در کنار آن شرکت‌های بانکرینگ از روش اول هم استفاده می‌کنند.
ادامه دارد
اکبر عزیزی اندر احوال سازمان لیگ