نشست تخصصی رسانه‌ها، بحران اخبار و تصاویر جعلی با حضور دکتر محمدرضا نوروزپور(معاون سخنگو و دبیر شورای اطلاع‌رسانی دولت)، دکتر مریم سلیمی(مدرس دانشگاه و پژوهشگر ارتباطات)، حسین کرمانی (پژوهشگر رسانه‌های اجتماعی) و زهرا جعفری(کارشناس و مجری) در دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها برگزار شد.
به گزارش دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها، محمدرضا نوروزپور، معاون سخنگو و دبیر شورای اطلاع‌رسانی دولت سخنرانی خود را با موضوع چالش‌ها و تهدیدهای اخبار جعلی برای دموکراسی و سیاستمداران آغاز کرد و گفت: در ادبیات روزنامه‌نگاری ما، تولید و بازنشر اخبار جعلی وجود دارد و سیاستمداران مکرراً دست به تولید اخبار جعلی می‌زنند. به طورکلی ما در دوران پسا حقیقت بسر می‌بریم که دارای ویژگی‌های خاص است. در این دوران نحوه نشر اخبار متفاوت شده است.
وی معتقد است یکی از شگردهای سیاستمداران در ایجاد اخبار جعلی، سخنرانی چهره‌های سرشناس و معتبر است. بنابراین امروزه مجرای ورود اخبار جعلی به افکار عمومی تغییر کرده است که بر اساس اهداف مختلف در هرجامعه در زمان‌های مختلف شکل می‌گیرد. به طوری که شعار «جعلش کن تا به هدفت برسی» از سری شعارهای آنان محسوب می‌شود. در واقع در دوران پساحقیقت با مخاطبی مواجهه هستیم که علاقمند به اخبار و اطلاعات جعلی هستند. بنابراین محتواها بر اساس ذائقه مخاطب بر اساس اطلاعات جعلی هستند. در دوران پساحقیقت مخاطب به اخبار جعلی و منابع آن، به عنوان سرگرمی نگاه می‌کنند.
سخنگو و دبیرشورای اطلاع‌رسانی دولت در ادامه گفت در این دوران هرکس خوب دروغ می‌گوید، مورد پسند مخاطب قرار می‌گیرد.(همانند ترامپ). به طور کلی یک ساعت بعد از انتشار خبر جعلی در یک جامعه کوچک، بین ۱۰تا ۱۰۰ هزار نفر می‌بینند، اما در مورد خبر خوب فقط ۱۰هزار نفر در همین زمان مشاهده می‌کنند.
در حقیقت با انتشار اخبار جعلی، منبع خبر بی‌اعتبار می‌شود. یکی از اصلی‌ترین اهداف دیگر جعل خبر، انگاره‌سازی(نماد عدالت، خوبی یا فساد) برای افراد یا ارگان‌ها است.
تاکتیک‌های قالب‌بندی، زمینه‌سازی و برجسته‌سازی اخبار جعلی
دیگر سخنران این نشست حسین کرمانی، پژوهشگر رسانه‌های اجتماعی بود. ایشان به این نکته اشاره کرد که معنا همواره در حال تعویق است و هیچ‌گاه کامل نمی‌شود. اخبار جعلی در واقع همان اطلاعات گمراه‌کننده، اطلاعات غلط و پروپاگاندا است. گسترش رسانه‌های اجتماعی و قابلیت‌هایی که این رسانه‌ها در اختیارکاربران قرار داده و عنصری اساسی در معنای تازه‌ای است که اخبار جعلی در تعویق معنایی خود بدست آورده است.
معنای اخبار جعلی بعد از سال ۲۰۱۶ دقیق‌تر و فاصله مفهومی آن با مفاهیم مشابه مشخص‌تر شده به نظر می‌آید.وی افزود معنای اخبار جعلی همان فریب تعمدی مخاطبان توسط فعالان غیررسانه‌ای توسط ارتباطات احساس‌برانگیزی است که ظاهراً معتبر به نظر می‌رسند، اما با هدف طراحی شده و تمام تلاش را در جهت فاش نشدن این مسئله بکار می‌برند.
حسین کرمانی بر این باور است که اساساً اخبار همیشه جعلی بوده‌اند. همچنین الزامات اخبار واقعی را در موارد زیر می‌داند:
دسترسی به آن واقعیت و گزارش عینی و بی‌طرفانه آن واقعیت. واقعیتی وجود دارد و به طور کلی ما از اخبار واقعی همیشه نمی‌توانیم استفاده کنیم. اما مسئله اصلی ما در ایران در حال حاضر، از دست رفتن جامعه می‌باشد. در نهایت اخبار جعلی باعث ناامیدی در هر جامعه می‌شود.
عوامل موثر و نقش آفرین در مقابله با اخبار جعلی
دکتر مریم سلیمی یکی از پژوهشگران حوزه ارتباطات با ارائه مدلی شش ضلعی از کسانی که می‌توانند در مواجهه و مقابله با اخبار و تصاویر جعلی نقش آفرین یا موثر باشند گفت: ۶ عامل موثر و نقش آفرین در مقابله با اخبار جعلی عبارتند از: دولتها (دولتمردان، سیاستمداران و…)، انواع رسانه‌ها و فعالانرگردانندگانر مالکان آنها، قوای مقننه و قضائیه، مردم (به ویژه کاربران)، نهادهار احزابر شرکتهار سازمانها و فعالان حوزه روابط عمومی، بازاریابی و تبلیغات آنها، نظام آموزشی (در سطوح و قالبهای مختلف)ر کارشناسان و متخصصان و ان جی اوهای تخصصی مرتبط.
وی تأکید کرد: رسانه‌ها در همکاری با سایر عوامل موثر مذکور می‌توانند در مواجهه و مقابله با اخبار و تصاویر جعلی نقش آفرین باشند، هرچند مسئولیت اجتماعی و عمل به وظیفه آنها به خصوص در شناسایی و انتشار اخبار واقعی و غیرجعلی مورد تأکید است. در عین حال، هوشیاری و سواد مخاطبان و کاربران و عدم کمک آنها به شکلی مسئولانه به چرخه نشر و بازنشر اخبار جعلی ضروری است.
این متخصص علوم ارتباطات اجتماعی ضمن اشاره به علل رشد و گسترش اخبار و تصاویر جعلی، چالشهای اخبار و تصاویر جعلی، تولید کنندگان این گونه اخبار و تصاویر، عوامل موثر در تولید و انتشار آنها، دلایل پذیرش آنها از سوی مخاطبان و کاربران، عوامل موثر در توان تشخیص اخبار و تصاویر جعلی توسط مردم به تشریح تکنیکهای مورد استفاده در حوزه تصاویر جعلی پرداخت.
تکنیکهای مورد استفاده در حوزه تصاویرجعلی
این مدرس دانشگاه با بیان اینکه مواجهه با انواع تکنیکها در حوزه تصاویر جعلی ممکن است به یکی از اشکال اعم از «تصاویری که وجود نداشته‌اند و خلق می‌شوند»، «تصاویری که وجود دارند ولی دچار تغییر می‌شوند»، «نسبت دادن تصاویر مرتبط موجود به یک ادعا و یا رویداد جدید»، «کارگردانی تصاویر» و «بازسازی تصویرر رویداد» باشد، در بحث تصاویری که وجود نداشته‌اند ولی خلق می‌شوند، به نقش هوش مصنوعی در ساخت اینگونه تصاویر و بهره گیری از آنها با اهداف مختلف تجاری، سیاسی و… اشاره کرد.
وی همچنین در بحث «تصاویری که وجود دارند ولی دچار تغییر می‌شوند»، تغییر و دستکاری بر روی آنها را به مدد روشهایی همچون مونتاژ، برش و کادربندی و دستکاری (حذف عناصر اعم از نوشتاری و بصری- اضافه کردن عناصر اعم از نوشتاری و بصری- جابجایی عناصر در آن – اضافه کردن افکت، نور، سایه و… به اصل عکس یا تصویر- بزرگنمایی و کوچکنمایی – اعمال برخی تغییرات برای القای نظر و عقیده‌ای خاص ممکن دانست.
دکتر سلیمی در ارتباط با همه تکنیکهای مذکور به ارائه نمونه‌هایی همراه با توضیحات لازم پرداخت.
روشهای جذابیت بخشی به اخبار و تصاویر جعلی
وی از جمله این روشها به بصری سازی اطلاعات و داده‌ها اشاره کرد و گفت: هر چه متن به سمت بصری‌تر شدن سیر می‌کند، احتمال انتقاد از آن کمتر و امکان باورپذیری آن بیشتر می‌شود.
این پژوهشگر ارتباطات تصویری با معرفی کتاب اخیر آلبرتو کایرو با عنوان «نمودارها چگونه دروغ می‌گویند» گفت: کایرو معتقد است نمودارهای خوبی که خوب درک می‌شوند باعث ایجاد گفتمان می‌شوند، نمودارهای بدی که بد تعبیر می‌شوند باعث نابودی گفتمانها می‌شوند.
سلیمی با یادآوری اینکه از مرحله تبدیل داده به اطلاعات تا بصری سازی‌ها آنها در هر مرحله ممکن است داده‌ها و اطلاعات دچار دستکاری شده یا بد نمایش داده و ارائه شوند، به نقل از کایرو به چالشهایی در حوزه بصری سازی اطلاعات و داده‌ها اشاره کرد که خود می‌توانند زمینه را برای ظهور و بروز تصاویر جعلی فراهم کنند.
وی این ۷ چالش را اعم از ساختارها و الگوها، بی سوادی خوانش گرافیکی و بصری، شفاف سازی به جای ساده سازی پیچیدگیها، جهل نسبت به موارد مشکوک و مورد تردید، تأیید گرفتن، ساده سازی، توجیه و متقاعد کردن و چشم پوشی از وظیفه اخلاقی.
این مدرس سوادهای بصری و داده‌ای گفت: کایرو تأکید دارد که ما همه مسئول هستیم که محیط اطلاعاتی بهتری را ایجاد کنیم. دانشمندان روزنامه‌نگاران و… همگی باید بکوشند تا نمودارها را تولید کنند که به ایجاد بحثهای مفید کمک کنند نه اینکه گفتمانهای سالم را تخریب کنند. خواننده‌ها هم تلاش کنند تا نمودارها را چندین بار بخوانند و ضمن درک آن، در خصوص اشتراک گذاری آن تصمیم بگیرند.
وی همچنین به دیگر روشهای انتشار و جذابیت بخشی به اخبار و تصاویر جعلی به انتخاب تصاویر عجیب و دستکاری شده، بهره‌گیری از سلبریتی‌ها، اعلام دروغ و کشف آن توسط خود منبع، حمله هکرها، انتخاب تیترهای عجیب و هیجان انگیز، ارسال هماهنگ و مکرر اخبار و تصاویر جعلی و… اشاره کرد.
راهکارهایی برای مقابله با اخبار و تصاویر جعلی
وی با ارائه مدلی شش ضلعی، کسانی که می‌توانند در مواجهه و مقابله با اخبار و تصاویر جعلی نقش آفرین یا موثر باشند را چنین یاد کرد: دولتها (دولتمردان، سیاستمداران و…)، انواع رسانه‌ها و فعالانرگردانندگانر مالکان آنها، قوای مقننه و قضائیه، مردم (به ویژه کاربران)، نهادهار احزابر شرکتهار سازمانها و فعالان حوزه روابط عمومی، بازاریابی و تبلیغات آنها، نظام آموزشی (در سطوح و قالبهای مختلف)ر کارشناسان و متخصصان و ان جی اوهای تخصصی مرتبط.
این مدرس دانشگاه در اشاره به راهکارهایی برای مواجهه با اخبار و تصاویر جعلی گفت: از جمله این راهکارها می‌توان به چک کردن اعتبار و صحت تصاویر و اخبار با استفاده از هوش مصنوعی، موتورهای جستجو، سایتهای چک کننده و تشخیص دهنده، اپلی کیشنها، موتورهای تحلیل گر داده و…، کنترل منبع و اطمینان از مطلب ادعا شده به نقل از آن، بررسی اعتبار منبع، بررسی مستندات منبع و کنترل همخوانی بین خبر و مستندات (عموماً مردم برای کنترل منبع و صحت اطلاعات و اخبار وقت صرف نمی‌کنند)، اطمینان از اینکه خبرگزاریهای مستقل به بیان خبر مربوطه پرداخته اند، کنترل صحت اعداد ارقام و… اشاره کرد.
دکتر سلیمی بهره‌گیری از روشهایی همچون بازیهای دیجیتالی برای کمک به تشخیص اخبار و تصاویر جعلی، استفاده از کارت بازی و… را در تقویت تشخیص اینگونه اخبار و تصاویر موثر برشمرد.
وی اضافه کرد: جستجوی معکوس، توجه دقیق به جزئیات تصویر(توجه دقیق به تمامی جزئیات یک تصویر،توجه به انعکاس اشیاء در سطح براق، اطمینان از درست بودن سایه‌ها، یافتن اطلاعاتی در مورد وضعیت جوی محل برداشتن عکس، تطبیق زمان و فصلی که عکس ثبت شده با اطلاعات موجود،توجه دقیق به ساختمان‌ها، نام خیابان‌ها یا پلاک خودروها و…) و استفاده از نرم افزار‌های کنترل اصالت عکس از راههای موثر در تشخیص عکسهای جعلی هستند.
نقش رسانه‌های اجتماعی
وی که یکی از کارشناسان سواد رسانه‌ای است با اشاره به نقش رسانه‌های اجتماعی در مقابله با اخبار و تصاویر جعلی اظهارداشت: استفاده از برچسب یا نشان برای اخبار جعلی، حذف مشوقهای اقتصادی، عدم اولویت بخشی به اخبار و تصاویر جعلی، تغییر الگوریتم‌های مربوطه در نمایش آنها و… از جمله اقداماتی است که این رسانه‌ها می‌توانند صورت دهند.
نقش رسانه‌ها
این مدرس سواد رسانه‌ای گفت: تقویت روزنامه نگاری مبتنی بر واقعیت و اهمیت بخشی به واقعیت (تلاش برای انتشار حقایق غیرقابل انکار)، همکاری بهتر و نزدیکتر رسانه‌ها و دانشگاهها و انجام تحقیقات دانشگاهی موثر در این حوزه، تشکیل گروههای تخصصی سنجش اعتبار یا راستی آزمایی در اتاق‌های خبر و تحریریه‌های رسانه‌ها، بهره گیری از تجارب سایر کشورها، ایجاد برخی اتحادهای رسانه‌ای به مانند برخی کشورها مانند نیجریه به خصوص در آستانه انتخابات با روشهایی همچون روش کراس چک، همکاری رسانه‌های جریان اصلی و رسانه‌های اجتماعی و… از جمله اقداماتی است که رسانه‌های جمعی می‌توانند در حوزه مذکور انجام دهند.
دکتر سلیمی همچنین تهیه دستورالعملها و منشورهایی را برای حضور فعالان رسانه‌ای و روزنامه نگاران در رسانه‌های اجتماعی و نیز نحوه مقابله با بهره‌گیری و انتشار اخبار و تصاویر جعلی را در این مسیر ضروری خواند.
نقش مردم
سلیمی با اشاره به نقش مردم در مبارزه با اخبار جعلی گفت: مبارزه کاربران با اخبار جعلی، لزوم داشتن سوادهای بصری، خبری و رسانه ای، تلاش آنها برای عدم مشارکت در بازی نشر و بازنشر یا مشارکت مسئولانه مبتنی بر کاوش و کسب حداقلی اطمینان از صحت اطلاعات و… از ضروریاتی مهم در این حوزه هستند.
وی همچنین بر لزوم تعیین قوانین و مجازاتهای مرتبط برای ناشران اخبار و تصاویر جعلی، پایبندی بیشتر روابط عمومی‌ها، بازاریابان و… به تولید و انتشار تصویرسازی درست اطلاعات و اخبار و…، نقش نظام آموزشی در توجه بیشتر به سوادهای نوین به خصوص سوادهای بصری، رسانه‌ای و خبری و نقش آفرینی بیشتر کارشناسان و متخصصان این حوزه، ساخت و تولید برنامه‌های آموزشی و برگزاری دوره‌های رایگان ویژه گروههای مختلف مخاطبان توسط ان جی او‌ها و…. تأکید کرد.
دکتر سلیمی با اشاره به برخی نقدها به قوانین غیرشفاف در بحث تولید و انتشار اخبار و تصاویر جعلی گفت: برخی قوانین مانند قانون مونتانا از آنجا که در بحث تبلیغات انتخاباتی محدودیتهایی تعیین نکرده گویا زمینه را برای گفتن دروغ و انتشار اخبار و تصاویر جعلی باز فراهم کرده اند. لذا با رجوع به انتقادهای وارده به این نوع قوانین، تعیین قوانین مشخص برای درج اخبار جعلی در مطبوعات و انواع رسانه‌ها و شفاف سازی در قوانین مربوط به تبلیغات انتخاباتی در بحث انتشار اخبار جعلی و… ضروری است.
این مدرس دانشگاه تأکید کرد: به طور کلی اگر از صحت مطلبی مطمئن نیستید؛ از به اشتراک گذاشتن آن خودداری کنید.
لزوم آموزش نحوه برخورد با اخبار و تصاویر جعلی به کودکان و نوجوانان
وی با تأکید بر اینکه باید نحوه مواجهه با اخبار و تصاویر جعلی را به فرزندانمان بیاموزیم توصیه کرد: فرزندانمان را از عواقب شخصی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، قانونی و…انتشار یا بازنشر اخبار و تصاویر جعلی مطلع کنیم. به آنها یادآوری کنیم که انتشار یک خبر یا تصویر جعلی چقدر می‌تواند به اعتبار آنها در گروه همسالان و… صدمه بزند. زبان آموزش باید متناسب با سن و روحیات آنها باشد. راههای آموزشی سرگرم کننده توأم با بازی و روشهای غیرمستقیم و عاری از لحن نصیحت گونه اثربخش ترند.
وی در پایان یادآور شد: رسانه‌ها در همکاری با سایر عوامل موثر مذکور می‌توانند در مواجهه و مقابله با اخبار و تصاویر جعلی نقش آفرین باشند، هرچند مسئولیت اجتماعی و عمل به وظیفه آنها به خصوص در شناسایی و انتشار اخبار واقعی و غیرجعلی مورد تأکید است. در عین حال هوشیاری و سواد مخاطبان و کاربران و عدم کمک آنها به شکلی مسئولانه به چرخه نشر و بازنشر اخبار جعلی ضروری است.
گروه گزارش
اکبر عزیزی قراردادریالی اجرا شدنی نیست