هلموت ریتر۱ خاورشناس آلمانی ۲۷ فوریه ۱۸۹۲ در آلمان، در خاندانی اهل علم و دین به دنیا آمد. تنی چند از نیاکان، پدر و دو برادرش کشیش بودند. برادر ارشدش گرهارد از تاریخ‌شناسان مشهور بود.
هلموت زبان‌های لاتینی و یونانی را در دبیرستان آموخت و پس از پایان این دوره، از ۱۹۱۰ تا ۱۹۱۳ مدتی در هاله پیش کارل بروکلمان۲ و پاول‌کاله۳ و یک چند در استراسبورگ نزد کارل‌ هاینریش بکر۴ به تحصیل شرق‌شناسی پرداخت. در اشتراسبورگ نیمسالی را نیز از محضر تئودور نولدکه۵ استفاده کرد.
در ۱۹۱۳ به عنوان پژوهشگر در مؤسسة تاریخ و فرهنگ مشرق‌زمین به هامبورگ رفت. بیست و دوساله بود که در ۱۹۱۴ به دورة‌ دکتری دانشگاه بن راه یافت، منتها با بروز جنگ جهانی اول به ارتش فراخوانده شد و به استانبول رفت. مدتی در آنجا و سپس در فلسطین، به عنوان مترجم ترکی، عربی و فارسی ارتش، خدمت کرد و با وجود اشتغالات خود در ارتش آلمان و در شرایط نامساعد جنگ، توانست رسالة دکتری‌اش را به پایان ببرد و آن را با عنوان «فرهنگ عربی علوم بازرگانی» در نشریة اسلام (۱۹۱۷) به چاپ برساند. در ۱۹۱۹ اندک زمانی پس از پایان جنگ، ‌بدون گذراندن رسالة اختصاصی، برای احراز کرسی شرق‌شناسی به دانشگاه هامبورگ دعوت شد.
در سال ۱۹۲۷ نماینده و رئیس «انجمن آلمانی تحقیقات شرق‌شناسی»، شعبة استانبول، شد و چندی بعد به مرتبة استادی زبان‌های فارسی و عربی دانشگاه استانبول نایل آمد و تا پایان جنگ جهانی دوم (۱۹۴۹)، خاک ترکیه را ترک نگفت. در این سال به مقام استادی موقت کرسی شرق‌شناسی دانشگاه فرانکفورت رسید و در ۱۹۵۳ استاد تمام‌وقت این کرسی شد. پس از سه سال، از طرف یونسکو مأمور گردآوری و تهیه فهرست نسخ خطی دیوان‌های فارسی موجود در کتابخانة ملی استانبول شد. هربرت دودا۶ از اتریش و احمد آتش از ترکیه او را در این مهم کمک می‌کردند. از بدو این مأموریت، تدریس زبان‌شناسی شرقی نیز در دانشگاه استانبول به او محول شد.
در ۱۹۶۹ که پس از سالها تحقیق و تدریس، رنجوری به سراغ او آمده بود به آلمان بازگشت و همچنان به پژوهش‌های علمی خود ادامه داد ‌تا اینکه سرانجام در هشتاد سالگی درگذشت.
هلموت ریتر نام خانوادگی خود را به «الفارس» (سوارکار) ترجمه می‌کرد و نام قلمی خود را «عبدالجمیل‌ الفارسی» برگزیده بود که حاکی از ذوق زیباشناختی اوست. حوزة گرایش‌های علمی و تحقیقی او بسیار گسترده و متنوع بود: از خیمه‌شب‌بازی ترکی و علم سحر گرفته تا صناعت شاعری، تاریخ ادبیات فارسی و عربی، فهرست‌برداری از نسخ خطی، نشر مهمترین و تا حدودی مشکل‌‌ترین متون فارسی و عربی در رشته‌های الهیات، فلسفه، شرح احوال بزرگان علم، زبان‌شناسی فارسی، عربی، ترکی، آرامی، لهجه‌شناسی، علم بدیع، تاریخ، تاریخ اقتصاد، تاریخ فرهنگ عامه، نمایشنامه‌نویسی و موسیقی.
مناصب علمی
ریتر در ۱۹۴۸ به عنوان مشاور فرهنگستان عرب در دمشق برگزیده شد. دیگر مناصب علمی او عبارت است از: عضو افتخاری انجمن پادشاهی آسیایی در لندن (۱۹۵۵)،‌عضو دائمی انجمن تحقیقات اسلامی در بمبئی (۱۹۵۵)، عضو مؤسسة باستان‌شناسی آلمان در برلین (۱۹۶۲)، عضو افتخاری انجمن شرق‌شناسی آمریکایی در نیوهیون (۱۹۶۴)، مشاور فرهنگستان سلطنتی ادبیات در بارسلون (۱۹۶۴)، عضو افتخاری انجمن شرق‌شناسی آلمان (۱۹۶۶)،‌عضو آکادمی بریتانیا در لندن (۱۹۶۷)، عضو افتخاری انجمن شرق‌شناسی آلمان (۱۹۶۹)، عضو افتخاری فرهنگستان زبان ترکی در آنکارا (۱۹۶۹) بسیاری از یاران و همکاران ریتر مجموعه مقالاتی را به مناسبت هفتادمین سال تولد به او تقدیم کردند. به نشانه قدردانی از پژوهش‌های او، تندیس نیم‌تنه‌ای از او در مجموعه‌ آرامگاه عطار در نیشابور نصب شده است.
آثار علمی
ریتر پس از نشر متن پایان‌نامة دکتری خود حاصل تحقیقات خود را در نخستین سالهای اقامتش در شرق (۱۹۱۹ ـ ۱۹۲۳) با عنوان مطالعات «بین‌النهرین» درباره ترانه‌های محلی و سرودها عرضه کرد. همچنین مقالاتی دربارة زندگی حضرت پیامبر(ص) و برچیده شدن دستگاه خلافت (۱۹۲۴) منتشر کرد. از دیگر فعالیت‌های پژوهشی و علمی او اینهاست:‌
نشر تحقیقاتی درباره زبان ترکی ( از سال ۱۹۱۹) ، نشر نخستین جلد از مجموعة خیمه‌شب بازی‌های ترکی (۱۹۲۴) ، نشر منتخباتی از آثار ابوحامد غزالی تحت عنوان کیمیای سعادت، همراه با شرح احوال غزالی به قلم خود او (۱۹۲۳) ، تحلیل زبان تشبیه در شعر نظامی(۱۹۲۷)، ادارة نشریه معتبر اسلام با کمک کارل هاینریش بکر (۱۹۲۰ـ ۱۹۲۵) و نشر سلسله مقالاتی با عنوان کلی «بررسی متون» حاصل سالها تحقیق او در زمینه نسخ خطی کتابخانه‌های استانبول بود.
بعضی ازمهمترین آنها عبارت است از: «تاریخ‌نویسان عقاید اسلامی»، «نوشته‌های فارسی و عربی دربارة عشق دنیوی و عرفانی»، «سهروردیان چهارگانه»، «فریدالدین عطار» و «مولانا جلال‌الدین رومی و حلقة استادان و اتباعش». به موازات این کارها شماری از مهمترین متون اسلامی به زبان‌های فارسی و عربی، از جمله «مقالات الاسلامیین» اشعری، جلد اول «الوافی بالوفیات» صفدی، «فرق الشیعه» نوبختی، «هفت‌پیکر» نظامی با همکاری ریپکا، «الهی‌نامه»عطار و بالاخره «سوانح‌العشاق» احمد غزالی را هم منتشر کرد.
اوج فعالیت‌های علمی ریتر تدوین اثر تحلیلی بزرگی در زمینة عرفان عطار، و تحقیق در احوال عبدالقاهر جرجانی (متوفی حدود ۴۷۴ق) مؤلف «دلائل الاعجاز» و «اسرارالبلاغه» است. کتاب او درباره عطار نیشابوری به نام «دریای جان» با عنوان فرعی «انسان، جهان و خدا در داستان‌های عطار»، در ۱۹۵۵ نشر یافت و در ۱۹۷۸ در لیدن تجدید چاپ شد. ریتر در این کتاب، پس از معرفی مندرجات چهار اثر مهم عطار (منطق‌الطیر، اسرار نامه، مصیبت‌نامه و الهی‌نامه) و ارزیابی اجمالی سبک هر یک ، اندیشه‌های عطار را به تفصیل بررسی می‌کند.
دیگر از نوشته‌های او مقاله‌ای است دربارة ترجمة ابوریحان بیرونی از کتاب جوکاسوترا، اثر پاتانجل (نویسندة هندی) که به تخمین کتاب‌شناسان در حدود قرن سوم میلادی می‌زیست. این کتاب عمدتا در باب زهد و تصوف هندی است. ریتر در این مقاله از سوابق و نسخة خطی کتاب پاتنجل در مجموعه کتابخانة کوپرولو در استانبول و کوششی که در استنساخ از نسخة موریانه‌زدة آن به کار برده، و بالاخره از محتویات کتاب، به تفصیل سخن گفته است.
از آخرین کارهای ریتر ضبط و ثبت زبان گفتاری مسیحیان یعقوبی طور عابدین در سوریه بود که تا آن زمان به تحریر در نیامده بود. او این کار عظیم را در زمانی انجام داد که در سالهای آخر عمر بود و قوة شنوایی خود را به‌تدریج از دست می‌‌داد. نتیجة این تحقیق اثری در پنج مجلد دربارة زبان مسیحیان سوری در منطقة طور عابدین است. جلد پنجم یا لغتنامة این اثر را ریتر یک ماه پیش از مرگ (۱۹ مه ۱۹۷۱) به اتمام رساند.
*دانشنامه زبان و ادب فارسی
منابع:
ریتر، هلموت، دریای جان، ترجمه عباس زریاب خویی و مهرآفاق بایبوردی، تهران، ۱۳۷۴ـ ۱۳۷۹ش؛ همو، «ترجمة ابوریحان بیرونی از کتاب پاتانجل»، معارف اسلامی، ش۱۱، تهران، ۱۳۴۹؛ مایر، فریتس، «هلموت ریتر»، ترجمة س. مهاجر قمی، آینده، س۱۱، ش۴ـ ۵، تهران، ۱۳۶۴ش؛
Meir,Fritz,(Hellmut Ritter), Der Islam, Band48,Heft2,Berlin,1972; Sellheim, Rudolf, (Hellmut Ritter), Oriens,vol.18-19,Leiden,1967.
پی‌نوشت‌ها:
۱- Ritter,Hellmut 2- Carl Brockelmann 3- Paul Kahle
4- Carl Heinrich Becker 5- Theodor Nojdke 6- H.W. Duda