زن کولی با نگاه به لکه روی پوست پیشانی جوان می‌گوید: «جانم برایت بگوید، این لکه‌ها جفت دارند، ریشه لکه را هم باید توی نگاه زن باردار به ماه جست؛ این لکه از ماه می‌افتد تو نگاه مادر و از نگاه مادر می‌افتد روی پیشانی جنین!»
ستارگان همیشه راست نمی‌گویند(به گفته جان گرین-نویسنده امریکایی) گاهی ممکن است ستارگان دچار لغزش شوند. نگاه به آسمان، همیشه توامانی از خرافات و دانش و گمانه‌زنی بوده است، شما اگر به من بگویی: «چون در ماه امرداد به دنیا آمده‌ای، دارای غرور شاهان زرتشتی هستی» شاید کمی به خرافه رفته باشی، زیرا خاکی‌تر از من در جهان وجود ندارد؛ یا اگر من بگویم: «مگر زمین، دیگر اخترکان، تهی از هرگونه موجود زنده‌اند» سخنی استوار و دانش‌مدار بر زبان نیاورده‌ام!
گاهی ممکن است ستارگان با چشمک‌زدن‌های خود ما را بفریبند، مانند دخترکی که می‌پنداشت عاشق ستارگان آسمان شده است و باید جانشین «استیون‌هاوکینگ» شود، ولی اینک بر تلسکوب گران‌بهای او در گوشه اتاق خانه، یک سانت خاک نشسته است؛ یا یک زن امریکاییِ دچار چنگار(سرطان)که با خواندن کتاب «سرنوشت ستارگان» می‌پنداشت به پایان راه زندگی رسیده است و خواست خود را بکشد، ولی دخترش نجاتش داد و ۷۶ سال زندگی کرد؛ اما همه این‌ها چیزی از ارزش دانش ستارهشناسی کم نمی‌کند.
تماشای ماه با تلسکوپ
بر پایه برآورد اتحادیه بین‌المللی نجوم، از ۱۵ آوریل تا ۱۵ ماه مه هرسال، یکی از روزهای آخر هفته که ماه در حالت «نیم‌روشن» تربیع اول باشد، «روز جهانی ستارهشناسی» و هفته پیش از آن، هفته ستارهشناسی نام می‌گیرد. زمانی که ماه در وضعیت «نیم‌روشن» است، هنگام نیمروز بر می‌آید و نزدیک غروبگاه(ساعت۱۸) به بیشترین ارتفاع(فاصله از افق) میرسد و نیم‌شب فرو می‌نشیند؛ بنابراین، پس از نیمروز می‌توان با دوربین یا تلسکوپ آماتوری، پستی بلندیهای کره ماه را دید و به مردم نشان داد. ستاره‌شناسان در این روز می‌توانند برای همگانی‌سازی این دانش، تلسکوپ یا دیگر ابزار ستارهشناسی خود را به پارک یا دیگر جایگاه همگامی ببرند و آسمان را زیج(رصد)کنند و رهگذران را نیز به تماشای ماه فراخوانند و به اندازه توان، پرسش‌های آنان را پاسخگو باشند.
بخشش گوشهای از لذت پایش آسمان به مردم، آشناسازی آنان با داده‌های ستارهشناسی و ستاره‌شناسان بزرگ، جداگری(تفکیک) دانش از افسانه و پخش مجله‌های علمی، گام‌هایی در همین راه است.
فرازبردن آگاهی‌های همگانی، بی‌گمان نه در برابر آموزش دانش آکادمیک دانشگاه‌ها، بلکه موازی آن است و انسان‌های شیفته این رشته برای دانشمندشدن می‌توانند ادامه راه را در دانشگاه‌ها پی بگیرند.
احسان مهرجو ـ مدرس نجوم: «۵ اردیبهشت ماه امسال آغاز هفته جهانی ستارهشناسی در گنبدمینا(آسمان‌نمای پارک آب‌وآتش تهران)، بار دیگر بر همدلی و گردهمبودن گروه‌های ستارهشناسی و نزدیکی هرچه بیشتر به مردم سفارش شده است. همچنین در سخنرانی‌ها به این که دانش ستارهشناسی در برگیرنده بسیاری از دانش‌های دیگر است، پرداخته شد.
«آغاز دانش دیرینهِ ستارهشناسی، همزمان با آغاز پیدایش انسان است، همان زمان‌ها که نگاه انسان به ستارگان ژرف‌تر شد و کنجکاویش درباره برآمدن خورشید و فروشدنش در غروبگاهان، فزونی یافت.
«پدیدارشدن ستارگان دنباله‌دار در آسمان و ده‌ها رویداد آسمانی دیگر، رشته ستارهشناسی را پرکشش کرده است و انسان‌ها در پیِ آگاهی‌های هرچه بیشتر در این باره‌اند. در سده‌های گذشته، رویکرد ایرانیان به فراگیری ستارهشناسی، زمینه‌ساز پژوهش‌های امروزی در این زمینه شده است. «تیکو براهه هنوز به دنیا نیامده بود که ابوالوفای بوزجانی به رُخگرد(لیبراسیون) ماه پرداخت. پیش از رصدهای گالیله، در مراغه و سمرقند رصدخانه‌‌هایی با ابزارهای نو از سوی خواجه نصیرالدین طوسی و غیاث‌الدین جمشید کاشانی بنیان گذاشته شد و از دیگر کشورها، دانش‌پژوه مهمان می‌پذیرفتند.
«اینک در دورانِ مدرنِ ستارهشناسی، تلسکوپ‌های غول‌پیکر و رصدخانه‌های بسیار بزرگ بر قله کوه‌های بلند و دوردست کار گذاشته شده است. گرچه هر روز شاهد اکتشافات جدیدتر و پژوهش‌های پیشرفته‌تری درباره جهان هستیم، ولی هرچه آن تلسکوبها بزرگتر شده‌اند و به کوه‌های دورتر رفته‌اند، دانش ستارهشناسی نیز از دسترس مردم دورتر شده است.
«چهار دهه پیش(۱۹۷۳) روز ستارهشناسی پا گرفت. داگ برگر آمریکایی با شعار «تلسکوپ‌ها و ستاره‌شناسان در میان مردم» خیزشی بپا کرد و با انتقاد از در دسترس‌نبودن رصدخانهها کوشید به جامعه این آگاهی را بدهد که «ستارهشناسی» در همه تاریخ، دانشی همگانی و مردمی بوده است و «کائنات» قلمروی ویژه دانشمندان نیست. او همه دهک‌های جامعه را برای پیوستن به انجمن‌های ستارهشناسی، فراخوانده است.»
گردش ستارگان در ایران
آسمان همیشه پر از رویدادهای ریز و درشت است. نیمه دوم اردیبهشت امسال شاهد پدیده‌های آسمانی گوناگون مانند هم‌نشینی(نزدیکی)ماه و هرمز(مشتری) و نیز کیوان(زحل)، ماه بدر و بارش شهابی اتا ـ دلوی بودیم.
احسان مهرجو در گفت‌وشنود با روزنامه‌اطلاعات در این‌باره می‌گوید: «در ادامه پدیده‌های آسمانی سال ۱۳۹۶ ماه‌گرفتگیِ ۱۶ امرداد را در پیش داریم که از ساعت ۲۲ و ۵۰ دقیقه به وقت رسمی ایران آغاز خواهد شد و بخش اندکی از ماه به سایه زمین خواهد رفت، که نیاز به تلسکوب، عینک یا دوربین ندارد و با چشم قابل دیدن است. این گرفت را مردمان اقیانوس آرام، آسیا، استرالیا و شمال غرب آمریکا نیز خواهند دید.»
«بارش شهابی برساوشی رویداد دیگری است که در ۲۱ امرداد ۱۳۹۶ روی می‌دهد، اما نور زیاد ماه، اجازه رصدی دلخواه را به مشتاقان آسمان نخواهد بود.
«در ۳۰ امرداد ساعت ۱۸ و ۲۶ دقیقه یک خورشیدگرفتگی(کسوف) کامل در جهان روی می‌دهد که در ایران دیده نمی‌شود. سایه ماه از اقیانوس آرام آغاز می‌شود و به شرق و غرب آمریکا دامن می‌کشد و در اقیانوس اطلس به پایان میرسد.
«در ۲۶ آبان امسال بارش شهابی اسدی با نرخ ۲۰ تا ۶۰ شهاب در ساعت اوج بارش، پیش‌بینی می‌شود؛ این بارش اسدی در ساعت ۲۰ و ۳۰ دقیقه روز یادشده به اوج میرسد.
«در ۲۲ آذر ماه شاهد بارش شهابی دوپیکری(جوزایی) با ۶۰ تا ۱۲۰ شهاب در ساعت اوج خواهیم بود؛ در این زمان ماه در وضعیت تربیع به سر خواهد برد.
«۱۱ بهمن ۱۳۹۶ نوبت ماه‌گرفتگی(خسوف)کامل است که تا «گرفت» کلی، ماه زیر افق است و دیدنش در ایران ممکن نیست، اما بعد از گرفت کلی، امکان مشاهده ماهِ گرفته تا انتهای گرفت، وجود خواهد داشت.
«اما خورشیدگرفتگی ۲۶ بهمن امسال رویدادی دیگرگونه است که در آفریقا و اقیانوس منجمد جنوبی روی می‌دهد.»
درخشش ستاره‌شناسان ایرانی
دانش اخترشناسی در ادبیات کهن ما بازتاب دارد و شاعران نام‌آوری مانند مولوی، حافظ و نظامی، گاه به برخی از مفاهیم ستارهشناسی پرداختهاند.
امروز نیز ستارهشناسی در ایران فرا‌گیر است. نخستین المپیاد جهانی نجوم و اخترفیزیک در تایلند و سال ۲۰۰۷ میلادی برگزار شد. در سال‌های پس از آن، این المپیاد در اندونزی(۲۰۰۸)، ایران(۲۰۰۹)، چین(۲۰۱۰)، لهستان (۲۰۱۱)، برزیل(۲۰۱۲)، یونان(۲۰۱۳)، رومانی(۲۰۱۴) و برای بار دوم در اندونزی(۲۰۱۵) و در سال ۲۰۱۶ نیز در هند برگزار شده است.
کل دستاوردهای ایران در المپیادهای جهانی ستارهشناسی و اخترفیزیک چنین است، در دور نخست(۲۰۰۷ تایلند) یک مدال طلا و ۴ برنز؛ در دور دوم(سال ۲۰۰۸ اندونزی) یک مدال طلا، یک نقره و ۲ برنز و یک دیپلم افتخار؛ در دور سوم(۲۰۰۹ ایران) ۴ مدال طلا، ۴ نقره و یک برنز؛ در دور چهارم(۲۰۱۰ چین) ۱ مدال طلا،
۴ نقره، ۴ برنز و یک دیپلم افتخار؛ در دور پنجم(۲۰۱۱ لهستان) یک مدال طلا، و ۴ نقره و ۶ برنز؛ در دور ششم(۲۰۱۲ برزیل)، یک مدال طلا، ۴ نقره، ۴ برنز؛ در دور هفتم(۲۰۱۳ یونان) ۳ مدال طلا و ۳ مدال نقره و ۴ مدال برنز؛ در درخشانترین دوره( هشتم) «۲۰۱۴ رومانی» تیم نجوم ایران موفق به کسب ۴ مدال طلا و ۶ نقره شد؛ در دور نهم(۲۰۱۵ اندونزی) ۳ مدال طلا، ۴ مدال نقره و ۳ مدال برنز؛ و سرانجام سال ۲۰۱۶ و در دهمین المپیاد جهانی ستارهشناسی و اخترفیزیک در هند، ستاره‌شناسان جوان ایران ۲ مدال طلا، ۳ نقره، ۴ برنز و یک دیپلم افتخار به دست آوردند.
گام به گامِ با ستارگان
ستارهشناسی تنها دانش نیست، بلکه سرگرمی هم هست. کتاب‌های ستارهشناسی، وسیله خوبی است که انسان می‌تواند در برابر آن سرش را پایین بگیرد ولی آسمان ر ا بپیماید؛ بنابراین برای ستاره‌شناس‌شدن بهتر است نخست در کتابخانه‌ها و کتابفروشی‌ها بگردیم و کتاب‌های به زبان ساده درباره شب‌های آسمان را بخوانیم، همزمان می‌توان از وجود مجله‌های ستارهشناسی هم بهره برد. همه رمان‌ها نیز درباره عشق و تاریخ و سیاست نیست، بلکه در برخی از آنان در باره ستارگان تخیل شده است.
یکی دیگر از راههای آشنایی با آسمان و شب‌تاب‌هایش، امکانات مدرسه و آموزگاران است، ولی اینک چنین امکانات عالی در کشور ما وجود ندارد مگر این که خودمان اتفاقی آن‌ها را کشف کنیم کسی که آموزگار ماست، مانند خود ما شیفته آسمان است و یا در دبیرستانهای درس بخواهیم که کلاسهای پژوهشی اخترشناسی یا المپیاد ستارهشناسی برگزار می‌کنند.
اما راهکارهای احسان مهرجو: «اگر در شب‌های مهتابی، گاهی به آسمان خیره می‌شوید، برایتان شناخت صورتهای فلکی کار سختی نخواهد بود، همچنین شناساییِ ستارگان پر نور آسمان و نحوه استفاده از نقشههای آسمان برای پیداکردن ستارگان و یا اجرام غیرستاره‌ای!
«مشاهده بیشتر این اجرام نیز با دوربین‌های دوچشمی که میدان دید گسترده دارد، شدنی است، چون تصویرهای مستقیم دارد و ارزان و در دسترس است و بردنش به اینور آنور هم سخت نیست. «دوربین‌هایی که عدسی‌های بزرگتر و با بزرگ‌نماییِ بین ۶ تا ۲۰ برابر دارند، از کارایی بهتری برخوردارند. می‌توانید ماه و سیارک‌ها و نوار کهکشان‌ها را ببینید و به تماشای صورتهای فلک بایستید و نقشه ستارگان را با آسمان برابری دهید و همپای همین جستنها و آموختنها نیز داده‌های خود را درباره اخترفیزیک و کیهان‌شناسی، بالا ببرید.
«اخترشناسان جوان، اجرام مسیه(اجرام غیرستاره‌ای مانند سحابی‌ها، خوشه‌های ستاره‌ای و کهکشان‌ها) را می‌توانند به آسانی با همین دوربین‌های دوچشمی بجویند و مانند «شارل مسیه» در دفترچه خود یادداشت بردارند. بد نیست بدانیم که برخی دنبالهدارها را ـ نه ستاره‌شناسان به نام، بلکه ستاره‌شناسان گمنام کشف کرده‌اند. بیش از ۱۱۰ جرم غیرستاره‌ای موجود در فهرست مسیه با دوربین‌های دوچشمی قابل دیدن است.
«ماهشناسی نیز برای تازه‌کارها کشش ویژه خود را دارند. لایهِ روییِ ماه پر از گودال‌ها، تپه‌ها، دشت و رشته کوه‌ها است و تازه‌کارها بی‌آن که پا به کره ماه بگذارند، می‌توانند با دوربین‌های خود بر روی ماه قدم بزنند و با آن آشنا شوند. درخشندگی برخی از ستارگان نیز تغییر می‌کند که تازه‌کارها می‌توانند گونههای آن‌را ببینند و یادداشت بردارند.»
در راه ستارهشناس شدن
بیسبب نیست که شور اخترشناسی در میان جوانان ما زیاد است، زیرا دانش اخترشناسی از دیرباز در ادبیات کهن ما بازتاب دارد. اینک افزون بر استادان و پژوهشگران حرفه‌ای، گروه‌های دیگری به نام ستاره‌شناسان آماتور، شیفته آسمان‌اند؛ گرچه دانش‌آموخته دانشگاهیِ این رشته نیستند و زندگی‌شان از این راه نمیگذرد، ولی بر پایه آمار، بیشترین کشف‌های نجومی به ویژه در زمینه ستارگان دنباله‌دار و اخترک‌ها از آنِ همین ستاره‌شناسان آماتور است.
احسان مهرجو: «برنامه‌های علمی و ترویجی، مهم‌ترین هدف گروه‌های فعال ستارهشناسی در ایران است که میکوشند با خبر و داده در باره رخدادهای دانش ستارهشناسی به رسانه‌های کشور، آگاهی‌های روزآمدی به مردم بدهند.
«نزدیک به دو دهه، آماتورهای فعال در گروه‌های اخترشناسی برای گرایش بیشتر مردم به این دانش در تکاپویند. برای بردنِ دانشِ کهنِ اخترشناسی به میان مردم، برنامه‌های آموزشی و کاربردی زیادی برای شیفتگان شب‌تاب‌های آسمان اجرا می‌شود که سرشار از آزموده‌های جالب است. دوره‌های آموزشی از ستارهشناسی مقدماتی تا پیشرفته، عکاسی نجومی، اخترفیزیک، ستارهشناسی محاسباتی، رصد آسمان و کار با تلسکوپ در هر فصل به اجرا در می‌آید.
«اجرای شب‌های رصدی در هر فصل از سال به مناسبتهای گوناگون انجام می‌شود که برای نمونه می‌توان از عکاسی از ستارگان در شهریورماه، در اردیبهشت‌ماه به مناسبت هفته جهانی ستارهشناسی، در آبان‌ماه به مناسبت بارش شهابی اسدی و در اسفندماه از رقابت‌های رصدی مسیه یا صوفی و یا آموزش رصد اعماق آسمان نام برد؛ و همچنین همایشهای علمی در روز جهانی ستارهشناسی و بزرگداشت ابوریحان بیرونی در
۱۳ شهریور هر سال.
در همین زمینه باید از کارگاه‌های تابستانه و کنفرانس سالانه نجوم در آستانه بازگشایی مدارس و گردهمایی علمی به مناسبت بزرگداشت ابوالوفا بوزجانی دراواخر پاییز و در آستانه شب چله و نیز نشست علمیِ گرامیداشت حکیم طوسی در
۵ اسفند هرسال نام برد.»
عکاسی شب‌های ایران
در آغاز فیلم درخت زندگی، یک زن شهری شیفته پروانه‌ای رنگارنگ می‌شود و می‌کوشد او را در هوا لمس کند؛ در پی او میدود تا پروانه خسته روی چمن می‌نشیند و زن بر بال مخملین‌اش دست می‌کشد و در ادامه فیلم، نشانههای هم‌بسته رفتار زن با محیط با رفتار مخملین او با کودکانش را می‌بینیم. اینک شهرها با هیبت غیرطبیعی خود، رفتار و کُنش‌های انسانی شهروندانش را به بیراهه برده است. آپارتمان‌های امروز ایوان(تراس) رو به آسمان ندارند و تابلوهای نئون و لامپ‌های فلورسنت و آسمانخراشها، دیدرس آسمان را کور کرده‌اند. انسان امروز شهری، افق دیدش بس تنگ شده و دچار کژتابی اندیشه است. دیوارهای بتونی و شیشه‌ای و آهنی بر سر راه چشم‌اندازهای طبیعی ایستاده‌اند و انسان را دچار کوررنگی کرده‌اند تا مگر رنگ بتونی خاکستری شهر، چیزی نبیند و نشناسد.
بهار امسال، آثار مرتضی مرادلی با نام «عکاسی شب‌های ایران» با تکنیک پانوراما(دیدگسترده) و نورپردازی ویژه، در نگارخانه کاخ سعدآباد برپا بود و بناهای ایران در نمای شب، ترکیبی از بناها و آثار تاریخی و چشم‌اندازهای طبیعی به همراه تصویرهای آسمان شب را می‌شد به تماشا ایستاد. در هر یک از نگاره‌ها، یک پدیده زیبای آسمانی همچون کهکشان، پیکرهای آسمانی(صُور فلکی) و اخترکان به چشم می‌خورد، این نمایشگاه مجالی بود برای دیدنی‌های کمیاب از زیبایی‌های زمینی؛ امید که از تماشایش بازنمانده باشیم.
ع.درویشی
اکبر عزیزی تصمیم گیری درست