شاید شما هم این داستان را شنیده باشید که می‌گویند سال‌ها قبل، پیرمردی بود که یکی از دخترهایش را به ازدواج یک کشاورز درآورده و دختر دیگرش را به یک کوزه‌گر داده بود. روزی تصمیم گرفت به دیدن دخترهایش برود. اول به دیدن آن دختری رفت که شوهرش کشاورز بود. از او پرسید: دخترم! حالت چطور است؟ آیا کار و بار شوهرت روبه‌راه است؟ دختر گفت: خدا را شکر، اما کاش کمی باران بیشتر می‌بارید و کشاورزی شوهرم رونق بیشتری می‌گرفت.
سپس پیرمرد نزد آن یکی دخترش رفت که شوهرش کوزه‌گر بود. از او پرسید: دخترم! حالت چطور است؟ آیا کار و کاسبی شوهرت رونق دارد؟ دختر گفت: الحمدالله، خدا را شکر ولی‌ای کاش مدتی باران نمی‌بارید و شوهرم می‌توانست تعداد بیشتری کوزه بسازد و زیر نور آفتاب خشک کند.
پیرمرد با خودش گفت: عجب حکایتی است. آن دخترم می‌گوید خدا کند باران بیشتر ببارد و این یکی می‌گوید خدا کند کمتر ببارد! بعد دست‌هایش را به طرف آسمان بالا برد و این‌طور دعا کرد: خدایا! تو خودت بهتر می‌دانی که به بندگانت چگونه روزی بدهی. زندگی این دو دختر مرا هم هر طور خودت صلاح می‌دانی اداره کن!
حکایت این روزهاست. همزمان با خوشحالی کشاورزان و عموم مردم ایران -که در اقلیمی عمدتا خشک و نیمه‌خشک زندگی می‌کنند- از بارش باران، مردم در برخی شهرها نگران جاری‌شدن سیلاب و ایجاد خسارت‌های احتمالی هستند.
دخالت انسان در طبیعت
سیل به معنی طغیان آب، زیر آب رفتن گستره‌ای از زمین و طوفانی شدن، وا‌ژه‌ای است که ویرانی و بی‌شفقتی طبیعت را تداعی می‌کند. در خلال یا پس از یک بارندگی شدید، دِبی رودخانه (مقدار آبی که از نقطه مشخص در واحد زمان عبور می‌کند) به سرعت افزایش پیدا می‌کند. در نتیجه آب از بستر عادی خود سرریز می‌شود و دشت سیلابی و مناطق اطراف را دربر می‌گیرد. با بررسی دشت سیلابی قدیمی و آبرفت‌های آن شاید بتوان با درجه‌ای از تقریب، احتمال وقوع و بزرگی سیل‌های آتی منطقه را مشخص کرد. اصولاً بزرگی سیل‌ها و تکرار آنها در طول زمان تابع شدت بارندگی، نفوذپذیری زمین و وضع توپوگرافی منطقه است.
امروزه به دلیل دخالت‌های بی‌رویه انسان در طبیعت، در بسیاری نقاط که قبلاً سیل نمی‌آمده، طغیان‌های بزرگی مشاهده می‌شود. فعالیت بشر به چند صورت احتمال وقوع سیل را افزایش می‌دهد. از آن جمله می‌توان به ساختمان‌سازی در دشت سیلابی رود که مستلزم اشغال بخش‌هایی از آن است و باعث کاهش ظرفیت طبیعی رود می‌شود، اشاره کرد. به این ترتیب محدوده‌ای از دشت سیلابی که در زمان طغیان زیر آب می‌رود،گسترده‌تر می‌شود.
شهرسازی‌ها و حذف گیاهان باعث کاهش مقدار آب نفوذی و افزایش آب سطحی می‌شود. حجم زیاد آب از یک طرف بر بزرگی طغیان می‌افزاید و از طرفی با افزایش فرسایش، رسوباتی به وجود می‌آورد که با برجای گذاشتن آنها ظرفیت بستر اصلی رود کاهش می‌یابد. این‌گونه موارد معمولاً تأثیر تدریجی دارند، ولی سیل‌های ناگهانی و فاجعه‌آمیز اغلب بر اثر تخریب سدها و بندها ایجاد می‌شوند.
چرا سیل می‌آید؟
از دیرباز انسان‌ها برای رفت‌وآمد آسان و داشتن دسترسی به منابع غذایی و سهولت تجارت، در کنار دریاها و رودخانه‌ها مسکن می‌گزیدند. چنانچه جمعیت انسانی در کنار منابع طبیعی آبی متمرکز نبودند، هیچ نگرانی از بروز سیل وجود نداشت. ولی به هر روی وجود خاک حاصلخیز کنار رودخانه‌ها همراه با احتمال جاری‌شدن سیلاب‌های متعدد و وجود انواع رسوب‌گذاری‌های عادی است.
سیلاب‌های برخاسته از دریا قدرت ایجاد طغیان‌ها، درهم نوردیدن استحکامات ضد سیل مانند سیل‌شکن‌ها، صاف‌کردن تپه‌های شنی و پر کردن نواحی گود زمین را دارند. بنابراین در زمین‌های اطراف استحکامات ساحلی امکان سیل گرفتگی و آسیب دیدگی متصور است. عواملی مانند طوفان‌های سهمگین، طوفان‌های برق‌آسا، جزر و مد بلند، پدیده تسونامی (لرزش شدید آب دریا که در پی زمین‌لرزه‌های زیر دریا پدید می‌آید) یا ترکیب اینها، باعث ایجاد سیلاب‌های دریایی می‌شوند. از آنجا که اکثر مناطق شهری در کنار ساحل بنا شده‌اند، این تهدید جدی تقریبا در تمام نقاط جهان وجود دارد.
بسیاری از رودخانه‌ها که در مرزهای زمین‌های نسبتاً مسطح جاری هستند، دشت‌های سیلابی را تشکیل می‌دهند. در هنگام شدید بودن سیل، جمع شدن گل ولای بر روی زمین‌های زراعی باعث کاهش حاصلخیزی آنها خواهد شد. در فرهنگ‌های کشاورزی اولیه، ارتباط چرخه سالیانه سیل و سال زراعی از اهمیت بالایی برخوردار بود، به‌ویژه در مورد مصریان باستان ساکن در مجاورت رود نیل و ساکنان بین النهرین در کنار رودخانه‌های دجله و فرات.
سیلاب‌های آنی و دوره‌ای
سیل معمولاً زمانی به وقوع می‌پیوندد که یک سطح پست زمین از آب پر شده باشد. بدترین حالت‌های سیل رودخانه‌ای معمولاً در زمین‌های حاشیه‌ای رود جاری می‌شود. به عنوان نمونه می‌توان از سیل‌های کوئینزلند در ژانویه سال ۱۹۹۹ نام برد که در آن بخش جنوب شرق کوئینزلند به زیر آب فرو رفت. سیل زمانی رخ می‌دهد که خاک و پوشش گیاهی یک منطقه توانایی جذب کامل آب را نداشته باشد. در این زمان حجم آب به صورت غیرقابل کنترل از طریق کانال‌های رودخانه‌ای یا حفره‌های طبیعی یا مخازن آب دست‌ساز بشر، ریزش می‌کند.
سیل‌های دوره‌ای به‌صورت طبیعی در بسیاری از رودخانه‌ها رخ داده و باعث به‌وجود آمدن مناطقی به‌نام دشت‌های سیلابی می‌شود. علت وقوع این سیلاب‌ها بارش باران‌های شدید و گاهی نیز توام با ذوب برف است که باعث طغیان رودخانه و جاری شدن آب در زمین‌های حاشیه‌ای رود می‌شود. سیلابی را که به یکباره و بدون هیچ فرصت قبلی ایجاد و جاری می‌شود به‌اصطلاح سیل آنی می‌گویند. سیلاب‌های آنی معمولاً در اثر بارش بیش از حد در یک منطقه نسبتاً کوچک ایجاد می‌شوند. از سوی دیگر سیل نواحی ساحلی نیز بر اثر بادهای شدید سطح اقیانوس یا به‌واسطه امواج حاصله از زمین‌لرزه‌های کف دریا به‌وجود می‌آید. البته شمار عوامل ایجاد سیل زیاد است.
تأثیر توفان‌های دریایی بر روی قیمت نفت!
باران‌های موسمی در کشورهای استوایی مانند بنگلادش، توانایی ایجاد سیل‌هایی خانمان‌برانداز را دارند. توفان‌های دریایی موسوم به «هاریکان» نیز دارای خصوصیاتی هستند که توان ایجاد سیل‌های مخرب را دارند. سیلاب‌های دریایی که ارتفاعشان گاهی به هشتمتر می‌رسد در اثر حرکت‌هاریکان دریایی به سمت ساحل به‌وجود می‌آیند. مرکز‌هاریکان از فشاری بسیار پایین برخورد بوده و بنابراین در موقع طوفان، سطح دریا چندین متر به بالا کشیده می‌شود. این نوع از سیل‌های ساحلی به‌طور مکرر در بنگلادش رخ می‌دهند.
این توفان‌ها علاوه بر تخریب محیط و وارد آوردن خسارت‌های شدید، می‌توانند به‌شکل غیرمستقیم بر روی مسایل اقتصادی دنیا تأثیرگذار باشند. به‌عنوان مثال پس از توفان وحشتناک اخیر در آمریکا بیش از ۴۲درصد تولیدکنندگان نفت خلیج مکزیک فعالیت خود را متوقف کردند و این مسأله قطعا بر روی قیمت نفت تأثیر می‌گذارد.
لزوم بیمه خسارات ناشی از سیل
سرمنشاء سیل‌های ساحلی در اروپا توفان‌های سهمگین اطلس هستند که باعث وارد شدن فشار به آب و راندن آن به سمت ساحل می‌شوند، به‌ویژه اگر این فرآیند با جزر و مد شدید همراه شود، تخریب‌گر خواهد بود.
سیل‌های آنی ناشی از ذوب برف کوه‌ها، تحت شرایطی نادر و با امتزاج با امواج گرم به عاملی مخرب تبدیل می‌شوند که باعث ازبین رفتن جان و مال مردم خواهند شد.
زمین‌لرزه‌های کف دریا، فعالیت جزایر آتشفشانی که به شکل‌گیری مواد مذاب می‌انجامند و ریزش خاک کف دریا بر طبقات قاره‌ای تماماً آبستن موج‌های جزر و مدی به‌نام سونامی هستند که باعث تخریب مناطق ساحلی خواهند شد.
سیل از متداول‌ترین فجایع طبیعی در جهان به‌حساب می‌آید. از این رو برای جبران خسارات، بیمه کردن اموال و محصولات کشاورزی در مقابل نابودی ناشی از وقوع آن امری بسیار ضروری است، زیرا بروز سیل امری نسبتاً قابل پیش‌بینی محسوب می‌شود.
آیا می‌شود سیل را پیش‌بینی کرد؟
هدف از پیش‌بینی سیل درحقیقت برآورد دِبی جریان و سطح سیلابی است که در یک دوره بازگشت مشخص (مثلاً در یک دوره ۲۵، ۵۰ یا ۱۰۰ساله) احتمال وقوع آن وجود دارد. نتایج این پیش‌بینی که سیلاب طراحی نام دارد، به عنوان مبنایی برای انتخاب روش‌های مقابله با سیل مورد استفاده قرار می‌گیرد. سیلاب طراحی معمولاً بر مبنای هزینه لازم برای کنترل آن و میزان ریسک و خطری که تخریب سیستم کنترل سیلاب پیشنهادی برای جان انسان‌ها دارد، انتخاب می‌شود.
در مواردی که گسیختگی سازه آبی منجر به از دست رفتن جان انسان‌ها و اموال زیادی بشود، طراحی بر مبنای سیلاب‌ها با احتمال رخداد کمتر و دوره بازگشت طولانی‌تر، مثلاً سیلاب هزارساله و حتی بیشتر انجام می‌شود. سطح گسترش و ارتفاع این سیلاب‌ها بیش از سیلاب‌هایی است که از احتمال رخداد بیشتری برخوردارند. پیش‌بینی سیلاب طراحی به دو صورت تحلیلی و زمین‌شناسی انجام می‌شود که اغلب مکمل یکدیگرند. عواملی که برای پیش‌بینی تحلیلی سیلاب مورد توجه قرار می‌گیرند شامل موارد گوناگونی است: بررسی توپوگرافی بخشی از حوضه آبریز که جریان آب را در منطقه مورد مطالعه تأمین می‌کند، تعیین نوع پوشش سطح زمین (سنگ، خاک، گیاهان)، جهت تخمین نسبت آب جاری شده به آب نفوذی و تبخیرشده، تعیین بزرگ‌ترین رگبار و بارندگی محتمل با توجه به داده‌های موجود، توجه به فصل (زیرا شرایطی مثل اشباع بودن زمین از آب یا پوشیده بودن سطح آن از برف تأثیر مستقیمی بر جریان سطحی آب دارند)، تعیین ظرفیت ذخیره بستر اصلی رود و دشت سیلابی اطراف آن و مطالعه تغییرات احتمالی در ظرفیت ذخیره بخش‌های پایین رود در آینده.
نقش پوشش گیاهی در جلوگیری از وقوع سیل
در هنگام ریزش آب باران‌های سنگینی که باعث بروز سیلاب‌ها می‌شوند، ذرات آب با شاخ و برگ درختان جنگل برخورد می‌کنند و تا حد زیادی از سرعت آنها کاسته می‌شود. خاک جنگل هم پوشیده از شاخ و برگ گیاهان و درختان است که باعث جذب آب می‌شود و جویبارهایی با آب زلال به وجود می‌آورد.
این روزها اهمیت پوشش گیاهی از نقطه نظر آبخیزداری بیولوژیک بسیار موردتوجه قرار می‌گیرد و کارشناسان تاکید زیادی براهمیت این موضوع در پیشگیری از رخداد سیل دارند.
دکتر محمد یزدی، استاد علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی، در گفت وگو با ایسنا با اشاره به این‌که نوع پوشش زمین در جاری شدن سیلاب اثرگذار است، می‌گوید: در نقاطی که پوشیده از گیاه، جنگل و فضای سبز هستند به‌ندرت سیل جاری می‌شود چرا که درختان سرعت برخورد قطرات آب با زمین را می‌گیرند. خاک رس نیز نفوذناپذیر است، به این معنی که آب از آن به داخل زمین نفوذ نمی‌کند. برای مثال در روستاهای شمال کشور سقف خانه‌ها را با خاک رس می‌پوشانند تا هنگام بارندگی مانند ایزوگام عمل کند و آب به درون خانه راه پیدا نکند.
وی با تأکید بر این‌که تخریب پوشش گیاهی از عوامل اصلی جاری شدن سیلاب در مناطق مختلف کشور ماست، می‌افزاید: چنانچه زمین از جنس شن و ماسه باشد نفوذپذیری زیادی خواهد داشت و مانع سیلاب می‌شود. یکی از مشکلات اساسی ما کمبود پوشش گیاهی است، زیرا اکثر مناطق کشور ما بیابانی و پوشیده از خاک است. این وضعیت سبب می‌شود که با کمترین میزان بارندگی، آب به سرعت به سطح زمین برسد و سیلاب راه بیفتد. البته یکی از عوامل خیزش گرد و غبار در کشور نیز همین موضوع است.
امکان محاسبه حداکثر احتمال سیل
به‌صورت کلی محاسبه حداکثر سیل محتمل، محتاج برآورد پتانسیل بارش و مقدار و نحوه توزیع بارش در داخل حوضه آبریز است. مقدار آبدهی یا سطح آب رودخانه بر حسب زمان را معمولاً توسط منحنی‌های خاصی به نام هیدروگراف نشان می‌دهند. به این منظور اغلب از هیدروگراف واحد استفاده می‌شود. مقدار آبدهی رود در یک مدت زمان مشخص از روی هیدروگراف قابل محاسبه است.
به‌منظور پیش‌بینی سیل معمولاً مقادیر محاسبه شده برای جریان به تراز (ارتفاع) آب تبدیل می‌شود. مبنای پیش‌بینی‌های زمین‌شناسی شامل تعیین مرزهای دشت سیلابی توسط تصاویر فضایی و عکس‌های هوایی، جهت تعیین پراکندگی آبرفت‌ها و خاک‌های جدید در دره و شناسایی اشکالی که به وقوع سیل مربوط می‌شوند، ازجمله پادگانه‌ها، گودال‌ها و مانند آن
است.
این بررسی‌ها زمان دقیق وقوع یک سیل در گذشته را مشخص نمی‌کند، بلکه ضمن بررسی تأثیر وقوع آن در زمان‌های جدید زمین‌شناسی، احتمال رخداد مجدد آن را هشدار می‌دهد. نتایج بررسی‌های زمین‌شناسی به‌ویژه در جاهایی که آمار طولانی از وضعیت آب و هوایی وجود ندارد، می‌تواند از روش تحلیلی دقیق‌تر باشد.
اطلاع از چگونگی جریان، حجم، شدت، مدت، مکان و بالاخره زمان وقوع سیل‌ها اهمیت ویژه‌ای در طراحی و نگهداری سازه‌های مهندسی، به‌ویژه تأسیسات آبی و همچنین پیش‌بینی خطرات و زیان‌های احتمالی ناشی از سیل دارد. به دلیل شرایط آب و هوایی ایران، سیلاب‌ها چه از نوع بهاره و ناشی از ذوب برف باشند و چه از نوع ناگهانی ناشی از رگبار، بخش عمده‌ای از جریان سطحی اغلب رودهای حوضه مرکزی را تشکیل می‌دهد.
جبران خسارات مالی با بیمه کشاورزی و منابع طبیعی
سازوکار بیمه کشاورزی و منابع طبیعی بیش از سه دهه در ایران قدمت دارد و ریسک‌های متنوعی را در بخش‌های زراعت، دامپروری، باغبانی و منابع طبیعی زیرپوشش حمایتی خود دارد. با تقریب خوبی می‌توان گفت تمامی محصولات و فعالیت‌های کشاورزی در ایران زیر پوشش بیمه قراردارند.
درحقیقت مدیریت ریسک‌های فنی که طی وقوع سیلاب یا تشدیدآثار ناشی از این بلیه طبیعی به‌وجود می‌آیند به عهده دستگاه‌های مسئول ذیربط و با مشارکت عموم مردم است.
عموم مردم، به‌ویژه بهره‌برداران بخش ارزشمند کشاورزی کشور می‌توانند با مراجعه به شعب بانک کشاورزی یا شرکت‌های خدمات بیمه کشاورزی در سراسر کشور از خدمات نوین این بیمه- که طیف گسترده‌ای از ریسک‌ها ازجمله سیل را زیر پوشش دارد- آگاهی پیدا کرده و فعالیت خود را زیر پوشش حمایتی این بیمه ادامه دهند.
شایسته است همراه و همزمان با رویکرد کشاورزان ایرانی به بیمه کردن فعالیت خود، دولت نیز آن‌چنان که در قانون برنامه ششم توسعه و بودجه سالیانه آمده است، اعتبارات مورد نظر را که از جنس حق بیمه سهم دولت هستند، به‌شکل بهنگام وکافی تأمین کند.
رامین امینی زارع
مدرس مدیریت ریسک و کارشناس ارشد مهندسی منابع طبیعی
دکتر سیدمحمدکاظم سجادپور ریاست دوره‌ای شورای امنیت انگارهها و دیدگاهها