معمولاً بین ۴۰ تا ۶۰ درصد از آب مصرفی بسته به حجم مخازن سدها از آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود، اگر بارندگی خوب بوده باشد و آب سدها بهتر باشد، کمتر و اگر خشکسالی را تجربه کرده باشیم، بیشتر. امسال، به گفته دبیر اجرای طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی، با وضعیت فعلی مخازن سدها حدود ۴۰ درصد از آب مورد استفاده کشور از منابع آبی زیرزمینی تأمین می‌شود.
آب‌های زیرزمینی ذاتاً منابع سالم و خوبی‌اند ولی ممکن است در اثر برخی مسائل دچار افت کیفیت شوند.
مهندس عبدالله فاضلی، در گفتگو با ضمیمه اطلاعات، از جمله دلایل پایین آمدن کیفیت آب‌های زیرزمینی به بهره‌برداری بیش از حد اشاره می‌کند که موجب افت سطح آب می‌شود و با بالارفتن تبادل یونی به افزایش غلظت املاح موجود در آب منجر می‌شود.
آلودگی‌های انسانی، پساب‌ها و غیره در دشت‌ها آلودگی ایجاد می‌کنند و کیفیت آب‌های زیرزمینی را پایین می‌آورند.
به گفته او، لزوما نیازی نیست که آب‌های زیرزمینی تصفیه شوند و اغلب با یک کلرزنی ساده می‌توانند قابلیت شرب داشته باشند.
با یک بارندگی کم‌آبی جبران نمی‌شود
هرچند در طول یک سال گذشته در برخی از شهرها از جمله تهران بارش‌های خوبی داشته‌ایم و در مقایسه با میانگین بارش سالانه، وضع خوبی داریم ولی این نمی‌تواند مقدمه‌ای برای مصرف بی‌رویه آب و بی‌توجهی به نیاز نسل‌های بعدی شود.
دبیر اجرای طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی با بیان این مطلب می‌گوید: درباره آب‌های زیرزمینی در کمال ناپایداری هستیم و در کل کشور ۲ درصد نسبت به میانگین عقب‌ایم.
او تأکید می‌کند: برداشت‌های وسیع در دهه‌های گذشته با یک بارندگی جبران نمی‌شود و ما ناچاریم که میزان برداشت آب از منابع زیرزمینی را کاهش دهیم و ناچاریم سهم آب کشاورزی را از ۴۱ میلیارد
متر مکعب در سال به ۳۱ میلیارد متر مکعب کاهش دهیم.
وقت تنگ است
بررسی‌های سال ۱۳۹۴ از ۱۲۰ میلیارد متر مکعب کسری آب مخازن زیرزمینی خبر می‌دهند، همان زمان طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی کلید خورد. اضافه برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی و خشکسالی‌های پی در پی در یک دوره ۸ ساله موجب کسری آب در این مخزن‌های زیرزمینی است.
مهندس فاضلی با بیان اینکه در حال حاضر سالانه ۶ میلیارد متر مکعب از مخازن زیرزمینی استراتژیک برداشت می‌کنیم، می‌گوید: تا پایان برنامه ششم توسعه این عدد را باید به صفر برسانیم و میزان افت سطح آب را در مخزن‌های آب زیرزمینی ثابت نگه داریم تا بتوانیم کسری مخزن تجمعی را جبران کنیم.
همه ارگان‌ها به وظایفشان عمل کنند
اگر همه پروژه‌ها به موازات هم اجرا شوند و برنامه‌های شورای عالی آب به ریاست رئیس جمهوری اجرا شوند، نتیجه مطلوب به دست خواهد آمد.
مهندس فاضلی بر نقش شورای عالی آب تأکید می‌کند و می‌گوید: باید شرایطی باشد تا سازمان برنامه و بودجه، جهاد کشاورزی و وزارت کشور به تکالیفی که برعهده شان گذاشته شده است عمل کنند و مسئولیت‌هایشان را انجام دهند.
هدف شورای عالی آب که در سال ۱۳۸۱ تشکیل شده است، هماهنگی و سیاست گذاری در زمینه تامین، توزیع و مصرف آب کشور است و تصمیمات این شورا با تصویب هیئت وزیران برای دستگاه‌ها لازم‌الاجراست. مطابق قانون، این شورا از وزارتخانه‌های نیرو، جهاد کشاورزی، صنایع و معادن، سازمان مدیریت و برنامه ریزی، سازمان حفاظت محیط زیست، کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس و کارشناسانی از بخش کشاورزی تشکیل می‌شود و ریاست آن با رئیس جمهوری یا معاون اول وی است.
برخی استان‌ها آسیب‌پذیرترند
استان‌های مختلف دربرابر کم‌آبی و بی آبی به شکل‌های متفاوتی آسیب پذیرند. مهندس فاضلی می‌گوید: شدت آسیب پذیری در استان‌های مختلف با توجه به میزان بهره برداری از آب‌های زیرزمینی، کسری مخازن و وابستگی جمعیت به آب شرب تعیین می‌شود. و بر این اساس، ۵ استان تهران، خراسان رضوی، کرمان، فارس و اصفهان در مقابل آب‌های زیرزمینی به شدت آسیب پذیرند که در صورت ادامه مشکلات آبی، با تهدید جدی روبرو می‌شوند.
او به مخازن زیرزمینی استراتژیک اشاره می‌کند و می‌افزاید: اهمیت مخازن آب‌های زیرزمینی از آنجا ناشی می‌شود که در بسیاری از مناطق کشور آب سطحی نداریم. نبود آب‌های سطحی اهمیت آب‌های زیرزمینی را دوچندان می‌کند چون اینها منابع حیاتی آب هستند و اگر مخازن آب‌های زیرزمینی در این مناطق خالی شود، ساکنان ناچار به مهاجرت می‌شوند.
اضافه برداشت مدرن آب
۹۰ درصد آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، ۸ درصد در بخش خانگی و ۲ درصد در صنعت به مصرف می‌رسد. مهندس فاضلی می‌گوید: وزارت جهاد کشاورزی باید برای تغییر شیوه‌های مصرف آب در بخش کشاورزی به گونه ای برنامه ریزی کند که مصرف کاهش یابد، نه افزایش.
او با تأکید بر اینکه برای پایین آوردن میزان برداشت آب نیازمند همکاری وزارت جهاد کشاورزی و تحول در شیوه‌های کشاورزی هستیم می‌افزاید: به کارگیری شیوه‌های کشاورزی صنعتی موجب بالا بردن بازده و همین طور کاهش مصرف آب می‌شود.
فاضلی با بیان اینکه اجرای طرح آبیاری‌های تحت فشار در کاهش مصرف آب خیلی اثربخش نیست، می‌گوید: باید به دنبال راه‌هایی بود تا منجر به کاهش مصرف آب شود، نه توسعه آن. استفاده از این شیوه‌ها خطر را جدی تر می‌کند و مصرف آب را در بخش کشاورزی افزایش می‌دهد.
او اصطلاح «اضافه برداشت مدرن» آب را به کار می گیرد و می‌گوید: اگر شیوه‌های جدید به کار گرفته در کشاورزی موجب کاهش برداشت آب نشود، ما فقط شکلی از اضافه برداشت مدرن آب را به سیستم تحمیل کرده‌ایم و تلاش‌هایمان درزمینه کاهش مصرف آب نتیجه‌ای در پی نخواهد داشت.
فاضلی به طرح‌های توسعه منابع آب، به عنوان طرح‌هایی که اثرشان بر منابع آب زیردست و بالادست دیده می‌شود، اشاره می‌کند و می‌گوید: شاید در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ به این قضیه خیلی توجه نمی‌شد ولی امروزه در مطالعات مربوط به آب، توسعه منابع آب مورد توجه قرار می‌گیرد و در یکی دو دهه اخیر به صورت جدی به این موضوع توجه شده است.
ناامنی آبی
موضوع آب و مشکلات آن به درجه‌ای از اهمیت رسیده است که سال گذشته در کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس مورد بررسی قرار گرفته است. سدهایی که کشورهای همسایه بر روی رودخانه‌های مشترک و مرزی احداث کرده‌اند، امنیت آبی بخش‌هایی از کشور را دچار تهدید کرده است و آب مهم‌ترین تهدید آینده کشور است، به طوری که عدم مدیریت صحیح منابع آبی می‌تواند در آینده‌ای نزدیک کشور را با مشکلات امنیتی روبرو کند.محمدمهدی برومندی، رئیس کمیته آب در کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، مهم‌ترین تهدیدی که در آینده برای کشور ما وجود دارد، مساله آب است. ما جزو مناطق خشک و نیمه‌خشک دنیا هستیم و عوامل مختلفی مثل تغییر اقلیم و وضعیت جوی به خصوص در چند سال اخیر نگرانی‌های زیادی را برای کشور ایجاد کرده است به نحوی که در اغلب استان‌های کشور دچار خشکسالی‌های بسیار جدی هستیم. همین الان در بسیاری از روستاهای کشور به ویژه نیمه جنوبی کشور، آب آشامیدنی مردم به وسیله تانکر و به صورت سیار تامین و توزیع می‌شود.
افغانستان، ترکمنستان، ترکیه و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس سهم زیادی از آب‌های مرزی را از آن خود کرده اند و این موضوع در آینده مشکلات و دغدغه‌های امنیتی برای ما خواهد داشت!
بی مهری به یک فناوری منحصر به فرد
از ۳ هزار سال پیش راهروهای زیرزمینی برای انتقال آب آبخوان‌ها یا سفره‌های آب زیرزمینی به زمین‌های پست تر حفر می‌شده است. فناوری قنات به شکل حفر چندین چاه با فاصله‌های ۲۰ تا ۲۰۰ متری در سطحی شیب‌داراستکه در زیر زمین توسط راهرویی با شیب ملایم‌تر از سطح زمین به یکدیگر متصل می‌شوند. عمق اولین چاه (مادر چاه) بیشتر از سطح آب زیرزمینی است. سیستم قنات، از بالا، شبیه مسیری از لانه مورچه‌هاست که از دامنه کوه آغاز می‌شود و تا رسیدن به محل برداشت آب در بیابان امتداد دارد.
براساس گزارش وزارت نیرو، در ایران حدود
۳۶ هزار و ۳۰۰ قنات، با میانگین طولی حدود ۶ کیلومتر و میانگین عمق حدود ۴ کیلومتر، وجود دارد.
به گزارش مرکز بین المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی، از زیرمجموعه‌های سازمان یونسکو، با در نظر گرفتن این آمار به عنوان تقریبی نسبی برای همه قنات‌ها، در کل در ایران حدود ۳۷۶ هزار و ۶۸ کیلومتر راهرو و میله چاه قنات موجود است و با در نظر گرفتن قطر دهانه هر میله چاه حدود ۱ متر، اگر خاک تخلیه شده از حفر قنات‌ها را جمع آوری کنند، تپه ای به امتداد ۱۶۰ کیلومتر، پهنای ۱۸۵ متر و ارتفاع ۲۰ متر به وجود می‌آید. بنابراین طول کلی قنات‌ها حدود ۹٫۴ برابر طول خط استوا و حدود ۹۷٫۹ درصد فاصله ماه تا زمین است. اگر بخواهیم دستمزدی برای کسانی که چنین سیستم‌های هیدرولیکی را ایجاد کرده‌اند در نظر بگیریم، میزان دستمزد آنها بیش از میلیاردها دلار می‌شد.
مهندس فاضلی در ادامه سخنانش می‌گوید: تمدن ایران براساس منابع آبی که داشته شکل گرفته است و بهره‌برداری عاقلانه از منابع آب به شکل به‌کارگیری تکنولوژی قنات بوده که در آن سرریز سفره‌ها توسط قنات در اختیار بهره‌برداران قرار می‌گرفته است. ولی امروزه ما وارد ذخایر استراتژیک شده‌ایم و از آنها برداشت می‌کنیم. در واقع می‌توان گفت که در مورد آب داریم از جیب مصرف می‌کنیم.او با بیان اینکه حجم آب مورد استفاده امروز ما بیش از میزان ورودی آب به مخازن است، می‌گوید: اگر این روند ادامه یابد، تمدن کشور به خطر می‌افتد. بی‌آبی‌ها و تنش‌ها و بحران‌های منطقه‌ای و محلی کشور را فرا می‌گیرند و با تهدیدات جدی روبرو خواهیم بود.
مهندس فاضلی با اشاره به اینکه آب‌های زیرزمینی تهران کماکان دچار افت هستند، به افت ذخیره آب‌های زیرزمینی در دشت ورامین و دشت تهران- کرج اشاره می‌کند و از جمله برنامه‌های طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی، حذف چاه‌های غیرمجاز، حذف برداشت‌های اضافه و درصورت تداوم مشکلات تعدیل پروانه‌های مجاز را نام می‌برد و می‌گوید: در حال حاضر ۴٫۵ میلیارد متر مکعب سالانه آب به صورت غیرمجاز از طریق چاه‌های غیر مجاز برداشت می‌شود که حدود ۹۵ درصد آنها برای مصارف کشاورزی استفاده می‌شوند.
مهندس فاضلی با تأکید بر نیاز به تدابیر و تصمیمات جدی و هماهنگ می‌گوید: اگر عزم همگانی برای کاهش مصرف آب وجود داشته باشد و در مجلس از برداشت‌های غیرمجاز حمایت نشود، می‌توانیم شاهد توسعه پایدار و تداوم این تمدن در کشور باشیم.
فاطمه اتراکی
code
اکبر عزیزی اقدامی دیر، اما باارزش