یکی از آیین‌های کهن ایرانی چهارشنبه سوری است که از دیرباز ایرانیان هر ساله در آخرین سه شنبه سال با افروختن آتش و پریدن از روی آن به استقبال نوروز می‌رفتند. متأسفانه چند سالی است که این رسم کهن جایش را به ترقه بازی و استفاده از مواد محترقه و منفجره خطرناک داده و عملاً یک هنجار سنتی و باستانی به یک ناهنجاری اخلاقی و اجتماعی در سطح کشور تبدیل شده است. سلب آسایش عمومی، ایجاد ناهنجاری‌های روانی، وارد شدن خسارت جانی و مالی، فشارها و استرس‌های ناشی از انفجار مواد محترقه هر ساله در آستانه فرارسیدن نوروز و نزدیک شدن به آخرین چهارشنبه سال افزایش پیدا می‌کند.
بررسی‌های انجام شده توسط سازمان اورژانس کشور حاکی ازاین است که در چهارشنبه سوری سال گذشته ۴ نفر کشته و ۲۰۸۲ نفر در کل کشور دچار آسیب‌های ناشی از شب چهارشنبه آخر سال شدند که از این تعداد ۲۷۷ نفر دچار سوختگی درجه دو و سه و ۳۴ نفر هم قطع عضو شدند. ۹۰ درصد مصدومان را آقایان و ۱۰ درصد باقیمانده را خانم‌ها تشکیل می‌دهد و حدود ۱۳ هم توسط پلیس بازداشت شده‌اند. اگرچه هر ساله از جوانان و نوجوانان خواسته می‌شود که نکات ایمنی را رعایت کنند و سلامتشان رادر این شب به خطر نیندازند ولی برای جوانان امروزی که هیچ شادی و سرگرمی در جامعه برایشان تعریف نشده است ودر چشم همگان نادیدنی هستند چهارشنبه سوری شب تخلیه هیجاناتشان است و متاسفانه آسیب‌های جبران ناپذیری برای خودشان بوجود می‌آورند.
در سال‌های گذشته مراسم چهارشنبه سوری با آرامش و لذت در سراسرکشور برگزار می‌شد از زمانی که آیین‌هایی باستانی مان زیر سئوال رفت مردم اعتراض شان را به صورت پرتاب نارنجک و ترقه بازی نشان می‌دهند. آیا زمان آن فرا نرسیده است که دشمنی با آیین‌ها را کنار بگذاریم و اجازه دهیم مردم آنگونه که می‌خواهند شادمانی کنند.
چهار شنبه‌سوری به روایت جعفر شهری
زنده‌یاد جعفر شهری در کتاب طهران قدیم در مورد چهارشنبه‌سوری آورده است چهارشنبه‌سوری با سنت‌هایی همراه بود که امروزه فقط «بته‌سوزانی» آن باقی مانده است. همچنین ایرانیان قدیم، شب چهارشنبة آخر سال را شب شادی و سرور می‌شناختند و با برافروختن آتش، یاد این مناسبت را نگه می‌داشتند؛ اما به مرور و با گذشته زمان، برخی افراد سنت‌ها و عقایدی بر این مناسبت‌ها و آداب آن افزودند، هرچند بسیاری از آنها به مرور زمان از یاد رفتند، ولی در مجموع، مراسم سنتی مربوط به این جشن ملی، از دیرباز در فرهنگ سنتی مردم ایران زنده نگه داشته شده است.
در بخش دیگر این کتاب، دربارة آداب شب چهارشنبه‌سوری بیان شده است: دو روز مانده به شب چهارشنبه‌سوری، آب‌های حوض و حوضچه‌های خانه‌ها را عوض می‌کردند، به این صورت که قبلا زن‌ها ظرف‌های دم دستی و سپس هر چیز کثیف شستنی را مانند لباس‌ها می‌شستند، آب می‌کشیدند و روی بند پهن می‌کردند و به نیت اتصال خانواده، از کنار به یکدیگر گره می‌زدند، سپس کمی سرکه و ذغال داخل حوض و حوضچه‌ها می‌ریختند و آب‌ها را به نیت بیرون ریختن سیاهی، ترشی و چرک‌دلی از خانواده به جوی کوچه می‌ریختند و آب تازه روی حبة نبات یا حبة قندی که هر یک از اعضای خانواده پیش از پر کردن حوض و حوضچه در آن می‌اندازند، می‌ریزند. آب، روشنایی و صفای تازه به خانه می‌آورد و کسی تا در رفتن «توپ سال نو» و آمدن عمو نوروز، حق دست زدن به آن را نداشت.
آتش‌بازی اصلی‌ترین بازی در این شب نزد ایرانیان بوده است. ظهور این بازی از زمان ناصرالدین‌شاه و توسط فرانسوی‌ها شناخته شد. در آتش‌بازی بازی‌هایی شامل اشکال مختلف از ماه، ستاره، تاج، شیر، خورشید، مبارک باد و مبارک باشد این شادی و پاینده ایران که در تابلوهای بزرگ، با شعله‌ها و جرقه‌های رنگارنگ باروت و هفت رنگ به نوبت به نمایش گذاشته می‌شد. در سال‌های نخست آن، برای سرگرمی و سپس به میمنت اعیاد و جشن‌های مذهبی در باغ اندرون شاهی نمایش داده می‌شد و پس از آنکه مردم را هم در آن سهیم کردند، دستور نمایش آن در میدان توپخانه صادر شد. پس از مدتی که در آن نزول شأن دیده شد، یکی در میدان توپخانه و یکی در اندرون برپا شد، تا زمان مظفرالدین‌شاه که از فرانسوی‌ها گرفته شد، به قورخانه سپرده شد.
با غروب آفتاب در شب چهارشنبه‌سوری، همة آداب و شرایط این شب به جز یکی دو مورد انجام شده بود و وقت آن می‌رسید که بته‌ها در صحن خانه‌ها و درازای کوچه‌ها و زیر گذر‌ها در هفت کپه و خط مستقیم ردیف شوند و یک نفر کبریت به اولین بکشد، از شعلة آن، کپة دومی و تا آخرین را بگیرانند. دیگران که در پشت اولین کپه به قطار می‌ایستادند و منتظر پریدن از روی آنها می‌شدند، شروع به دویدن و پریدن می‌کردند و با هر جهش یک بار «زردی من از تو سرخی تو از من» را به زبان می‌آورند تا شعلة بته‌ها فروکش کند و رو به خاموشی برود.
آسیب‌های جسمی چهارشنبه‌سوری
دکتر علی بدیعی جراح پلاستیک در مورد سوختگی چهارشنبه سوری می‌گوید: سوختگی چهارشنبه سوری که به خاطر استفاده از انواع مواد محترقه ایجاد می‌شود به آسانی خوب شدنی نیست و بر اساس درجه سوختگی گاها بیمار تا ۱۵ بار تحت اعمال ترمیمی جراحی قرار می‌گیرد.
براساس آمار، بیشتر حادثه دیدگان چهارشنبه سوری سال گذشته را افراد دچار سوختگی درجه یک و سطحی تشکیل می‌دادند و پس از آن نیز سوختگی درجه ۲ قرار داشت که شامل پارگی، زخم و خراشیدگی است. بعد هم سوختگی درجه ۳ که شدیدترین نوع سوختگی به حساب می‌آید.
وی می‌افزاید: سوختگی‌های ناشی از بازی با مواد محترقه خطرناک در چهارشنبه‌سوری دارای دو نوع عوارض هستند. برخی از آنها به عنوان عوارض زودرس مطرح هستند و برخی در درازمدت بر افراد عوارض ایجاد می‌کند. قطع عضو بدن از عوارض زودرس سوختگی‌هاست. عفونت ثانویه در محل زخم ناشی از سوختگی یک عارضه زودرس دیگر است. مشکلات روحی و روانی نیز از عوارضی است که فرد دچار سوختگی در طولانی مدت به آن مبتلا می‌شود.
این متخصص جراحی پلاستیک یاد آوری می‌کند: سوختگی‌ها، به ویژه سوختگی‌هایی که از شدت بیشتری برخوردار است، موجب دفع الکترولیت‌های بدن نظیر سدیم و پتاسیم بدن می‌شود که دفع این الکترولیت‌ها نیز منجر به ایجاد اختلال در فعالیت کلیه‌ها خواهد شد. دفع الکترولیت‌های بدن موجب می‌شود که میزان اوره در بدن افزایش یابد که این امر موجب از بین رفتن کلیه‌ها و به تدریج موجب دیالیزی شدن فرد می‌شود . یکی دیگراز آسیب‌ها کوری چشم است که در صورت اصابت مستقیم ترکش‌های ناشی از انفجار مواد محترقه زیاد دیده می‌شود. میزان کوری‌های دیده شده به حدی است که عنوان نابینایی در چهارشنبه سوری را به خود اختصاص داده است. براساس آمار موجود ۴۴ درصد از آسیب‌هایی که در این مراسم وارد می‌شود، در ناحیه چشم است. ۳۷درصد در چشم چپ و ۱۹درصد در هر دو چشم. در این میان ۶۲ درصد آسیب‌ها به دلیل نارنجک، ۱۵درصد به دلیل سیگارت و ۶درصد نیز بر اثر استفاده از فشفشه اتفاق می‌افتد. همچنین ۸۵ درصد آسیب‌دیدگان پسرانی با میانگین سنی ۱۷ سال بوده‌اند.
وی در مورد انواع سوختگی می‌گوید: سوختگی به ۳ نوع تقسیم می‌شود که عبارتند از: سوختگی نوع ۱: اگر فقط پوستتان قرمز شود و حساس شود و دردی را احساس نکنید و تاولی هم نزند، سوختگی شما، درجه اول است. سوختگی نوع ۲:این نوع سوختگی، سوختگی با شدت متوسط است پوست تاول می‌زند و تورم و ترشح مایع و درد شدید دیده می‌شود که بهبودی این زخم سه هفته طول می‌کشد و باید به پزشک مراجعه شود. سوختگی نوع ۳: این نوع سوختگی به علت از بین رفتن اعصاب زیر جلدی معمولاً بیمار دردی احساس نمی‌‌کند، بجز مواردی که در اطراف سوختگی درجه سه، مناطقی از سوختگی درجه دو نیز وجود داشته باشد. در این نوع سوختگی شدید باید فوراً بیمار به مراکز درمانی منتقل شود.
وی با بیان این مطلب که مراجعه سریع به چشم پزشک در صورت برخورد هر جسم با چشم می‌تواند شدت ضایعه را کاهش دهد خاطر نشان می‌کند: در موارد خفیف با انجام مراقبت‌های طبی یا انجام اعمال جراحی می‌توان بینایی فرد را به او بازگرداند ولی متأسفانه در موارد شدید چاره‌ای جز تخلیه چشم باقی نمی‌ماند .هیچ ماده شیمیایی غیرخطرناکی وجود ندارد. نیترات پتاسیم، کلرات باریم، آرسنیک، نیترات سالیسیوم و پرکلرات پتاسیم به کار رفته در مواد محترقه و منفجره به علت ترکیب با اکسیژن و کربن همگی به نوعی خطرناک هستند و ممکن است حتی هنگام کار و تهیه، عوارضی را برای کارگران به همراه داشته باشد. به عنوان مثال مواد شیمیایی با پایه کلر و کلرات به لحاظ درجه آتش گیری بسیار پایین، ناراحتی‌های پوستی ریوی ایجاد می‌کنند و حتی در مقیاس بالاتر آثار خونی به جا می‌گذارند. دردهای شکمی، سرگیجه، حالت استفراغ و اسهال و در برخی موارد ناراحتی‌های تنفسی پیشرفته از آثار این مواد شیمیایی برای تولیدکنندگان است.
دکتر بدیعی می‌گوید: تماس با ترکیبات نیتراته سبب خوردگی پوست می‌شود. حساسیت‌های پیشرفته بر روی غشای پوستی و حتی در صورت جذب از راه پوست سوختگی‌های پیشرفته پوست از عوارض ترکیبات نیتراته است، ترکیبات ذوب شده نیترات پتاسیم و سدیم می‌تواند سوختگی‌های شدیدی را به وجود آورد که عبارتند از: خستگی‌های بسیارشدید، سرگیجه و تنفس کوتاه، این در حالی است که تنفس پودرهای گوگردی هم آثار تنفسی، سرفه‌های شدید و تنگی نفس را در پی دارد. در صورتی که موادشیمیایی با پوست برخورد کرد بلافاصله باید آن را با آب فراوان شستشو داد و به یک مرکز درمانی مراجعه کرد. وی در مورد صداهای مرگبار نیزمی افزاید: بسیاری از جوانان از ایجاد صداهای مهیب در این شب لذت می‌برند و به نوعی برای ایجاد صدای بلندتر با یکدیگر رقابت می‌کنند و اصلاً فکر نمی‌کنند که صداهای مهیب و ناهنجار سبب بروز ناراحتی‌های روحی روانی، سکته‌های قلبی در افراد مسن و حتی سقط جنین در زنان باردار می‌شود. وی تأکید می‌کند: اگر پس از شنیدن صدای بلند ناهنجار دچار تپش قلب یا وزوز گوش یا کاهش شنوایی و علایمی شبیه این شدید، تنها کاری که می‌شود انجام داد این است که در یک فضای آرام استراحت کنید و در صورتی که علائم آن بیش از ۲۴ ساعت ادامه یافت به پزشک مراجعه کنند.
وی همچنین توصیه می‌کند: در صورت بروز هرگونه حریق یا حادثه برای افراد، باید ضمن حفظ خونسردی در اسرع وقت با شماره تلفن ۱۲۵ ستاد فرماندهی سازمان آتش نشانی تماس گرفته و مراتب را با ذکر نوع حادثه و نشانی دقیق اطلاع دهند.
آسیب‌های چشمی
دکتر علی احمدی ـ چشم‌پزشک هم در مورد آسیب‌های چشمی در حوادث چهارشنبه‌سوری به گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: کوری چشم در صورت اصابت مستقیم ترکش‌های ناشی از انفجار مواد محترقه، یکی از مواردی است که زیاد در چهارشنبه سوری دیده می‌شود مراجعه سریع به چشم پزشک در صورت برخورد هر شییی با چشم، می‌تواند شدت ضایعه را کاهش دهد. در موارد خفیف هم با انجام مراقبت‌های طبی یا انجام عمل‌های جراحی، می‌توان بینایی فرد را به او بازگرداند، ولی متاسفانه در موارد شدید چاره‌ای به جز تخلیه چشم باقی نمی‌ماند.
وی می‌افزاید: هنوز هم بیمارانی دارم که ۳۰ سال قبل در دوران کودکی یا جوانی خود در مراسم چهارشنبه‌سوری دچار حادثه شده‌اند و همچنان از معلولیت‌های جسمی و روانی رنج می‌برند. گاهی صدمات وارده به چشم، یک عمر معلولیت بینایی به همراه دارد که زیان‌های چنین معلولیت‌هایی اغلب جبران‌ناپذیر است. لذت شنیدن صدای انفجار به قیمت از دست دادن اندام‌های بدن خود و یا آسیب به اندام دیگران، بهایی گزاف دارد.
این چشم پزشک با بیان این مطلب که متاسفانه با تمامی هشدارهایی که هر سال در مورد چهارشنبه سوری به افراد داده می‌شود، باز هم شاهد بروز حوادث هستیم، یاد آوری می‌کند: اگر مایع سوزانی مانند اسید یا قلیا و یا هر ماده شیمیایی دیگر به چشم پاشیده شود، بهترین کار رساندن مصدوم به چشم پزشک و یا اورژانس و شستشوی زیاد آن، با آب روان است. توجه داشته باشید که برای شستن چشم‌ها حتما به آب جوشیده یا کاملاً استریل نیاز نیست. مهم این است که ماده شیمیایی به سرعت از سطح چشم پاک شود،زیرا حتی در صورت بروز یک عفونت به علت مصرف آب، این مشکل بسیار راحت‌تر قابل درمان است تا زمانی که ماده شیمیایی به بافت چشم آسیب برساند، چون این نوع آسیب غیر قابل جبران است و نیز ازبین رفتن قسمتی از بافت چشم به وسیله مواد شیمیایی، بسیار خطرناک و در اغلب اوقات غیر قابل درمان است. دکتر احمدی می‌گوید: اگر یک جسم خارجی وارد بافت چشم شد، برای خارج کردن آن تلاش نکنید، بلکه با بستن نگه داشتن چشم و با کمترین حرکت به آن، به سرعت فرد حادثه دیده را نزد چشم پزشک ببرید.
پیشگیری‌های لازم
به گفته کارشناسان، با رعایت چند نکته ساده زیر می‌توانید چهارشنبه‌سوری خاطره‌انگیز و توأم با حفظ سلامت را بگذرانید:
- هرگز مواد سوختنی و ترقه در مقادیر کم یا انبوه در منزل نگهداری نشود.
- از آتش زدن لاستیک، هیزم و کارتن‌های خالی در واحدهای مسکونی یا در معابر، کوچه و خیابان‌ها خودداری کنید. چرا که ضمن ایجاد آلودگی‌های شدید هوا، سایر خطرات را در پی دارد.
- آتش‌بازی در نزدیکی وسایل نقلیه که حامل بنزین و مواد سوختی هستند، در صورت کمترین نشت و حتی در شرایط عادی، این وسایل را به بمبی تبدیل می‌کند که چاشنی انفجار آن، کشیده شده است.
- در صورت روشن کردن آتش، توصیه می‌شود شعله‌هایش در حجم کم باشد و از ریختن مواد سریع‌الاشتعال نظیر نفت، بنزین و سایر مواد اشتعالزا بر روی آتش، به شدت خودداری شود.
- وجود یک کپسول خاموش‌کننده آتش‌نشانی پودری در نزدیک محوطه آتش، ضروری است.
- از پرتاب فشفشه و موشک بر روی شاخه درختان، پشت بام‌ها و بالکن منازل خودداری شود.
- قبل از ترک محل روشن کردن آتش، حتما از خاموش بودن آن مطمئن شوید و توسط آب، باقی مانده آن را کاملاً سرد و جمع آوری کنید.
- از انداختن ظروف تحت فشار مثل کپسول‌ها و اسپری‌های حشره‌کش به داخل آتش خودداری کنید. زیرا به علت دارا بودن خاصیت انفجاری، ذرات آن پرتاب و به داخل چشم وارد می‌شود.
- به هنگام استفاده از فشفشه، دستان تان را باز و از جلوی صورت دور نگه دارید تا دچار سوختگی نشوند.
بیتا مهدوی
اکبر عزیزی تا سه نشه ، بازی نشه!