آب مایه حیات و عامل و محرک اصلی فعالیتهای کشاورزی به شمار می رود و ۷۰ درصد آب مصرفی جهان به آبیاری اختصاص می یابد.بسیاری از کشورها بخصوص کشورهایی که در مناطق خشک و نیمه خشک قرار دارند برای تولید محصولات کشاورزی به آب نیاز دارند و بیش از ۹۰ درصد تولیدات زراعی و باغی کشور ما هم حاصل کشت آبی است و در واقع آب محور توسعه کشاورزی است.
منابع آب تجدیدشونده کشور ۱۳۰ میلیارد مترمکعب است و از ۵ر۸۹ میلیارد مترمکعب آب استحصال شده در کشور ۸۳ میلیارد آن در بخش کشاورزی مصرف می شود (۵ر۹۳ درصد) و علی رغم محدودیت شدید منابع آب، بهره وری و کارآیی استفاده ازاین منابع بسیار پایین است. بخش کشاورزی با این واقعیت روبروست که درآینده بایستی ضمن مصرف آب کمتر تولید بیشتری را عرضه کند، لذا با مدیریت صحیح منابع آب و بااستفاده از دانش و فناوری های نوین باید درجهت ارتقاء بهره وری از منابع آب،افزایش کارایی مصرف آب ،افزایش راندمان آبیاری و افزایش عملکرد در واحد سطح گام های اساسی را بردارد.
عباس زارع مجری طرح سامانه‌های نوین آبیاری در این‌باره می گوید: آنچه مهم است، بهینه سازی مصرف آب کشاورزی است، بطور کلی ایران کشوری است که در منطقه خشک قرار گرفته و از تنوع اقلیمی خوب و تابش آفتاب فراوان که منبع اصلی تولید محصولات کشاورزی است، برخوردار است. کشاورزهای ما در سال‌ها‌‌ی گذشته با توجه به تامین آب بصورت قنات در فلات مرکزی یا آب انبار در منطقه شمال یا مقسم های آب در منطقه جنوب و جاهایی که آبهای سطحی بوده، توانسته اند به نحو مطلوب اقدام کرده‌اند. هنوز این تکنولوژی اصالت خودش را چه به لحاظ زیست محیطی، چه اجتماعی و چه به لحاظ اقتصادی حفظ کرده و الان هم مانند یک پدافند غیرعامل باتوجه به شرایط امروز به حساب می‌آید. زارع ادامه می دهد: آبیاری قطره ای و موضعی ریشه اش از ایران بوده و همان آبیاری کوزه ای است که در گذشته صورت می‌گرفته و در راستای بهینه سازی مصرف بوده است. در آبیاری تحت فشار ۴۴ درصد بطور متوسط افزایش راندمان آبیاری داریم و در سایر روش‌ها بین ۱۰تا۲۰ درصد هست. هرجایی روش خاص خودش را می طلبد. به همین علت است که نظام جمهوری اسلامی توجه خاصی را به توسعه سامانه های نوین آبیاری از زمان انقلاب تا کنون در کشور داشته است.وی می افزاید: در دولت یازدهم با توجه به اینکه یکی از اقدامات اساسی آن در ارتباط با تامین و امنیت غذایی و همچنین استقلال کشور در بعضی از تولیدات محصولات کشاورزی است، برای افزایش بهره وری آب و مدیریت خوب مزرعه و سامانه های نوین آبیاری، توسط مقام معظم رهبری بودجه ای اختصاص داده شده است.
مجری طرح سامانه‌های نوین آبیاری تصریح می کند: در باغات عمدتا آبیاری قطره ای می‌تواند تا ۹۵ درصد راندمان آبیاری را افزایش دهد. در سه سال گذشته ما در زراعت عمدتا از آبیاری بارانی استفاده می کردیم. ولی از سه سال قبل تاکنون بدلیل خشکسالی های پی در پی و سیاست دانش محور وزارت جهاد کشاورزی که بتواند بیشترین
بهره وری را داشته باشد، آبیاری موضعی و قطره‌ای را برای محصولات زراعی و صیفی به شدت توسعه داده بطوری که از سال ۹۴ به بعد عمدتا سیاست ما در باغات و در زراعت بر آبیاری موضعی بوده است. خوشبختانه کشاورزان هم به دلیل اینکه نتایج و اثربخشی برایشان ملموس بوده، از آن خوب استقبال کرده اند.
وی خاطر نشان می کند: در هر هکتار آبیاری موضعی حداقل ۴۴۰۰ متر مکعب در آب صرفه جویی
شده و ۳۰ درصد افزایش محصول و ۳۰ درصد کاهش مصرف سم و کود داریم که این موضوع برای مسائل زیست محیطی و تغذیه مردم بسیار مهم است. همچنین ۲۵ درصد کاهش انرژی در جاهایی که از آبهای زیر زمینی استفاده می کنند، داریم .
نامبرده درباره باغات پسته در استان کرمان توضیح می دهد: سه نوع روش آبیاری در بحث کشت پسته کرمان داریم. در منطقه سیرجان آبیاری زیر سطحی قطره ای مرسوم است که در سطح ۳۵۰۰تا ۴۰۰۰ هکتار اجرا شده و در سایر مناطق به غیر از شهرستان انار عمدتا آبیاری قطره ای روسطحی انجام می‌شود. در شهرستان انار در دو سه سال گذشته نه آبیاری قطره ای روسطحی و نه آبیاری قطره ای زیر سطحی جواب نداده است و یک روشی را خوشبختانه خود بهره برداران ابداع کرده‌اند که ما بعد از اجرا، آن را مورد ارزیابی قرار دادیم که نوعی آبیاری قطره ای کم فشار است.
وی می افزاید: به این طرح در سال ۹۵ مجوز داده شد و تاکنون در ۲۰۰۰ هکتار زمین اجرا شده و امید است تا چند سال آینده تمام باغات شهرستان انار به این سیستم آبیاری شوند.
زارع می گوید: در شهرستان انار چند اتفاق باعث این بحران آبی شده است؛ اول اینکه به لحاظ کمی میزان آب خیلی کم شده است ؛چنانکه میزان مصرف آب بین ۸۰۰۰تا۷۴۰۰ متر مکعب در هکتار است، درصورتی که برای به تعادل رسیدن بایستی این میزان به ۵۵۰۰ متر مکعب در هکتار برسد. یعنی حدود ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ متر مکعب برداشت آب در هر هکتار کاهش پیدا کند. دوم اینکه کیفیت آب بد است؛ بطوریکه ECآب به ۱۳۰۰۰ رسیده است و شرایط کمی و کیفی آب در شهرستان انار باعث اتخاذ این تصمیم شده است. سوم اینکه در این شهر اراضی خیلی پراکنده و خرد بوده و آبیاری زیر سطحی قطره ای برای اراضی است که حداقل ۱۰ هکتار (متراژ بالا) باشد. پس در اینجا که اراضی نیم هکتارند و آب هم متفرقه است،در نتیجه این روش آبیاری کم فشار برای اراضی خیلی خرد و زیر ۵ هکتار با ECبالا و آب کم بهترین روش است.
وی در ادامه در خصوص گندم می گوید: بطور کلی از ۳ر۸ میلیون هکتار اراضی موجود در کشور ۶ر۱ میلیون هکتار آن آبیاری تحت فشار است و بعبارتی حدود ۲۰ درصد از اراضی تحت سامانه های نوین آبیاری فعالیت می‌کنند که عمده آن حدود ۳۰۰ هزار هکتار در دولت یازدهم اتفاق افتاده است، بطور کلی امتیاز برتر این دوره، بهره بردار محور بودن است. یعنی در این دولت کارها مردم محور بوده و کارفرما خود مردم هستند ودولت فقط کمک می کند که این اتفاق خوبی است.
مجری طرح سامانه‌های نوین آبیاری ادامه
می دهد: در گذشته آبیاری اجرا می شد، راندمان آبیاری بالا می رفت، اما بهره وری بالا نمی رفت. اما در این دولت همراه با اصلاح روش های آبیاری، بذر هم اصلاح شد و مکانیزاسیون هم منطبق با کشاورزی مدرن شده است ، زمان کشت و برداشت رعایت شده و به همین دلیل راندمان و بهره برداری همزمان باهم افزایش یافته است.
وی اضافه می کند:در سال گذشته رواناب کشور ۴۵تا ۴۶ درصد کاهش داشت و بیلان منفی سفره ها هم زیاد بود، اما تولید ۱۹ میلیون تن افزایش داشته است، بطوریکه میزان تولید از ۸۰۰ گرم در هر متر مکعب به ۱۲۰۰ گرم در هر متر مکعب آب مصرفی رسیده است.
این مقام مسئول ادامه می دهد: همچنین در این دوره توجه به در بخش خصوصی هم مد نظر قرار گرفته است؛ چرا که در آن زمان حتی اگر پول هم داشتیم، توان فنی و مهندسی کشور و لوازم و تجهیزات آنقدر نبود که پاسخگو باشد. در زمان ریاست جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی ایشان خیلی تلاش کردند که سامانه های نوین آبیاری توسعه پیدا کند که متاسفانه ظرفیت فنی و مهندسی نبود، اما در حال حاضر با توجه به پیشرفتی که داشتیم، به جایی رسیدیم که ظرفیت فنی ، علمی ،
مهندسی و اجرایی کشور حدود ۴۰۰ هزار هکتار در سال است. چه به لحاظ پیمانکار که حدود ۱۲۰۰ پیمانکار در زمینه سامانه های نوین آبیاری موجود است و چه به لحاظ مهندسین مشاور که بالغ بر ۴۰۰ مهندس مشاور در این زمینه تربیت شده اند. چه در خصوص تولیدکنندگان و واردکنندگان که عمدتا تولیدکننده داریم و کمتر وارد می کنیم و بیشتر در داخل تولید می کنیم .بطوری که ۲۰۰ کارخانه تولیدکننده با مجوز داریم که توانایی اجرای ۴۰۰ هزار هکتار از اراضی را در کشور دارند و حتی الان می توانیم خدمات فنی هم صادر کنیم.
وی می گوید: پروژه سامانه نوین آبیاری از پروژه های اقتصاد مقاومتی است و تمامی شاخص های
اقتصاد مقاومتی را دارد. اول اینکه مردم محور است و در راستای افزایش بهره وری بوده و درون زا
و برون نگر است؛ چرا که هم محصولات و هم خدمات فنی خود را صادر می‌کندو علاوه بر اعمال مدیریت در مزرعه و مشتری محور است.
زارع در ادامه به اثربخشی این سامانه اشاره کرده و می گوید: باتوجه به اینکه ۶ر۱ میلیون هکتار از اراضی به این سامانه تجهیز شده اند پتانسیل صرفه جویی سالانه حدود ۷ میلیارد متر مکعب در سال را برای کشور بوجود آورده است. بطور کلی در این دولت در مجموع پتانسیل صرفه جویی آب سالانه به ۳ر۱ میلیارد متر مکعب می رسدکه این امر علاوه بر افزایش تولید و بهره وری، کاهش مصرف سم و کود و کاهش مصرف انرژی را هم دربرداشته است.وی در خصوص استفاده از پساب برای آبیاری در بخش کشاورزی می گوید: در کشاورزی ۳ نوع آب داریم: یکی آب سبز است که بهترین حالت هست که بتوانیم از آن استفاده کنیم. آب سبز در حقیقت همان برف و باران است که برای ما هزینه ای ندارد، بنابراین آب کمتری مصرف می شود و در این زمینه یکی از اقدامات نظام و وزارت جهاد کشاورزی این است که فصل کشت برخی محصولات را تغییر دهیم؛ بطور مثال چغندر قند را بجای اینکه بهاره کشت کنیم در پاییز کشت انجام دهیم که بجای مصرف ۱۶ هزار متر مکعب آب آبی، از ۷ هزار متر مکعب آب سبز استفاده کند. علاوه بر این بحث افزایش محصول در واحد هکتار هم داریم.
مجری طرح سامانه‌های نوین آبیاری
می افزاید:دومین آب، آب پشت سدها و آبی است که از طریق چاه ها، چشمه ها و قنات ها تامین می‌شود که عمدتا بحث آبیاری را دارد و در کشور ما هم به دلیل شرایط اقلیمی موجود، حدود ۹۰ درصد تولیدات کشاورزی از آب آبیاری است. نوع سوم، آب خاکستری یا همان پساب است. یعنی بتوانیم فاضلاب ها یا آبهای نامتعارف را تصفیه کنیم و به سیکل مصرف در کشاورزی برگردانیم.
وی تاکید می کند: بایستی توجه کنیم آبی که تصفیه می شود تمام شاخص های استاندارد را داشته باشد، به طوری که از لحاظ فلزات سنگین و میکروب باید ایزوله شده باشد. حتی جهاد کشاورزی هم اعلام کرده که به شرط رعایت تمامی استانداردها و ایزوله بودن آب آمادگی برای استفاده از آب فاضلاب در تولید محصولات کشاورزی را دارد؛ البته سعی می شود این نوع آب بیشتر برای درختان و محصولاتی که به صورت غیر مستقیم استفاده
می شود، به کار گرفته شود.
زارع درباره طرح آبیاری کم فشار زیر سطحی می گوید: ابتکار عمل این طرح ابتدا از خود
بهره بردارها بود و باتوجه به این نیاز به این سمت رفتند. روش به این شکل است که قطعات کوچکی میان دو طرف درخت پسته باتوجه به سن و سایه انداز آن در منطقه (سایه انداز مناطق مختلف فرق می کند) ترانشه یا کانالی به عمق ۴۰تا۵۰ سانتیمتر که حدود ریشه درخت است، می زنند بعد یک مقدار شن ریز ریخته و یک طرف لوله پولیکا را سوراخ می کنند و این لوله ها را برعکس
می گذارند و روی آنها را با شن و کود (کود حیوانی یا گیاهی) پوشانده و سپس روی کانال را هم می پوشانند. بعد دوطرف این لوله یک لوله دیگری به صورت عمودی نصب می کنند که یکی از این لوله ها در یک حوضچه ای قرار می گیرد که هر ۵ تا ۶ کانال در داخل یک حوضچه قرار می گیرند. سپس آب چاه به داخل حوضچه ها می آید و یک دفعه ۵ تا ۶ ردیف آبیاری می‌شود و از طرف دیگر هم یک زانویی قرار دارد که در صورتی که آب از آنجا بیرون زد، آب حوضچه را قطع کرده و به سراغ حوضچه بعدی می روند.
وی ادامه می دهد:مزیت این روش این است که آب تبخیر نمی شود ، علف هرز شکل نمی گیرد و آب کمتری مصرف می شود و حتی در زمانی که با مشکل مواجه هستند می توانند با تانکر آب را به حوضچه ها منتقل کنند که با این کار از خشک شدن درخت ها جلوگیری می‌شود.
مجری طرح سامانه‌های نوین آبیاری ادامه داد: سرانه آب در کشور به ازای هر هکتار ۱۰ هزار متر مکعب است، اما در شهر انار در حدود ۷۵۰۰ تا ۸۰۰۰ متر مکعب مصرف داشتند. این در حالی است که نیاز آبی محصول پسته طبق سند ملی حدود ۵۰۰۰ تا ۵۵۰۰ متر مکعب است که البته باز هم بستگی به شرایط منطقه دارد و در این منطقه با کمترین آب و ECبالا از این روش استفاده
می کنند و جواب هم گرفته اند.
وی افزود: برای لوله های پولیکا ما پیشنهاد دادیم بجای این هزینه هایی که صرف آن
می شود از لوله های زهکش استفاده شود که کارخانه های تولیدکننده آن در کرج و خوزستان هستند؛ چنانکه برای اراضی ۱۵ هزار هکتاری از این لوله ها استفاده می شود. هم چنین یکی دو مورد هم بصورت پایلوت و آزمایشی اجرا شده است و حتی به کشاورزان مناطق دیگر که شرایطی مانند شهرستان انار را دارند، پیشنهاد آبیاری کم فشار زیر سطحی داده شده است. در کشور با این میزان آب اگر مدیریت منابع خوبی داشته باشیم می توانیم تولید را افزایش دهیم. همانطور که در عمل در این چند سال اخیر در خصوص گندم و سایر محصولات ثابت شد که این اتفاق شدنی است.
زارع تاکید می کند: وقتی حرف از این است که متوسط بارندگی ما نسبت به جهان پایین است ؛
این بدان معنی نیست که همه جای ایران اینگونه است. از این رو ما بایستی در همه مناطق باتوجه به شرایط منطقه نوع آبیاری و تولید محصول را تطبیق بدهیم و این هنر ماست. همانطور که در گذشته این کار انجام می شده؛ مثلا در شمال برنج کشت می شد و در فلات مرکزی پسته و بادام ؛چرا که الگوی کشت آن منطقه اینگونه بوده و میزان آب کمتری را لازم داشته است.
وی می افزاید: همچنین به لحاظ علمی وقتی تبخیر منطقه ای بالاست بایستی گلخانه ایجاد کرد. چرا که یکی از راه های جلوگیری از اتلاف آب همین جلوگیری از تبخیر است؛ نه تنها در کشاورزی و آبیاری حتی در سدها هم باید به این مسئله توجه داشت. بایستی از تبخیرجلوگیری کرد؛ چه در تامین آب ،چه در انتقال ،چه در مزرعه وچه در سدها. مثلا در انتقال ما به سمت انتقال آب با لوله که دیگر کانال نباشد، رفتیم.مجری طرح سامانه‌های نوین آبیاری تصریح می کند:تولید در مزارع باید در گلخانه باشد یا انیکه از مالچ پلاستیکی در فضای باز استفاده شود؛چنانکه در جاهای مختلف سبزی و صیفی به این روش اجرا می شود. بدین صورت که ترانشه ای برای جای بذر زده می شود و سپس تیپ را می گذارند که آبیاری موضعی انجام شود و بعد روی تیپ را با پوشش مالچ پلاستیکی می پوشانند. همچنین در خصوص هندوانه، خربزه ، طالبی و… نشاء را با دستگاه در سوراخ پانچ می کنند با این عمل دیگر تبخیری رخ نداده و علف هرزی هم رشد نخواهد کرد.وی می افزاید: قطعا در خصوص سدها هم چه بخواهیم و چه نخواهیم تبخیر چند میلیون متر مکعبی داریم. در این خصوص در خیلی جاهای دنیا برای جلوگیری از تبخیر آب از روش های
متعددی همچون گلوله های پلاستیکی استفاده
می کننداین کارشناس می افزاید: آنچه مسلم اینکه هر منطقه ای آبیاری خاص خودش را می طلبد و سامانه ای مورد تایید است که توسط مشاور ذی صلاح بسته به منابع آب، خاک، اقلیم، الگوی کشت و مسایل اقتصادی و اجتماعی مناطق و روش آبیاری برای کشاورزان انتخاب می‌شود. مشاور بررسی می‌کند و هر نوع آبیاری که بتواند به بهره‌وری منجر شود، برای منطقه توصیه می شود.
پایگاه خبری تحلیلی آب ایران
پریسا داودی
اکبر عزیزی اقدامی دیر، اما باارزش