هیچ‌کس نیست که بگوید در خیابان، درمرکز خرید، در هتل یا رستوران، در راه سفر یا در هر مکان عمومی دیگری، نیازمند استفاده از سرویس بهداشتی نشده باشد. تابستان‌ها نیز به سبب گرمای هوا و نوشیدن مایعات بیشتر و همچنین با افزایش سفرها و تفریحات خارج از خانه، این اتفاق خیلی شایع‌تر است و البته مواجهه با شرایط غیربهداشتی یا دسترسی کم به این اماکن نیز به همان میزان بیشتر به چشم می‌آید.
ناگفته پیداست وضعیت بهداشت در توالت‌های عمومی و سرویس‌های بهداشتی بین‌راهی در ایران عموما اسفناک است و احداث چند مجتمع تفریحی و توریستی بین راهی بسیار تمیز و مرفه در برخی جاده‌‌های کویری ایران که چشم انداز بسیار خوبی از بهداشت و امکانات در دل بیابان فراهم کرده‌اند نیز از ضرورت فرهنگسازی درباره این موضوع نمی‌کاهد.
پیدایش توالت‌ها و فاضلاب‌ها در نقاط مختلف جهان برمی‌گردد به هزاره سوم قبل از میلاد مسیح و بدین سبب این دوره را عصر طهارت و پاکیزگی می نامند.جالب‌تر این که ۲۸۰۰ سال قبل از میلاد در کشور پاکستان یکی از پیشرفته‌ترین توالت‌های جهان، متشکل از اتاقی با دیواره‌های خشتی و آجری خارج از هر خانه، با جداره سنگی پر از علوفه با تخته‌ای چوبی بالای آن ساخته شد .تمدن «هاراپن» در پاکستان و نیز در شمال هند سیستم آب‌رسانی نوینی را برای پاک کردن فضولات انسانی توالت‌ها با استفاده از منبع آبی در بالا دست
و هدایت آب با آجرهای خشتی به داخل منبع فضولات اختراع کرد.
مدتی قبل از آن حدود ۳۱۰۰ تا ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح نیز تمدن‌هایی در مناطقی از اسکاتلند به نام اورکنی از آب برای دفع فضولات استفاده می‌کردند. حدود ۱۸۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در مصر باستان و تمدن کهن پرشیا (ایران) توالت‌ها با استفاده از مجرای فاضلاب شروع به پیدایش کردند و در تمدن رومانیایی نیز توالت‌هایی با استفاده از آب در حمام‌های عمومی باستانی یافت شده‌اند.
در اواسط قرن ۱۹ با گسترش شهرنشینی و تکامل سیستم فاضلاب شهری توالت‌های امروزی پدید آمدند.
در معماری خانه‌های ایرانی، تغییر سبک خانهها به آپارتمان، حفر چاه سرپوشیده دستشویی در خانهها مرسوم شد. از سال ۱۳۴۳ خورشیدی و با ایجاد سپاه بهداشت و سپاه دانش، ایجاد چاه سرپوشیده برای دستشویی‌ها در روستاها نیز اجباری شد.
کم‌کم نیاز به ساخت توالت همگانی در مکان‌های عمومی نیز فراگیر شد ولی فرهنگسازی برای استفاده ازآن همچون تعداد آن، در کل کشور، کم و ناچیز صورت گرفت.
امکانات عمومی غنایم نیستند
به سرویس‌های بهداشتی عمومی مدارس، دانشگاه‌ها، مساجد، بیمارستان‌ها، پارک‌ها، میادین و معابر عمومی سطح شهر، مراکز خرید قدیمی‌تر، سینماها، فرهنگسراها، پمپ بنزین‌ها، رستوران‌ها، توقفگاه‌های بین راهی، ایستگاه‌های مترو و قطار، حتی فرودگاه‌های داخلی و خارجی کشورمان دقت کنید.
چندتای آن‌ها دسترسی راحت دارند و سرداب طور، با چندین پله در اعماق زمین ساخته نشده‌اند یا برای سالمندان، کودکان و معلولان مناسب سازی شده‌اند یا به لحاظ امکانات بهداشتی، استاندارد هستند یا لااقل شیر آب و صابون مایع و سیفون و قفل در سالم دارند؟
این پرسش‌ها را در پارکی که کنار سینما پردیس قلهک تهران است از شهروندانی که برای پیک‌نیک به پارک آمده‌اند می‌پرسم. ناگهان سیل گلایه‌ها سرازیر می‌شود. خانمی بچه بغل می‌گوید: ساعت ۱۰ شب است و سرویس بهداشتی پارک را بسته‌اند و نگهبان پارک می‌گوید: تعطیل است! بروید سینما یا صحرایی توالت کنید! دیگری می‌گوید: شب و روز و ساعت و محل ندارد.
در میدان هفت‌تیر ساعت دوبعد از ظهر در به در دنبال توالت عمومی بودم و به سرویس بهداشتی مسجدبزرگ دور میدان هم رفتم که تعطیل بود! گفتند فقط ساعت نماز و وضو باز است!
آقایی که پیداست نظری متفاوت دارد می‌گوید: اصلا باز هم باشند و شبانه‌روزی هم باشند، آیا این تعداد اندک توالت عمومی برای این کلان شهر با انبوه مردمی که در ترافیک می‌مانند و ساعت‌ها باید در سطح شهر باشند کافی است؟ شما به زیر پل سیدخندان یا ترمینال غرب بروید. بوی ادرار به ویژه در محل تجمع تاکسی‌ها چنان زیر دماغتان می‌خورد که حتی دلتان نمی‌آید پایتان را روی آسفالت بگذارید.
و البته مدافعی هم این وسط هست. جوانکی که می‌گوید ساخت توالت عمومی بدون فرهنگسازی، ساخت چهاردیواری برای تجمع بیماری و حیف و میل اموال عمومی است. خواهر خودم ده سال پیش مشاور ساخت توالت‌های میدان ونک و شهرک غرب و چندجای دیگر بود. همان زمان بهترین سیستم تهویه، شیرآلات هوشمند، در اتوماتیک و سازه و نمای مهندسی ساز در نظر گرفتند.حتی یادم هست کاشی تبریز که گران است به کار بردند. اما این مردم چگونه استفاده می‌کنند؟ شما چند توالت عمومی رفته‌اید که شیرها چکه نمی‌کنند؟ شیلنگ‌ها نیمه باز روی سطح زمین نیفتادهاند؟ لکه صابون‌مایع و دستشویی به اطراف پرتاب نشده‌است؟ قفل‌درها شکسته نیست؟ با پا روی توالت فرنگی ننشسته‌اند و در آن را نشکسته‌اند و هزار مشکل دیگر! امکانات عمومی، غنایم عمومی نیستند، اموال و ثروت عمومی هستند و از جیب خود ما مردم برداشته می‌شوند اما با استفاده نادرست، فقط حیف و میل می‌شوند. زمین به این گرانی را توالت عمومی رایگان می‌سازند در ایران ولی چون فرهنگ استفاده از آن‌ها آموزش داده نشده است مثل این است که ماشین به کسی که گواهینامه ندارد بدهند براند!
ما نباید دنبال زیبایی و بویایی و فضاسازی و معماری توالت‌های عمومی‌مان باشیم و مثلا بگوییم حالا که شرکت سینتاس در آمریکا همه ساله جشنواره‌ای با عنوان زیباترین سرویس بهداشتی عمومی از لحاظ طراحی داخلی و معماری برگزار می‌کند و به بهترین آثار جایزه می‌دهد، پس ما هم بیاییم تندتند توالت زیبا بسازیم؛ ما باید تندتر و بیشتر فرهنگسازی کنیم تا اگر در کنارش بخش خصوصی یا دولتی، چنین سرویس‌های بهداشتی، احداث کردند و در اختیار مردم گذاشتند، با استفاده نادرست آن‌ها را نابود نکنند!
اطرافیان این جوان سعی می‌کنند با اعتراض سخنان او را رد کنند و فکر می‌کنم حق دارند چون دفع حاجت، ضرورت است و نمی‌شود به مردم گفت از پیاده‌روها و جوی‌ها استفاده کنید تا یاد بگیرید چطور بروید دستشویی و بعد برایتان دستشویی می‌سازند!
جای خالی فرهنگ در توالت‌های عمومی
به تالار وحدت رفته‌بودم. یگانه سالن استاندارد اجرای موسیقی ایران! مرحوم نوری، پس از زلزله بم، کنسرت برگزار می‌کرد برای کمک به زلزله‌زدگان. انبوهی از فرهیختگان نسل گذشته که با «گل مریم» خاطرات جوانی شان را زنده می‌کردند آمده بودند و نسل کنسرت زده امروز هم به تعداد کافی دیده می‌شد! در فاصله دو اجرا، سرویس‌های بهداشتی غلغله شد و جالب این‌که هرکس وارد توالت می‌شد دماغش را می‌گرفت تا از بوی بد، بالا نیاورد یا پاهایش را ناخودآگاه جمع می‌کرد تا کفشش خیس نشود.
خوب به خاطر دارم زوج مسنی سر تکان دادند و من هم با شرمندگی گفتم: اینجا دیگر چرا؟ گفتند: ما هم به همین فکر می‌کردیم. اگر توالت بین راه در یک جاده دورافتاده بود، می‌گفتیم آموزش ندیده‌اند.
اگر توالت ایستگاه قطار بود می‌گفتیم ده دقیقه زمان است و صدها نفر باید سریع بروند دستشویی و در نتیجه چنین افتضاحی به بار می‌آید. اما وقتی توالت سالن ارکستر ملی، توالت دانشگاه این مملکت، توالت یک موسسه فرهنگی یا توالت تالار عروسی که همه افراد آنجا ساعت‌ها برای آراستن خود وقت صرف کرده‌اند، آلوده و کثیف است، آیا تعجب ندارد؟ پس در همه این سال‌ها چه مصادیق و مفاهیمی از تمدن، توسعه و آموزش عمومی بین مردم رواج داده شده‌است؟
از توالت آلوده‌تر هم داریم
این‌ها که گفتیم معنی‌اش این نیست که بترسید و در صورت نیاز از توالت‌های عمومی استفاده نکنید.
درست است که انواع میکروارگانیسم‌ها و باکتری‌ها در بخش‌هایی از توالت‌های عمومی که با دست انسان در تماس‌اند نظیر دستگیره در، شیر آب و دکمه ظرف صابون مایع وجود دارند و در صورت رعایت نکردن اصول بهداشتی و شستشوی ناکافی، منتقل و منجر به بیماری می‌شوند، همچنین شلوغ بودن توالت‌های عمومی، زمین خیس یا چاله‌های آب، در دسترس نبودن کاغذ توالت، صابون یا حوله کاغذی و استشمام بوهای ناخوشایند توالت‌های عمومی که نتیجه اوره موجود در ادرار خشک شده است و تمیزکننده‌های معمولی آن را از بین نمی‌برند، همه نشانه‌های نامناسب بودن توالت هستند که باید مورد توجه قرار گیرند ولی باکتری‌های این محل فقط در صورتی به بدن شما منتقل و موجب بیماری می‌شوند که سیستم ایمنی فرد دچار مشکل باشد یا این که زخمی باز و بدون پوشش داشته باشد.
پس در حالت عادی، وجود این باکتری‌ها در سرویس بهداشتی عمومی جای نگرانی ندارد و شستشوی کامل دست‌ها کفایت می‌کند.
دکتر محمدعلی نیلفروش‌زاده، متخصص پوست و مو، ضمن بیان این نکات در سایت شخصی خود می‌گوید:
از توالت، آلوده‌تر هم داریم؛ چند درصد از شما وقتی با تلفن همراه یا حتی گوشی تلفن خانه یا کیبورد رایانه کار می‌کنید یا پولی از کیفتان برمی‌دارید، فورا دستتان را می‌شویید یا به فرزندانتان آموزش می‌دهید که باید این کار را انجام دهند؟
حقیقت این است که بسیاری از وسایلی که در اطرافمان است از توالت هم آلوده‌ترند و شستشوی مرتب دست‌ها بعد از هر تماس به کاهش میزان باکتری‌های روی پوست کمک می‌کند.
اسپری یا ژل‌های ضدعفونی‌کننده دست نیز مفید هستند اما در استفاده از ضد عفونی‌کننده‌ها یا گندزدایی وسایل خانه و اداره زیاده‌روی نکنید.
وجیهه تیموری
code
اکبر عزیزی سالی که نیکوست