نشتیفان یکی از شهر‌‌های خراسان رضوی در شرق ایران است که فاصله آن تا مرکز استان ۳۱۷ کیلومتر و تا مرز افغانستان فقط ۳۰ کیلومتر است. این شهر کوچک علاوه بر آسیاب‌‌های بادی‌اش به خاطر تولید نهال‌‌های کشاورزی نیز شهره خاص و عام است. نشتیفان درحاشیه جاده قاین در ۳ کیلومتری جاده تایباد – تربت حیدریه و ۸ کیلومتری جنوب غربی سنگان واقع شده‌است. در مورد وجه تسمیه نشتیفان روایات مختلفی وجود دارد.
خلاصه شده کلمه «نیش» به زبان محلی است و مقصود از دومی یعنی «تیفان‌» همان «توفان» است. بدین ترتیب می‌توان گفت که نشتیفان محلی است که در معرض نیش توفان و باد‌‌های موسمی محلی قرار دارد. شاید کلمه «نش‌» کنایه‌ای به نیش عقرب نیز باشد که در نواحی گرم و خشک زیاد دیده می‌شود.
نشتیفان در حاشیه اراضی پستی که به کویر منتهی می‌شود در شیب ملایم یکی از آبرفت‌‌های رود کال شور قرار دارد. این شهر از شمال به کوه‌‌های باخرز و از جنوب به روستای بیاس‌آباد، از شرق به روستای برآباد و شهر سنگان و از غرب به اراضی کلاته‌‌ها منتهی می‌شود. در مورد قدمت نشتیفان نیز روایات مختلفی وجود دارد. سوزنی سمرقندی آورده است که آل مظفر یکی از سلسله پادشاهان و حکام ایرانی اهل نشتیفان بوده اند و شاه شجاع از بزرگان این شهر سال‌ها بر شیراز و فارس حکمرانی نمود که در زمان حکومت وی اندیشمندان و شاعران فراوان چون حافظ در تاریخ ایران ماندگار شدند و شهر نشتیفان در اوایل قرن نهم هجری شناخته شده و معمور بوده است.
مجموعه آسیاب‌های بادی نشتیفان خواف از بزرگ‌ترین مجموعه های خشت، گل و چوب بازمانده از دوره صفویه و همچنین بزرگ‌ترین و قدیمی ترین مجموعه آسبادهای جهان و از جاذبه های مهم گردشگری شهرستان خواف در استان خراسان رضوی به شمار می روند.شهرستان خواف یکی از شهرستان های استان خراسان رضوی است که در ۲۵۰ کیلومتری جنوب غربی مشهد واقع شده است. این شهرستان با چهار بخش مرکزی، سنگان، جلگه زوزن و سلامی و جمعیتی بیش از ۱۱۰ هزار نفر، در نوار مرز شرقی ایران قرار دارد.
شهرستان خواف از شمال به شهرستان رشتخوار، از غرب به شهرستان گناباد، از جنوب به شهرستان قاینات و از شرق به شهرستان تایباد و کشور افغانستان متصل است.
درباره پیدایش آسبادهای نشتیفان خواف اطلاعات دقیقی در دست نیست و اغلب مورخینی که در طول قرن‌های متمادی به ایران سفر کرده اند بر این باورند که تأسیس این آسبادها به قبل از فتح ایران به دست مسلمین باز می‌گردد. حتی برخی پا را فراتر نهاده و تکوین آنها را به ۱۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح مربوط می دانند.
قدیمی ترین و موفق ترین مرجعی که وجود آسباد را قبل از اسلام در ایران اثبات
می‌کند تاریخ ابن خلدون است.
با دقت و تأمل در واژه «آس» می توان تا حدودی به تاریخچه آسبادها پی برد؛ «آس» به معنی دانه ریز سنگ است. در فرهنگ معین درباره «آس» چنین آمده است: دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده و سنگ زیرین در میان میلی آهنین و امثال آن از سوراخ میان سنگ زیرین در گذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی یا باد یا آب یا برق یا بخار چرخیده و حبوب و نظایر آن را خرد کند و آرد سازد.
ظهور آسبادها در نشتیفان به سبب بادهای ۱۲۰ روزه سیستان است که گذشتگان شهر نشتیفان با توجه به قدرت و شدت این بادها نیاز به ایجاد آسبادها را حس کرده و در پی ساخت آن‌ها از قرن‌ها پیش برآمدند.
عمده ترین دلیل روی آوردن به آسبادها در خواف به گفته سون هدین جغرافیدان و سفرنامه نویس سوئدی، وزش بادهای شمال در تمام طول سال و همچنین نبود آب است.
ایجاد آسبادها جدای استفاده بهینه از ویژگی های اقلیمی همان گونه که ذکر شد یک ساخت فرهنگی نیز به حساب می آید که این ساخت در طول تاریخ دچار تغییراتی شده تا به امروز که به این صورت باقی مانده است و فرهنگ و دانش غنی انسان را قادر ساخته تا یکی از محدودیت های محیط طبیعی را از میان بردارد و آن را به نقطه قوتی تبدیل سازد تا نه تنها دافع جمعیت نباشد بلکه سبب جذب و تثبیت جمعیت نیز شود.
مطالعاتی که در نشتیفان انجام گرفته بیانگر این است که وجود آسباد نقشی اساسی و ارزنده در معیشت و روند زندگی مردمان گذشته این دیار داشته است. در روزگارانی که هیچ نیروی خاصی برای رفع نیازهای بشر وجود نداشته، مهار باد و استفاده از آن برای آرد کردن غلات در این منطقه سبب افزایش کارایی نشتیفان شده و اقتصاد آن را از وضعیت متناسبی برخوردار ساخته است. همچنین نقش خدماتی بیشتر مردم نشتیفان (حمل و نقل) در مقابل کارکردهای سایر بخش ها (صنعت و کشاورزی) بر افزایش درآمد مردم در این زمینه تأثیر بسزایی گذاشته است.
به هر حال نبود همیشگی باد و در اختیار نبودن آن در همه اوقات سال مشکلی عمده در جهت استفاده از آسبادها بوده است اما مردم نشتیفان برای رفع این مشکل تدابیری اندیشیده اند. آن‌ها در فصل هایی که وزش باد کم بوده از رودخانه های جنوب نشتیفان که در این هنگام از جریان آب برخوردار بوده است، برای راه اندازی آسیاب های آبی استفاده می کرده اند.
طرز کار آسبادها
طبق تحقیقات علمی و نکاتی که در کتاب جغرافیای تاریخی ولایت زاوه ذکر شده است، طرز کار آسبادها به این صورت است که چرخ و پره های غول آسایی که ۴۸ بال و ۳۲ پر و ۸ درگاه دارد را بر بام آسباد و در جهت وزش باد قرار می‌دهند. باد با عبور از دروازه ای بادگیر به زوایای درگاه‌های هشتگانه رسیده و چرخ را به حرکت در می‌آورد. از حرکت چرخ و پره‌ها نیرویی به تیر آسباد منتقل می‌شود و چون سر دیگر آن به سنگ رویی آسباد متصل است، لاجرم سنگ هماهنگ با گردش تیر باید بچرخد و می‌چرخد. وقتی سنگ رویی بدین ترتیب به حرکت در می‌آید، چوبی کوچک به نام لک لکی را با خود می‌جنباند که حرکت لک لکی نیز باعث ارتعاش دول بره (ناودانی چوبی که گندم به وسیله آن از پرخو به شیار سنگ ها می‌رسد) می‌شود. دول بره در حرکت افقی گندم را آهسته آهسته از پرخوی گندم (مخزنی که گندم را در آن می‌ریزند) به حفره میانی سنگ هدایت می‌کند. طبیعی است که هر چه باد سریع‌تر بوزد سنگ گردش سریع‌تری دارد و چون سنگ به سرعت بچرخد حرکت لک لکی و لرزش دول بره مقدار بیشتری گندم را به میان سنگ ها می‌برد.
به هر جهت گسترش تکنولوژی و دانش فنی و نیز نقاط ضعفی که در آسبادها وجود داشته و همچنین کارایی بهتر آسیاب های آتشین (موتوری) و برقی در طول زمان، توفیق اینگونه آسیاب ها را بر نوع اول به راحتی ممکن ساخته است.بی نظمی در وزش باد خللی در کار آسباد به وجود نمی آورد و کار به آرامی پیش رفته و گندم به تدریج آرد شده و در جوال (کیسه) ریخته می شود.در آسبادها آسیابان می تواند ساعت ها محل کار خود را ترک کند و از این رو نیازی به کنترل مستمر در آسبادها احساس نمی شود.به طور کلی می توان گفت آسبادهای نشتیفان، مکانیزمی است که در عین سادگی، دارای کارایی بالایی بوده و نیروهای طبیعی را بدون صرف هزینه به کار می گرفته و در جهت فعالیت خود از آن بهره می‌برده است. آسبادها در مقایسه با آسیاب‌های صنعتی کنونی، هیچ گونه آلودگی نداشته و باعث بر هم خوردن چرخه طبیعت و محیط زیست نیز نمی شده است؛ نکته‌ای که در زندگی بشر مدرن باید کمی بیشتر مورد تأمل قرار گیرد.
منبع: ایرنا

code