علی‌اکبر دهخدا در یادداشتی مینویسد:«وقتی ضعف و انکسار ملت خود را دیدم، دانستم که ما ناگزیریم با سلاح وقت، مسلح شویم و آن آموختن تمام علوم امروزی بود؛ و اگر نه ما را جزو ملل وحشی می‌شمردند و بر ما آقایی را روا می‌بینند و آموختن آن اگر به زبان خارجی بود البته میسر نمی‌شد و اگر بر فرض محال میسر میگردید، زبان ما که اُس ممیزات ملیت است، متزعزع(لرزان) میگشت؛ پس بایستی آن علم و فنون را ترجمه کنیم و در دسترس مکاتب بگذاریم و این میسر نمی‌شد جز بدین که اول لغات خود را بدانیم و این کار نوشتن لغتنامهای شامل و کامل را لازم داشت؛ این بود که من به فکر تدوین لغت‌نامه افتادم.»
روند تاریخی لغت‌نامه
دکتر علی درزی، رئیس موسسه دهخدا می‌گوید:«موسسه لغت‌نامه دهخدا، نخستین سازمان در ایران است که برای تالیف فرهنگ لغت یا واژه‌نامه تاسیس شده است. کار این سازمان در دی‌ماه سال ۱۳۲۴ خورشیدی، نزدیک به ۳۰ سال پس از آن که دهخدا طرح تالیف لغت‌نامه را میریخت، با تصویب مجلس شورای ملی در خانه دهخدا در خیابان ایرانشهر تهران آغاز شد.»
«در این مدت، سرپرستی و نظارت بر کلیه امور لغت‌نامه بر عهده خود ایشان بود. در سال ۱۳۳۴ با درگذشت دهخدا این سازمان به دو اتاق در کنار ساختمان مجلس در میدان بهارستان رفت. بنا بر وصیت دهخدا، دکتر محمدمعین، سرپرستی تالیف لغت‌نامه و اداره امور را بر دوش گرفت و دیگر یاران دهخدا، سید محمدسیاقی و دکتر سید جعفر شهیدی یاریش دادند.»
«در سال ۱۳۳۶ با مصوبه مجلس، این سازمان با بودجه اختصاصی به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران منتقل شد و اعضای لغت‌نامه در ساختمان نگارستان در میدان بهارستان سرگرم کار شدند. در سال ۱۳۵۳ زنده‌یاد دکتر محمد افشار، ساختمانی را به موسسه دهخدا پیشکش کرد.»
«کار تالیف لغت‌نامه در ۵۰ جلد در سال ۱۳۵۹ پایان یافت و در بازه زمانی تالیف آن، افزون بر مولفان، ۱۰۰ تن دیگر نیز در یادداشتبرداری و تنظیم آن‌ها با موسسه همکاری داشته‌اند که نام‌های همگی آنان در سرآغاز لغت‌نامه آمده است.»
«حروف‌نگاری رایانهای و ویرایش این اثر بزرگ ملی در سال ۱۳۶۹ در این موسسه انجام شد و در سال ۱۳۷۳ در ۱۴ جلد و در سال ۱۳۷۷ در ۱۵ جلد به چاپ رسید. لوح فشرده آن نیز در سال ۱۳۷۸ در دسترس دانش‌پژوهان قرار گرفت.»
«در سال ۱۳۶۸ برای گسترش زبان فارسی و نیز تقویت بنیه پژوهشی موسسه، به پیشنهاد دکتر سید جعفر شهیدی، رئیس موسسه و جانشین ایشان دکتر غلامرضا ستوده و تایید وزارت علوم و آموزش عالی، نخستین مرکز آموزش بین‌المللی زبان فارسی در محل موسسه و با ریاست دکتر شهیدی تاسیس شد.»
«ریاست موسسه پس از درگذشت دهخدا و بنا بر وصیت ایشان بر عهده دکتر محمد معین گذاشته شد و دکتر سید جعفر شهیدی نیز به جانشینی ایشان رسید. پس از بستری‌شدن دکتر معین در سال ۱۳۴۷ و برپایه تصویب شورای دانشگاه، دکتر شهیدی به ریاست موسسه انتخاب شد.»
«در سال ۱۳۵۳ دکتر سید جعفر شهیدی، دکتر غلامرضا ستوده را به جانشینی خود برگزید تا اداره امور را به دوش گیرد. پس از درگذشت دکتر شهیدی در سال ۱۳۸۶ دکتر علی افخمی از سوی ریاست دانشگاه تهران به ریاست موسسه دهخدا برگزیده شد.»
مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی
کشورهای کمی در جهان هستند که مردمانش به فارسی سخن می‌گویند یا زبان فارسی در کنار دیگر زبان‌ها، زبان رسمی آنان به شمار میرود. اینک تنها در کشورهای ایران، افغانستان و تاجیکستان، زبان رسمی، فارسی است؛(چقدرکم!) که پارسی، دری و تاجیکی نامیده می‌شود.
در جهان نزدیک به ۱۲۳ میلیون تن، زبان پایهِ کشورشان فارسی است فارسی‌زبانان جهان به گویش‌های گوناگون سخن می‌گویند ولی سخن همدیگر را در می‌یابند؛ با دریافت همین واقعیت(برد کم زبان فارسی در جهان) «مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی» در موسسه دهخدا راه‌اندازی شد.
دکتر علی درزی در این باره می‌گوید:«همان‌گونه که پیشتر یادآور شدم، این مرکز در سال ۱۳۶۸ به پیشنهاد زنده‌یاد دکتر سیدجعفر شهیدی تاسیس شد. که نخستین نهاد دانشگاهی است و هدف گسترش و ترویج زبان و ادبیات فارسی را پی می‌گیرد و هر سال پذیرای دانشجویان فراوانی از قلمروهای گوناگون جهان است.»
«در سال ۱۳۶۴، این مرکز با یک دانشجو کار خود را آغاز کرد و تاکنون(سال ۱۳۹۵) نزدیک به ۱۸۰۰۰ دانشجو از ۵۰ کشور جهان در اینجا فارسی آموختهاند، به گونه‌ای که دانش‌آموختگان پس از گذراندن دوره‌های آموزشی مرکز، اینک توانا به خواندن، نوشتن و سخن‌گفتن به زبان فارسی هستند.»
«دوره‌های آموزشی که در آغاز تنها در ۴ سطح و در ۳ ماه-و-نیم برگزار می‌شد، اینک به دو دوره فشرده صبح و عصر، به مدت ۶ هفته و در ۶ سطح، دوره‌های خواندن و نوشتن در دو سطح و دوره عالی زبان و ادبیات فارسی در ۳ نیمسال افزایش یافته است؛ در چارچوب این برنامه‌ها هر سال نزدیک به ۲۰۰۰ دانشجو از سراسر جهان در اینجا به فراگیری زبان و ادبیات فارسی می‌پردازند.»
خاطره‌ها و دیگر برنامه‌ها
«برخی از دانشجویان پس از پایان تحصیل زبان، دوست دارند در ایران اقامت بگیرند. با یکی از آنان که گفتوشنود داشتم و ۲ سال اینجا بود، می‌گفت که می‌خواهد برای همیشه در ایران ماندگار شود. یکی از دانش‌پژوهان ایرلندی نیز می‌گفت که گرایش به برگشت به کشورش را ندارد. یا یک دانشجوی کره‌ای که برای آموختن زبان فارسی آمده بود، خانواده‌اش را نیز با خود آورده بود. یکی دیگر از دانش‌آموختگان، رئیس کمیسیون دوستی ایران و فرانسه بود و گرایش‌اش به زبان فارسی، وادارش کرده بود به ایران بیاید.»
دکتر علی درزی به گفتن یادها و خاطره‌هایش ادامه می‌دهد:«گرایش به زبان فارسی، طیف گستردهای از مردم بازرگان و تاجرپیشه، شهردار، نماینده مجلس و ایران‌دوست و کارمند و از جوان ۱۸ ساله تا پیرمرد ۷۰ ساله خارجی را در بر می‌گیرد که در همین مرکز و نیز دانشگاه تهران و دیگر دانشگاه‌ها، خوابگاه در اختیارشان قرار داده می‌شود.»
«دانشجویان خارجی برای آموختن زبان فارسی نه نیاز به ارایه مدرک دانشگاهی دارند و نه خواهان مدرک دانشگاهی هستند. برخی از آنان در کشور خود سرگرم فعالیت‌های شرق‌شناسی هستند و نیاز می‌بینند که با زبان فارسی، بیشتر آشنا شوند و آن را از پایه بیاموزند. برخی دیگر، کارمندان خارجی سفارتخانه‌های ایران در خارج هستند و شماری نیز از خانواده‌‌های نسل دوم و سوم ایرانی‌های ماندگار در خارج کشور برخاسته‌اند.»
«برخی از همین گروهِ بازپسین(ایرانی‌های نسل دوم و سوم) یا دوست دارند زبان فارسی بدانند یا زبان فارسی را می‌دانند و برای کامل‌کردن آموزه‌های خود تمایل به آموختن خط فارسی دارند و از این‌رو جذب مرکز آموزش زبان می‌شوند که در پایان به آنان یک گواهینامهCertificate میدهیم.»
«در اینجا برای آموزش زبان، نخست، سه دوره مقدماتی و دوره میانه و دوره پیشرفته(ادبیات) داریم؛ برای تکمیل آموزه‌ها نیز، دوره‌های عالی هست که گذراندن همه آن‌ها ۲ سال به درازا می‌کشد. برخی از دانشجویان به ۲ سال نیز خوشنود نمی‌شوند و دوست دارند به آموختن زبان فارسی ادامه دهند که به دانشگاه تهران رهنمون می‌شوند.»
«یکی از برنامه‌های جانبی برای دانشجویان، جشن پایان تحصیل و دربرگیرنده سخنرانی، اجرای موسیقی زنده ایرانی و دادن جایزه و کتیبه یادبود به آنان است. جشن نوروز و در کنارش، جشن شب چله نیز از برنامه‌های پرهوادار در موسسه در میان دانشجویان خارجی است. آنان در این برنامه‌ها با فرهنگ ایرانی و دستاوردهای(صنایع دستی)آشنا می‌شوند. جشن میلاد عیسی‌مسیح را برای دانشجویان مسیحی، گاه همزمان با شب‌چله برگزار می‌کنیم. دانشجویان همچنین به تهران‌گردی تمایل دارند که آنان را به موزه‌سینما، موزه‌موسیقی و دفاع مقدس برده‌ایم. ایران‌گردی را نیز در برنامه‌های آینده خود خواهیم گنجاند.»
لغت‌نامه بزرگ فارسی
«تالیف لغت‌نامه بزرگ فارسی بر پایه توصیه علی‌اکبر دهخدا و پیشنهاد دکتر سیدمحمد دبیر سیاقی و با همکاری مولفان لغت‌نامه دهخدا و با سرپرستی دکتر سید جعفر شهیدی در گذشته آغاز شده و ادامه دارد.»
دکتر علی درزی در ادامه سخنانش می‌گوید:«در تالیف لغت‌نامه بزرگ فارسی، گروهی از مولفان لغت‌نامه دهخدا و شماری از استادان و دانش‌آموختگان زبان و ادبیات فارسی همکاری دارند. این لغت‌نامه، از سده سوم تا کنون و در ۷ جلد و در راستای برنامه‌های موسسه دهخدا به انجام رسیده است.»
دکتر درزی در برابر پرسش من که«دانشجوی اینترنتی(مجازی) هم دارید؟» پاسخ می‌دهد:«قرار است دوره آموزش مجازی برای دانشجویان خارجی راه‌اندازی کنیم. فایل شنیداری فرهنگ لغات الکترونیکی نیز با ۵۰۰۰ واژه در برنامه کاری ما قرار دارد. بی‌گمان هدف بنیادی ما آموزش مجازی زبان فارسی نیست، بلکه هدف‌مان شناساندن هرچه بیشتر شیرینی زبان فارسی به جهانیان است وگرنه هیچ روشی، جای حضور فیزیکی در کلاس درس و با استاد ایرانی را نمی‌گیرد. خوبی شیوه آموختن حضوری در ایران این است که دانشجویان خارجی پس از رفتن به بیرون از کلاس، با مردم ایران و فرهنگ‌شان آشنا می‌شوند و ناچارند برای خرید و انجام دیگر کارهاشان به فارسی سخن بگوید.»
دکتر درزی درباره وضعیت بودجه موسسه می‌گوید:«ما ردیف بودجه مستقل نداریم و مبلغ ناچیزی از دانشگاه تهران دریافت می‌کنیم که در پایان سال، مبلغی بیش از آن دریافتی را به خودِ دانشگاه بر می‌گردانیم. یگانه درآمد ما از راه دریافت شهریه ۷۰۰ هزارتومانی از دانشجویان خارجی است، آن‌هم در برابر ۹۰ ساعت آموزش زبان فارسی به آنان؛ و اینک ۲ سال است که این شهریه نیز ثابت مانده و آن را افزایش نداده‌ایم.»
«گاهی کلاس‌های آموزش خوشنویسی برای دانشجویان خارجیِ دوستدار خط فارسی راه‌اندازی می‌کنیم. افزون بر این برخی دانشجویان خارجی به سازهای ایرانی گرایش دارند؛ این را از تماس آموزشگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی با ما در می‌یابیم که خبر می‌دهند چند تن از دانشجویان ما در آموزشگاه آنان نام‌نویسی کرده‌اند.»
دکتر درزی در برابر پرسش من که«کمکی از نیکوکاران میرسد؟» پاسخ می‌دهد:«البته بنیاد حامیان دهخدا تشکیل شده است که چهره‌های فرهنگ‌دوست شناختهشدهای مانند سیدمحمود دعایی، سیدمحمد بهشتی، دکتر احمد مسجدجامعی و شهرام ناظری در آن به چشم میخورند؛ اینک در پی آنیم که جلسه شورای عمومی بگذاریم و دیگر نیکوکاران را شناسایی کنیم تا به پاس آوازه دهخدا و موقعیت دانشگاه تهران به یاری‌مان بیایند.»
نشست‌های فرهنگی مرکز
مهدی تجلی، مدیر روابط‌عمومی و بین‌الملل موسسه دهخدا درباره نشست‌های فرهنگی می‌گوید:«برای شناخت چهره فرهنگی ماندگار، علی‌اکبر دهخدا و بررسی دستاوردهایش در خرداد امسال با حضور ۶۰ تن از دانشجویان و فارسی‌آموزان خارجی از کشورهای گوناگون آسیایی، خاورمیانه و اروپا، همایشی در موسسه دهخدا برگزار شد. مهمان این نشست، اکرم سلطانی از مولفان فرهنگ دهخدا و سرپرست بخش فنی این لغت‌نامه بود.»
«دکتر سلطانی در این نشست درباره گوشه‌های شخصیت دهخدا برای دانشجویان سخن گفت و برایشان از چرند،پرند خواند و از برداشت‌های خود سخن به میان آورد و سپس به پرسش‌های دانشجویان پاسخ داد.»
«برنامه‌های موسسه گوناگون است. آثار سیمین دانشور و داستان عید ایرانی‌ها از کتاب شهری چون بهشت در تالار معین موسسه لغت‌نامه دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی نقد شده است. در این نشست که به کوشش کامیار عابدی(از استادان این مرکز) و با هدف آشنایی دانشجویان غیرایرانی با فرهنگ و ادبیات ایران برگزار شد، دکتر مسعود جعفری جزی به بررسی و نقد آثار سیمین دانشور پرداخت و سپس دانشجویان خارجی، برداشت‌های خود را در باره این داستان بیان کردند.»
«سیمین دانشور از استادان دانشگاه تهران، آفریننده رمان‌ها و داستان‌هایی همچون شهری چون بهشت، سووشون و جزیره سرگردانی است و در این داستان خود با ابژه عید ایرانی‌ها و با دیدگاهی رئال، جامعه دوران پهلوی را به تصویر می‌کشد.»
«دکتر مسعود جعفری‌جزی(مدرس دانشگاه خوارزمی) خود نویسنده است و تاکنون کتاب‌هایی مانند سیر رمانتیزم در ایران، مقنّع و سپیدجامگان، تصحیح و شرح نامه‌های سیمین دانشور و جلال آلاحمد، تصحیح و شرح علم‌الجمال و جمال در ادب فارسی را به چاپ رسانده است.»
«این موسسه همچنین نشست‌های فرهنگی برای بررسی دیدگاه‌های اندیشمندان جهان برگزار می‌کند که می‌توان از نشست«نیچه و جهان ایرانی» در شهریور امسال نام برد که با مدیریت دکتر حامد فولادوند و با مهمانانی مانند دکتر کریم مجتهدی، دکتر داریوش شایگان و چندتن از استادان اروپایی و ایرانی ماندگار در خارج در تالار دکتر افشار این موسسه برگزار شده است.»
«در این نشست، سعید حنایی کاشانی از درک و دریافت از نیچه در ایران گفته است؛ جولیانو کامپیونو(دانشگاه پیزای ایتالیا) درباره چهره بندباز در پیشگفتار کتاب چنین گفت زرتشت ِنیچه سخنرانی کرده است؛ همچنین مریم قریشی(الجزایری‌تبار) از موسسه یونسکوی فرانسه، جُستارش در مورد اخلاق در نزد اسپینوزا و نیچه بود. سخنان دوریان استور(از دانشکده پلی‌تکنیک پاریس) درباره لایب‌نیتز و نیچه بود؛ مجید هوشنگی برای دانشجویان و مهمانان از نیچه، مولوی و عقلاالمجانین سخن گفت؛ سخنان دکتر داریوش شایگان نیز درباره نیچه، خیام و بازگشت ازلی بود؛ همچنین دکتر حامد فولادوند، از نیچه و ایران‌زمین گفت. او همچنین کوشید چکیده‌ای از سخنرانی‌ها به زبان فرانسه را برای مهمانان و دانشجویان، به زبان فارسی برگرداند.»
ع.درویشی
اکبر عزیزی اندر احوال سازمان لیگ