در حالی تالاب هامون زیستگاه بیش از ۱۸۳ گونه پرنده و انواع اردک، پلیکان، ماهی و انواع گیاهان بومی است که به گفته رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون، به دلیل خشکسالی در این تالاب ۳ کانون ریزگرد ایجاد شده است و، با افزایش ناامیدی در منطقه، مردم نیز علاقه‌ای به احیای آن ندارند.خشم زمین و قهر آسمان، این توصیف تالاب هامونی است که در گذشته‌های دور در ادبیات و اسطوره‌های ایران کهن داستان‌سرایی‌های زیادی درباره آن شده است.
به گزارش ایسنا، رودخانه‌های هیرمند به همراه خاش رود، فراه، هاروت‌رود، شور رود، حسین‌آباد و نهبندان به دریاچه هامون می‌ریزند.رود هیرمند، از رودهای پرآب فلات ایران، اصلی‌ترین رود در حوضه آبریز دریاچه هامون است که از بلندی‌های کوه‌های بابا در ۴۰کیلومتری غرب کابل از رشته کوه هندوکش در افغانستان سرچشمه می‌گیرد و پس از طی مسافتی ۱۱۰۰کیلومتری وارد دریاچه هامون می‌شود. قصه پر غصه این تالاب بین‌المللی از همین جا آغاز می‌شود، یعنی از جایی که قرار است حقابه آن از هیرمند افعانستان تامین شود، ولی بنا به دلایلی این امر صورت نمی‌گیرد.با ادامه روند خشکسالی‌های ناشی از تغییر اقلیم این تالاب رو به کوچک شدن می‌رود، به گونه‌ای که به گفته دکتر احمد قرائی، رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون، ۳ کانون ریزگرد در این تالاب ایجاد شده است، ضمن آنکه حیات گونه‌های گیاهی و جانوری این منطقه نیز رو به تهدید است.
هامون از دید محققان کشور
دکتر احمد قرائی، رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون با اشاره به وضعیت آبگیری تالاب بین‌المللی هامون، می‌گوید: آورده آب این تالاب به صورت سیلابی بوده است، به گونه‌ای که در مدت زمان کمی حجم زیادی از آب وارد تالاب می‌شود. از این رو کنترل و نگهداری آن به برنامه‌ریزی دقیق نیاز دارد.
وی ادامه می‌دهد: در چند سال اخیر، باهدف احیای این تالاب، پروژه‌های تحقیقاتی را اجرایی کردیم که از آن جمله می‌توان به تهیه نقشه توپوگرافی تالاب‌ها با حمایت اداره کل حفاظت محیط زیست استان سیستان و بلوچستان اشاره کرد که بر اساس نقشه تهیه شده اطلاعات دقیقی از «شیب تالاب» و رفتار آب در آن به دست آمده است.
رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون با بیان اینکه برای این پژوهشکده برنامه‌ریزی‌های ۴، ۵ و ۷ ساله تدوین شده است، می‌گوید: برای انجام بسیاری از این مطالعات به خودرویی نیاز داریم که قادر به حرکت در تالاب باشد و علاوه بر آن ایستگاه پرتابل برای مدیریت آب ورودی تالاب مورد نیاز است تا به محض ورود آب به اپراتور هشدار دهد ولی این پژوهشکده فاقد زیر ساخت‌های تحقیقاتی محیطی است .
قرائی ادامه می‌دهد: با این امکانات محدود ما مطالعات یک ساله بر روی ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی آب تالاب انجام دادیم و اثبات کردیم احداث چاه نیمه چهارم با هزینه‌های گزاف ضروری نبود، چراکه کیفیت آب در چاه نیمه چهارم بر اثر تماس مستقیم جنس بستر آن کاهش می‌یابد و بهتر است به جای نگهداشتن آب در این نواحی از آن در سایر موارد چون شرب و کشاورزی استفاده شود.
اجرای دو طرح کلان
رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون از اجرای دو پروژه تحقیقاتی در راستای طرح کلان ملی حفاظت از تالاب‌ها در تالاب هامون خبر می‌دهد و یادآور می‌شود: «ارائه راهکارهایی برای تعیین و تأمین آب اکولوژیک تالاب‌های بین‌المللی هامون» یکی از پروژه‌های مهمی است که با حمایت مالی اداره کل حفاظت محیط زیست استان در دستور کار این پژوهشکده قرار دارد.
وی بر این موضوع تأکید می‌کند که اولویت تامین آب در کشور در درجه اول به آب آشامیدنی داده می‌شود و اولویت بعدی تامین آب برای احیای تالاب‌های کشور است چون تالاب بین‌المللی هامون در دستور کار وزارت نیرو قرار گرفته است. او ادامه می‌دهد: در این مطالعات، سعی می‌شود تا حداقل نیاز آبی این تالاب در سال‌های کم آبی و متوسط آبی برای احیا و حداقل کارکرد آن تعیین شود.به گفته وی، نتایج به دست آمده از این تحقیقات به سازمان محیط زیست کشور ارائه شده است.
قرائی شناسایی کانون‌های پرخطر ریزگرد را از دیگر پروژه‌های کلان این پژوهشکده نام می‌برد و اضافه می‌کند: برای این منظور اقدام به تدوین سناریوهای رفتار آب ورودی کردیم، چراکه در این مطالعات فرض این است که آب ورودی به این حوضه بتواند کانون‌های ریزگرد را پوشش دهد و در آینده اگر قرار است آبی در تالاب باقی بماند، این آب در گودال‌ها و کانون‌های ریزگرد متمرکز شود.
اثرات تالاب در ایجاد ریزگرد
دانشیار دانشگاه زابل با اشاره به اثرات این تالاب در ایجاد کانون‌های ریزگرد، چنین توضیح می‌دهد: به دلیل تغییرات اقلیمی، ضمن تغییر جهت کریدور بادهای سیستان، میزان وزش آنها نیز از ۱۲۰ روز به بیش از ۱۶۰ روز افزایش یافته است.
وی با تاکید بر این که تالاب بین‌المللی هامون از سه تالاب اقماری «هامون پوزک»، «هامون صابری» و «هامون هیرمند» تشکیل شده است، می‌گوید: آب پس از ورود به هامون صابری، به عنوان آخرین ایستگاه ورود آب به دشت سیستان، به هامون هیرمند وارد می‌شود. این دشت در حال حاضر به دشت عظیمی از ریزگردها و مواد آبرفتی تبدیل شده است و در حال حاضر که با خشکسالی مواجه شده‌ایم، با وزش بادهای ۱۲۰ روزه ریزگردها را از کف تالاب به پیرامون خود پراکنده می‌کند.
قرائی با تاکید بر اینکه در این تالاب سه کانون اصلی ریزگرد وجود دارد، یادآور می‌شود: در صورتی که روند خشکسالی این تالاب ادامه یابد، بر دامنه نفوذ ریزگردها افزوده خواهد شد.
رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون با اشاره به ورود ریزگردها از کشور افغانستان به ایران، اظهار می‌کند: به این ترتیب ما با نفوذ افزایشی ریزگردها مواجه هستیم، چراکه از یک سو ریزگردها از افغانستان وارد ایران می‌شود و از سوی دیگر ریزگردهای تالاب نیز به آن اضافه می‌شود.
وی با تاکید بر اینکه آب این تالاب‌ها وابسته به ورودی آن از رود هیرمند است، می‌افزاید: به دلیل تغییر اقلیم و بروز خشکسالی‌های پی‌درپی، هیچگاه انتظار آبگیری تالاب از طریق بارش نبوده و همواره آب این تالاب از هیرمند تامین می‌شده است. از این رو لازم است اقداماتی در سطح بین‌المللی صورت گیرد تا حق‌آبه این تالاب‌های بین‌المللی از این رود که از سمت افغانستان به ایران می‌آید، با نظارت سازمان‌های بین‌المللی همچون UNEP تامین شود.
قرائی خاطر نشان می‌کند: در صورتی که بتوانیم کشور همسایه را در این زمینه متقاعد کنیم، شاید بتوانیم امید بیشتری نسبت به احیای این تالاب داشته باشیم. در غیر این صورت باید آب‌های سیلابی را به گونه‌ای مدیریت کنیم تا بتوانیم با آن بخشی از آب این تالاب‌ها را حداقل برای بیش از نیمی از سال تامین کنیم.
تهدید زیستگاه‌های تالاب هامون
با خشکسالی‌های بیشتر
رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون با اشاره به تنوع زیستی این تالاب می‌گوید: با پیشرفت خشکسالی، آبزیان این حوضه در حال حاضر در محدوده چاه نیمه پناه گرفته‌اند.
وی از شیـــــــزوتراکس زارودنــی (Schizothorax zarudnyi) و شیزوسیپریس آلتی دورسالیس(Schizocypris altidorsalis) ، دو گونه ماهی بومی منطقه نام می‌برد و می‌افزاید: این دو گونه ماهی از گونه‌های منحصر به فرد در دنیا هستند که در حوضه هیرمند زیست می‌کنند و از اینکه این گونه‌ها آیا از افغانستان وارد ایران می‌شوند یا خیر، اطلاعات زیادی در دست نیست، چون مطالعاتی در این دو کشور صورت نگرفته است .
قرائی گونه‌های «کپور» و «آمور» موجود در این حوضه را از گونه‌هایی می‌داند که به صورت مصنوعی وارد تالاب شده‌اند و ادامه می‌دهد: هامون به دلیل قرار گرفتن در مرکز مناطق کویری و نیمه کویری کشورهای ایران و افغانستان، تنها مأمن زیست پرندگان مهاجر در این نواحی محسوب می‌شود.
وی اظهار می‌کند: بر اساس مطالعات و آمارهای موجود بیش از ۱۸۳ گونه پرنده در این منطقه مشاهده شده است و این تعداد در قالب ۵۱ خانواده دسته‌بندی می‌شوند که نشان از تنوع کم نظیر انواع پرندگان در این منطقه دارد. از این رو اهمیت پرندگان پناهگاه حیات وحش هامون از بعد ملی و بین‌المللی قابل توجه است.
این محقق، انواع پلیکان و اردک سرسفید(leucocephala Oxyura) ، عقاب شاهی ( Aqulia heliacal)، عقاب تالابی (Aquila clanga)، اردک بلوطی (Aythya nyroca )، پلیکان خاکستری (Pelecanus crispus) و اردک مرمری (Marmaronetta angustirastris) را ازجمله پرندگان این حوضه آبریز می‌داند و یادآور می‌شود: از آنجایی که سایر نواحی تالاب هامون خشک شده است، از این رو این پرندگان به صورت موردی در محدوده چاه نیمه قابل مشاهده هستند.
دانشیار دانشگاه زابل، شغال، خدنگ کوچک (Herpestes auropunctstus)، روباه شنی، هوبره و انواع مار و مارمولک، بزمجه، وزغ و خفاش را از دیگر جانورانی ذکر می‌کند که در تالاب هامون و اطراف آن زیست می‌کنند و می‌افزاید: این منطقه همچنین دارای تنوع گیاهی زیادی است که از آن جمله می‌توان به خانوادۀ گیاهان دم اسبیان اشاره کرد، ولی جمعیت جانوری این تالاب به دلیل خشکسالی در حال کم شدن است.
بانک ژنی تنها برای یک گونه جانوری
قرائی با اشاره به برگزاری جلساتی در زمینه ایجاد بانک ژنی برای گونه‌های در حال انقراض، می‌گوید: با مذاکرات انجام شده، اقداماتی برای تأسیس بانک ژنی برای گونه‌های اهلی مانند گاو سیستانی ازطریق انجماد اسپرم انجام شده، ولی برای نگهداری گونه‌های زیستی منطقه برنامه‌ریزی صورت نگرفته است .
وی با ابراز نگرانی از در معرض خطر بودن گونه‌های زیستی، یادآور می‌شود: اعتبارات تحقیقاتی استان محقق نشده است و ما برای مطالعات فعلی تالاب‌ها با هدف بررسی و راهکارهای احیای آن با حمایت اداره کل حفاظت محیط زیست استان با مبلغی ناچیز فعالیت داشته‌ایم.
این محقق بر اهمیت مشارکت‌های مردمی در زنده نگهداشتن تالاب هامون تأکید می‌کند و توضیح می‌دهد: این در حالی است که یأس و ناامیدی مردم باعث شده است تا برنامه‌ریزی‌های قبلی انجام شده در منطقه بی‌اثر باشد.
سدهای انحرافی سیستان
قرائی بررسی تاثیر سدهای انحرافی سیستان و «زهک» بر عملکرد رودخانه سیستان را از دیگر مطالعات پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون ذکر می‌کند و می‌گوید: بر روی روخانه سیستان سدهایی تاسیس شده است که بر سرعت و جریان آب و نحوه رسوب‌گذاری در این رودخانه تاثیر دارد.
وی اظهار می‌کند: مطالعاتی بر روی نحوه رسوب‌گذاری در این رودخانه در دست اقدام است تا بر اساس داده‌های به دست‌آمده راهکارهایی برای جلوگیری از رسوب‌گذاری یا کاهش آن در نظر گرفته شود.
**
دریاچه و تالاب بین‌المللی هامون سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریاچه خزر و دریاچه ارومیه، هفتمین تالاب بین‌المللی جهان و یکی از ذخیره‌گاه های زیست‌کره در ایران است. دریاچه و تالاب هامون در استان سیستان و بلوچستان واقع شده‌اند. این دریاچه از سه دریاچه کوچک به نام‌های هامون پوزک، هامون سابوری و هامون هیرمند تشکیل شده‌است که در زمان فراوانی آب به هم می‌پیوندند و دریاچه مشترک هامون بین افغانستان و ایران را تشکیل می‌دهند. وسعت دریاچه هامون در زمان پرآبی ۵۶۶۰کیلومتر مربع است که از این مقدار ۳۸۲۰کیلومتر مربع متعلق به ایران و بقیه متعلق به افغانستان است. با این اوصاف، دریاچه هامون وابسته به رودخانه هیرمند است واین وابستگی باعث شده است تا هرگونه نوسان در میزان آب آن، مشکلاتی را برای کل سیستم به وجود آورد.
تالاب هامون در چهارمین کنگره جهانی ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره که در روزهای پایانی سال ۱۳۹۴در لیما پایتخت پرو برگزار شد، توسط یونسکو به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره ثبت شدو بدین ترتیب تعداد ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در ایران به ۱۲مورد افزایش یافت.
دریاچه هامون مدت‌هاست که با بحران بی‌آبی روبه‌روست و خشک‌شدن بخش‌های وسیعی از آن موجب به‌وجود آمدن مشکلات مختلف زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی در سطح منطقه شده است.
در اردیبهشت سال ۱۳۹۳و با جاری‌شدن سیلاب از افغانستان، دریاچه هامون پس از ۱۵سال آبگیری شد. با این‌حال کارشناسان محیط زیست در سیستان و بلوچستان هشدار می‌دهند احیای دریاچه هامون موقتی است و خطر خشک‌شدن، هم‌چنان این تالاب بین‌المللی را تهدید می‌کند.
code
اکبر عزیزی تا سه نشه ، بازی نشه!