باغ بی برگی
روز و شب تنهاست
با سکوت پاک غمناکش
ساز او باران، سرودش باد
جامه اش شولای عریانی ست
باغ بی برگی،
(مهدی اخوان ثالث)
باغ های باصفا، درختزارها، جویبارها، چشمه سارها و گلگشت در میان باغ و راغ، از دیرباز مورد توجه ایرانیان بوده و بخش قابل ملاحظه‌ای از درآمد افراد متمول، صرف خرید نهال و گل می‌شده و از نشانگان مجلس‌های بزرگان، حضور گل در خانه و مراسم آنان بوده است. از دیگر سو، چون بیشتر باغ‌ها بیرون شهرها بوده‌اند و مردم، همان یک دم سرسبزی باغ در طبیعت را می‌توانستند ببینند و لذت ببرند و معمولا در معماری قدیم شهرها، باغ در خانه‌های معمولی وجود نداشته، یکی از حسرت‌ها و لذت‌های مدام مردم، همان رفتن به باغ و دیدن خرمی آنجا بوده است و با ساختن باغ‌های بزرگ و سرسبز، این آرزوی جمعی و این دلبستگی عمومی خود را عملی می‌کرده اند. برای همین است که ادبیات کهن ما آیینة تمام نمای این عشق ورزی به باغ و بوستان و گلگشت در میان صحراها و سرسبزی‌ها شده است و در بیشتر شهرهای تاریخی و مهم ایران، باغ یا باغ‌هایی بزرگ و دیدنی، جلوه‌گری می‌کنند، از جمله باغ‌های ارم، عفیف آباد و جهان‌نما در شیراز، باغ چهل ستون در اصفهان، باغ دولت آباد در یزد، باغ فین در کاشان، باغ شازده در کرمان، باغ ملک آباد در مشهد و باغ نیاوران در تهران، قابل ذکرند.
در دنیا نیز باغ‌های بزرگی ساخته شده‌که نشان‌دهندة هنر طراحی و گنجینة گیاهی و جاذبة گردشگری کشورها است.
با این حساب،باغ هم در گذشتة اساطیری و داستان آفرینش آدمی، هم در عصر علم و فناوری و هم در آیندة ماورایی و موعود، هدیة خداوندی به بشر و نشان برتر خلاقیت و سرزندگی انسان در زمین است و اگر در شهری یا کشوری، باغی وجود دارد که مایة تفاخر فرهنگی و علمی و تاریخی آن سرزمین شده، بر مردمان آن واجب است که هم در نگاهبانی و نگاهداری از آن بکوشند و هم در معرفی آن به دیگران، همت گمارند.
باغ‌های معروف دنیا
از جاذبه‌های کره‌زمین، باغ‌های سبز آن است که در کشورهای عموما توسعه یافته نظیرآمریکا، انگلیس، هلند،آلمان، کلمبیا، ایتالیا، چین و بسیاری نقاط دیگر وجود دارند و هرکدام در یک ویژگی، منحصر به فرد و متمایز از دیگر باغ‌ها شده‌اند. باغ‌هایی که دیگر حسرت بهشت آسمانی را برای زمینیان کمرنگ می‌کنند!
باغ‌های گیاه‌شناسی پادشاهی «کیو» که بیشتر با نام «کیو گاردنز» (Kew Gardens) شناخته می‌شود، مجموعه گلخانه‌ها و باغ‌هایی به مساحت ۱۲۱ هکتار است که در حد فاصل ریچموند و «کیو» در جنوب‌غرب لندن در انگلستان قرار دارد و از جاذبه‌های دیدنی دنیا محسوب می‌شود.
باغ «ورسای» در فرانسه، در قرن ۱۷ میلادی و به دستور لویی هشتم و به مساحت ۱۰۱ هکتار طراحی شد که در آن تعداد زیادی تخت‌های گل، مجسمه‌های قدیمی، دریاچه‌های بسیار زیبا و یک کانال که در آن یک کرجی( قایق کوچک) زیبا قرار دارد، دیده‌می‌شود.
باغ گیاه شناسی سنگاپور، یکی از زیباترین باغ‌های گیاه شناسی در دنیاست که به سال ۱۸۵۹ میلادی ساخته شده است. مساحت این باغ ۵۲ هکتار است و بازدید کنندگان از آن، می‌توانند علاوه بر دیدن گل‌ها و گیاهان بسیار زیبا که برخی از آن‌ها هم کمیاب است، از شنیدن موسیقی لذت ببرند. باغ بین المللی ارکیده هم جزیی از این باغ است که در آن بیش از ۶۰۰۰۰ هزار گونه ارکیده وجود دارد.
باغ بلوط در واشنگتن ، درختان انگور بسیار زیادی در قسمت بالکن دارد که چشم هر بازدیدکننده‌ای را به خود خیره می‌کند. در اطراف استخری که در این باغ قرار دارد و آب آن آبی زلال است، آمفی تأتری به سبک روم قدیم ساخته شده است. کمی آن طرف‌تر از استخر، راه باریکی وجود دارد که پر از گیاهان کمیاب است.
و بالاخره این‌که، فردریک پادشاه «پروشیا» در آلمان باغی ساخت با قصر بسیار حیرت انگیزی در آن که در طراحی اش از نمادهای فرهنگ‌های مختلف استفاده شد. مثلاً مجسمه‌ها به سبک ایتالیایی و اتاق چایخوری به سبک چینی ساخته شده است.
تهدید‌هایی برای باغ‌های گیاه‌شناسی
دکتر عادل جلیلی- اکولوژیست و رئیس مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، خطر اساسی برای این باغ و سایر باغ‌های اقماری آن در دیگر شهرها را، نگرش نادرست و غلطی می‌داند که بر مسایل محیط زیست در ایران، به طور کلی حاکم است. وی در همین راستا به تخریب باغ گیاه‌شناسی نوشهر اشاره می‌کند و می‌گوید: باغ گیاه شناسی نوشهر حتی قدیمی‌تر از باغ گیاه‌شناسی ملی است، ولی اسیر بی‌مهری برخی از مدیران استان مازندران شده است. هم‌اکنون این باغ در معرض تخریب قرار دارد و مشکلات استانی در مازندران در این چند سال، مانع احیاء باغ نوشهر شده است.
وی می‌افزاید: از آنجا که عضو یکی از کارگروه‌های شورای شهر تهران هستم، بد نیست در مورد مطلب جالبی که در آنجا عنوان کردم نیز بدانید و آن این که، مشکلات زیست محیطی در کلانشهرها یا مشکلات محیط و زیستگاه‌های طبیعی مانند خشک شدن تالاب‌ها و خلاصه عموم مشکلات پروژه‌هایی از این دست در کشور ما، ناشی از نگرش غلط در توسعة کشور است. مادامی که در نگرش‌های توسعه‌ای، تغییر و تحول اساسی ایجاد نشود، وضع ما همین خواهد بود.
مثلا از خود پرسیده‌‌اید که چرا در کلان شهر تهران، با این که توسعة فضای سبز داشته‌ایم و افتتاح بزرگراه‌های بسیاری را برای کاهش ترافیک و روانی حمل و نقل شاهد بوده ایم، باز هم مشکل ترافیک و آلودگی هوای آن باقی مانده است؟ حال آن که شهرهای به مراتب پرترافیک‌تر دنیا، مشکلاتشان را حل کرده اند؟ پاسخ من این است که ما از یک سو خودرو تولید می‌کنیم، به خیابان‌ها می‌فرستیم و پول آن‌ها را می‌گیریم و از سوی دیگر برای خودروها راه آسفالت می‌کنیم و بزرگراه می‌سازیم و همین طور این مسابقه را ادامه می‌دهیم و معلوم است که اساس مشکل که ترافیک و آلودگی هواست پابـرجا می‌ماند. اگر به ۲۰ سال گذشته برگردید، خواهید دید که اگر در آن زمان، از نظر آلودگی هوای تهران، در طول سال ۲ روز بحرانی داشته‌ایم، حالا دیگر ۲ روز سالم هم غنیمت برای ما است.
وقتی در دنیا، سیاست خودرو شخصی‌زدایی و تقویت حمل و نقل عمومی حاکم است، ولی ما همچنان در مسابقة تولید و فروش خودرو به تاخت جلو می‌رویم، معلوم است که گرهی باز نخواهد شد!
امکانات بازدید از باغ گیاه‌شناسی
مدیر اجرایی طرح‌های باغ گیاه‌شناسی ملی ایران می‌گوید: در حال حاضر حدود ۱۰درصد از پروژة باغ موزه ملی ایران باقی مانده است تا تمامی قسمت‌های آن تکمیل و ساخت آن‌ها، پایان یابد.
آن ۱۰ درصد هم مربوط به بستربازی برای ورود بازدیدکنندگان به اینجاست، از جمله احداث رستوران و سرویس بهداشتی و مانند این‌ها. گلخانه‌های مناطق حاره نیز باید ایجاد شود و ۱۳ هکتار زمین، پشتیبان این باغ است که مرکز همایش‌های بین المللی باغ گیاه شناسی را در آن خواهیم ساخت.
به هرحال، بی ثباتی در مدیریت و بودجه ناکافی، تنها دلیل تمام نشدن پروژه باغ ملی گیاه شــناسی تا کنون بوده‌است، والا به لحاظ علمی، با سواد‌ترین دانشمندان را داریم.
وی با اشاره به اجارة باغ به بخش خصوصی در گذشته برای کسب درآمد و رفع کمبود بودجه باغ، ادامه می‌دهد: باغ گیاه‌شناسی به تنهایی می‌تواند برای خود درآمد داشته باشد، اما درحال حاضر این ظرفیت در آن نیست.
این باغ باید مورد حمایت دولت قرار بگیرد. کما این که باغ گیاه شناسی لندن نیز مورد حمایت شهرداری لندن است که به صورت هدیه، به آن کمک می‌کند.
دولت و خانواده سلطنتی انگلستان هم از آن حمایت می‌کنند و با این پشتوانه، سالانه ۲میلیون بازدیدکننده دارد.
البته ما نیز در اینجا هر گروهی از دانشجویان، دانش آموزان، کارشناسان و گردشگران، درخواست بازدید از باغ‌گیاه‌شناسی داشته اند، تا کنون رد نکرده ایم.
هرچند به دلیل کم شدن گردشگران خارجی در چند سال اخیر در کشور، طبیعتا بازدید کنندگان خارجی از این مکان نیز مثل برخی از سایر نقاط کشور، نداشته ایم.
منافع ملی باغ گیاه‌شناسی
باغ گیاه‌شناسی ملی ایران، مکانی به وسعت ۱۲۱ هکتار است که طی ۴۰ سال سرمایه گذاری به‌این جا رسیده است و یکی از ذخایر ژنتیکی ایران محسوب می‌شود.
دکتر جلیلی با بیان مطلب بالا می‌افزاید: به جرأت می‌توانیم اعلام کنیم که این باغ یکی از زیباترین باغ‌های گیاه شناسی دنیاست و تا ۲ سال پیش نیز، تنها باغ گیاه شناسی منطقه بوده است، اما ترکیه و اردن نیز به تازگی اقدام به تأسیس باغ گیاه شناسی کرده‌اند که حداقل ۵۰ سال طول می‌کشد تا بافت گیاهی آن‌ها در حد باغ گیاه‌شناسی ملی ایران شود.
سفیر سابق ایران در سازمان جهانی خوارو بار وکشاورزی (فائو) همچنین می‌گوید: برای شرکت در اجلاس «ریو » آرژانتین سال ۲۰۰۰ میلادی به یکی از کشورهای آفریقایی سفر کرده بودم. در یکی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای آن کشور، گیاهان زینتی متنوعی را مشاهده کردم و تصمیم گرفتم بذر آن‌ها را برای تکثیر در ایران خریداری کنم. از فروشنده سؤال کردم که آیا امکان تهیة بذر این گیاهان در اندازه‌های بیشتر وجود دارد؟ پاسخ داد که بذر بیشتر را برای چه می‌خواهید؟ وقتی هدف من از خریداری بذر‌ها را فهمید، تأکید کرد که حتی بذر گیاهان زینتی را نمی‌توانید از مرزهای آفریقا خارج کنید. آفریقا فقط چند سالی است که از بحث‌های آپارتاید خارج شده و استقلال یافته است اما این کشور با حساسیتی ویژه حتی از بذر گیاهان زینتی خود محافظت می‌کند. البته ما نیز باغ گیاه‌شناسی ملی خود را برای برگزاری جشن‌های عروسی و بازدید شبانه و برپایی نمایشگاه، اجاره می‌دهیم!
وی ادامه می‌دهد: مورد دیگر، تلاش من برای دریافت بذر گیاهان منطقه قفقاز واقع در کشور ارمنستان به واسطة یکی از دانشجویانم بود. دولت ارمنستان به سرعت اعلام کرد که نباید بذر هیچ یک از گونه‌های گیاهی این منطقه به ایران ارسال شود. امروزه موضوع حفظ تنوع زیستی در جهان مسأله‌ای جدی است. با توجه به این که ذخایر ژنتیکی نتیجة میلیون‌ها سال سرمایه گذاری طبیعت است که آن را در اختیار ملت‌ها قرار داده است، چگونه به بهانه نبود پول می‌توان آن‌ها را به بخش خصوصی واگذار کرد؟ حفظ تنوع زیستی خط قرمز یک ملت است که متاسفانه در موضوع اجاره دادن باغ گیاه‌شناسی ملی، شکسته شده است.
دیدار از باغ بی برگی
گفتگوی ما با دکتر جلیلی در اتاق مدیریت به پایان می‌رسد و برای دیدن از باغ گیاه شناسی ملی ایران، در هوای زمستانی به محوطه آن می‌رویم. خانم خوشرویی که مسئول روابط عمومی است، ما را همراهی می‌کند.
خودروی برقی قرمز رنگ روبازی که ما را به یاد ماشین دودی‌های قدیم می‌اندازد، منتظر ماست. تصور می‌کنم این ماشین قرمز در میان رنگ سبز باغ در بهار و تابستان، چه قدر زیبا خواهد بود.
چهار نفری به راه می‌افتیم. راننده آقای پر حوصله‌ای است که به همکار عکاس‌‌مان می‌گوید هرجا خواستی، بگو بایستم تا عکس بگیری و مسئول روابط عمومی هم در حین گشت زنی در باغ، توضیح می‌دهد که: طراحی اینجا با توجه به طراحی ۴ باغ ایرانی انجام شده است. ۲ باغ عمود برهم دارد که با نگاه مدرن طراحی شده اند. این باغ یک سری قطعات دارد که نماینده رویشگاه‌های طبیعی ایران است، از جمله جنگل‌های خزر، زاگرس، بیابان‌های ایران، بخش‌های جنوبی البرز و بعضی رویشگاه‌های ماندابی ایران.
قطعات خزر و زاگرس نزدیک به رویشگاه طبیعی شان طراحی شده‌اند و حتی از شمال ایران، خاک مناسب آن‌ها را آورده اند. برای گیاهان جنوب ایران نیز، با تانکر از خلیج فارس آب آورده‌اند تا با آن آب، سیراب شوند.
با شنیدن این توضیحات در منطقه خزر می‌ایستیم تا بوی پوشال نم زده را به ریه‌های اکسیژن ندیده مان، بفرستیم.
در سمت چپ ما دریاچه‌ای با مجسمه‌های گلدانی در ساحل، خودنمایی می‌کند و سنجاب‌ها جلو چشمانمان از درختان بالا می‌روند.
قطعات تخصصی باغ
در باغ گیاه شناسی ملی ایران قطعات چین و ژاپن و باغ‌های اروپا و آمریکا و قفقاز و بعضی قطعات تخصصی هم وجود دارد، مانند قطعة سیستماتیک که گیاهان را به صورت خانواده‌های ایرانی یا خارجی و با توجه به نقش گیاه شناسی آن‌ها، در خود جا داده است.
استقرار تمامی قطعات به گونه‌ای است که می‌توانید‌هارمونی و نظم را در تمامی قسمت‌ها مشاهده کنید منظر باغ با وجود آبشارها، برکه‌ها، صخره‌ها و دریاچه‌ها، بسیار تماشایی و بی نظیر است.
مسئول روابط عمومی باغ‌گیاه‌شناسی ملی ایران با اشاره به این قطعات، می‌گوید:
ـ بازدید کنندگان به صورت گروهی و تور وارد باغ می‌شوند و این کار هم برای امنیت خودشان و هم برای محافظت از باغ است. چراکه مثلا از یک گیاه فقط ۳ نمونه داریم که نباید هیچ آسیبی ببینند. سکوت در باغ نیز مهم است. حشراتی که کار گرده‌افشانی را انجام می‌دهند، با هر آلودگی ولو صوتی ممکن است از بین بروند و از این رو بازدیدکنندگان باید همة نکات را رعایت کنند. به علاوه، مسیر راه پیمایی را در هر قسمت مشخص کرده‌ایم تا بازدیدکنندگان فقط در این مسیرها قدم بگذارند و حریم گیاهان زیر پای آدمی، حفظ شود!
در ادامة بازدید به درخت توت آمریکایی می‌رسیم که میوه‌های سیب مانندی در پای آن، برروی زمین ریخته است. میوه‌ها سمی است و نباید به آن‌ها دست زد و این هم یکی دیگر از دلایلی است که افراد بدون راهنما نباید در باغ بچرخند!
برکه نیلوفر
در باغ برکه‌های زیادی وجود دارد.مسئول روابط عمومی باغ‌گیاه شناسی می‌گوید: برکه‌ها، هم رطوبت باغ را تأمین می‌کنند و هم زیبایی طبیعی فوق‌العاده‌ای دارند، به ویژه برکه نیلوفرها که باید در فصل شکوفایی شان ببینید که چگونه پر از نیلوفرهای رنگارنگ می‌شوند.
در واقع تمامی باغ در بهار و تابستان، لبریز از گل‌های رنگارنگ و برگ‌های سبز است.خزان هم در اینجا، معجزه رنگ‌هاست و زمستان با پرندگان مهاجر و درختان نیمه عریانش در زیر بارش برف، منظره تماشایی عجیبی دارد. اما امروز نه آسمان آبی داریم و نه برف. زمین و هوا هر دو خاکستری است و بدتر از همه، منظرة برج‌ها و آپارتمان‌های سیمانی است که دور تا دور باغ، به چشم می‌آیند و به ما یاد‌آوری می‌کنند که این منطقه نیز مانند سایر قسمت‌های محیط زیست ما در این روزها، اسیر ساخت و سازهای‌بی‌رویه و آلودگی‌های آب و خاک و هوا شده است.آقای راننده می‌گوید: گردش در باغ یک روزه تمام نمی‌شود و باید سر فرصت، دوباره بیائید!
باد سردی که نوک انگشتان دست‌ها و بینی و صورت ما را سرخ کرده است، نیز تصمیم دارد بیشتر بوزد و ما را به بیرون باغ هدایت کند!
با این که در باغ گیاه‌شناسی ملی ایران در روزی سرد و زمستانی چرخیده‌ایم، اما انگار همان چند ساعت دیدن درختان و تنفس در هوای نمناک، انرژی تازه‌ای به ما بخشیده است تا برای ادامه زندگی در کلانشهر پر دود و دم تهران، آماده‌تر شویم!
وجیهه تیموری
اکبر عزیزی اقدامی دیر، اما باارزش