امنیت غذایی به معنای دسترسی تمام مردم به غذای سالم و کافی در تمام اوقات سال برای زندگی سالم و مولد است. این مهم مستلزم دو شرط اساسی است؛ اول، حصول اطمینان نسبت به عرضه کافی مواد غذایی و دوم مطمئن شدن از اینکه هر خانوار بتواند به خوراک کافی دسترسی داشته باشد.
بررسی تجربیات کشورهای مختلف جهان مانند آمریکا، چین، کانادا، آرژانتین، استرالیا، روسیه، هندوستان و اوکراین نشان می دهد هرکدام از این کشورها به منظور تامین امنیت غذایی، سیاست‌های هوشمندانه‌ای را برای حمایت از تولید محصولات اساسی و زنجیره های پس از آن به کار گرفته‌اند تا از این طریق بتوانند ابتدا ذخایر استراتژیک غذایی خود را تامین کرده و در گام بعدی، بازار غذای دیگر کشورها را هم در اختیار داشته باشند.
از جمله محصولات استراتژیک غذایی در سطح جهان که تولید و صادرات آن اهمیت ویژه‌ای برای کشورها دارد، گندم است؛ محصولی که بخش اصلی غذای مردم جهان و حمایت‌های اساسی دولت‌ها را تشکیل می‌دهد.
در ایران هم با توجه به اهمیت گندم در سفره غذایی مردم، این محصول همواره از اهمیت فراوانی در سیاستگذاری ها و جهت گیری های دولت ها و متولیان بخش کشاورزی برخوردار بوده است. در حال حاضر این محصول استراتژیک در همه گستره کشور امکان کشت دارد و در همه استان ها تولید می شود.
به گفته کارشناسان، خودکفایی در تولید گندم از مهمترین اهداف اقتصادی کشور طی سال های اخیر بوده است؛ هر چند در ادبیات مربوط به تجارت بین الملل بحث خودکفایی از جایگاهی برخوردار نیست ولی نباید این مهم را از نظر دور داشت که ایران در منطقه حادثه خیز خاورمیانه واقع شده و خودکفایی در تولید اجزاء اصلی سبد مصرفی خانوار ها می تواند به حفظ استقلال و قدرت استراتژیک همچنین رفاه و امنیت غذایی خانوارهای فقیر منجر شود .
از همین رو با توجه به نقش گندم در سبد مصرفی خانوار و اهمیت آن در تامین امنیت غذایی کشور، در قانون تضمین خرید محصولات کشاورزی که سال ۱۳۶۸ به تصویب رسید، حمایت از تولید آن مورد توجه قرار گرفت و به دولت تکلیف شد. البته طی سال های بعد از تصویب قانون، بعضی دولت ها این قانون را مورد توجه قرار داده و به طور ویژه ای در راستای آن اقدام کرده اندو بعضی دولت ها هم کمتر به آن توجه کرده اند که نتیجه این فراز و نشیب، کاهش و افزایش تولید این محصول در کشور و به تبع آن افزایش و کاهش واردات این کالای استراتژیک بوده است.
در این میان دولت تدبیر و امید با وجود افزایش تحریم‌ها و فشارهای مالی توانست با اعمال سیاست‌های حمایتی از کشاورزان از جمله افزایش نرخ خرید تضمینی، کشور را در تولید محصول استراتژیک گندم به خودکفایی مستمر رسانده و واردات آن را صفر کند.
به گزارش ایرنا، پیش از دولت یازدهم به دلیل پایین بودن قیمت‌ها و تأخیر در اعلام نرخ خرید تضمینی، علاوه بر سطح زیر کشت، میزان خرید تضمینی این محصول کاهش یافته بود و کشاورزان انگیزه چندانی برای تولید این محصول استراتژیک نداشتند به طوری که در ابتدای شروع فعالیت دولت تدبیر و امید دیگر کشور با کمبود گندم در انبارهای برخی استان‌ها روبرو شده بود و این امر می‌توانست امنیت غذایی کشور را با خطر جدی روبرو کند.
اما با شروع فعالیت دولت تدبیر و امید و احساس خطر در خصوص تامین امنیت غذایی کشور، اقدامات موثری علیرغم اعمال تشدید تحریم‌ها علیه ایران و وضع نامناسب اقتصادی در راستای حمایت از تولیدکنندگان داخلی و خرید تضمینی گندم که یکی از کالاهای اساسی و قوت اصلی مردم ایران است، انجام شد.
با وجود تغییر اقلیم، خشکسالی‌های پی در پی، کاهش بارندگی‌ها، افت آبخوان‌ها و نشستدشت‌ها دولت تلاش کرد تا با بکارگیری مصادیق اقتصاد مقاومتی، اعلام به موقع نرخ خرید تضمینی، تعیین قیمت مناسب خریدتضمینی، اجرای برنامه افزایش تولید، تامین نهاده‌های مورد نیاز، تامین اعتبار لازم برای پشتیبانی از کشاورزان، پرداخت به موقع مطالبات گندمکاران، توسعه سیستم‌های نوین آبیاری، ارتقای مکانیزاسیون، تنوع بخشی و توزیع مناسب نهاده‌های اولیه تولید در مسیر خودکفایی این محصول گام بردارد.به طوری که ایران به عنوان یکی از واردکنندگان گندم با تلاش دولت و ترغیب کشاورزان به خودکفایی در تولید این محصول دست یافت و واردات را به صفر رساند.
همچنین طی این مدت، توسعه همکاری‌های سازمان‌ها و موسسه‌های بین‌المللی تحقیقات سیمیت و ایکاردا با ایران برای استفاده از ارقام و بذور جدید توانست تاثیر بسزایی در افزایش روند تولید ایجاد کند که فعالیت‌های بین‌المللی همچنان ادامه دارد.
برابر گزارش‌های سازمان جهانی خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)،ایران جزو پرمصرف‌ترین‌های گندم در جهان به شمار می‌رود؛ به طوری که سرانه مصرف گندم در ایران ۵ر۲ برابر کشورهای در حال توسعه و بیشتر از کشورهای توسعه یافته جهان است.
طبق آمارهای موجود سال ۸۸، ایران با سرانه مصرف ۱۹۴کیلوگرم در سال به عنوان هفتمین مصرف کننده بزرگ گندم در سطح جهان شناخته شده بود.
براساس آمار سال ۹۳، مصرف گندم هر ایرانی حدود ۶ر۱۶۷کیلوگرم بود؛ در حالی که سرانه مصرف این محصول در جهان ۱ر۶۷کیلوگرم، متوسط سرانه مصرف گندم در کشورهای در حال توسعه ۶۰کیلوگرم و برای کشورهای توسعه یافته ۵ر۹۶کیلوگرم بود.
همچنین سرانه مصرف گندم در برخی کشورها همچون چین ۸ر۶۲کیلوگرم، هند ۶۰کیلوگرم، عراق ۱۴۳کیلوگرم، ژاپن ۳ر۴۳ کیلوگرم، ترکیه ۲۱۱کیلوگرم، مصر ۱۹۸کیلوگرم، آمریکا ۵ر۸۱ کیلوگرم، روسیه ۱۲۳کیلوگرم و اتحادیه اروپا ۱۱۱کیلوگرم بوده است.
بنابراین خودکفایی در تولید یک محصول استراتژیک و پرمصرف در کشور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است به نحوی که طبق برنامه پنج ساله ششم توسعه برای تامین امنیت غذایی، سلامت و غنی سازی محصولات کشاورزی در بخش زراعی اهدافی مهم و تعیین کننده‌ای تدوین شد.
چنانکه طبق برنامه ششم توسعه، تولید گندم در سال اول این برنامه باید به ۱۱میلیون و ۸۰۰هزار تن، سال دوم به ۱۲میلیون و ۶۰۰ هزار تن، سال سوم به ۱۳میلیون و ۴۰۰هزار تن، سال چهارم به ۱۴ میلیون تن و در سال پنجم به ۱۴میلیون و ۵۰۰هزار تن می رسید.
بنابراین دولت برای حمایت از تولید گندم و گندمکاران در سال ۹۲اعتباری به ارزش حدود ۷۵۰میلیارد تومان با هدف توسعه مکانیزاسیون برای خرید تراکتور و کمباین تامین کرد که این رقم در سال ۹۳به ۸۰۰میلیارد تومان افزایش یافت و در همان زمان قرار شد دولت این مبلغ را تا سقف هزار میلیارد تومان افزایش دهد.
طی سالیان طولانی سطح زیرکشت گندم کشور ۶میلیون و ۲۰۰هزار هکتار بود که بابرنامه‌ریزی دولت تدبیر و امید کاهش سطح زیرکشت در دستور کار قرار گرفت و میزان آن به حدود ۶میلیون هکتار رسید که ۲ میلیون و ۲۰۰هزار هکتار آن به اراضی آبی و ۳ میلیون و ۸۰۰هزار هکتار آن به اراضی دیم اختصاص یافت.
بر اساس مصوبه دولت برای سال زراعی ۹۰ – ۸۹ قیمت خرید تضمینی گندم معمولی برای هر کیلوگرم ۳۶۰تومان – گندم دروم ۳۸۰تومان و برای سال زراعی ۹۱ -۹۰این رقم برای گندم معمولی ۳۹۵ – گندم دوروم ۴۱۵تومان، سال زراعی ۹۲ – ۹۱نرخ گندم معمولی ۵۵۰تومان – گندم دوروم ۵۸۰تومان تعیین شده بود. اما با اقدامات دولت تدبیر و امید برای سال زراعی ۹۳ – ۹۲نرخ هر کیلوگرم گندم معمولی ۱۰۵۰تومان – گندم دوروم ۱۰۸۰تومان و برای سال زراعی ۹۴ – ۹۳نرخ گندم معمولی ۱۱۵۵ – گندم دروم ۱۱۸۸تومان، سال زراعی ۹۴ – ۹۵ نرخ گندم معمولی ۱۲۷۰تومان – گندم دوروم ۱۳۰۶تومان، سال زراعی ۹۵ – ۹۶نرخ گندم معمولی ۱۳۰۰تومان – گندم دوروم ۱۳۳۰تومان، سال زراعی ۹۶ – ۹۷نرخ گندم معمولی ۱۴۳۰تومان – گندم دوروم ۱۴۶۰تومان، سال زراعی ۹۷ – ۹۸نرخ هر کیلوگرم گندم معمولی ۲۲۰۰تومان – گندم دوروم ۲۲۹۰ تومان و سال زراعی ۹۸ – ۹۹نرخ گندم معمولی ۲۷۰۰تومان – گندم دوروم ۲۷۷۰ تومان تعیین شد. همچنین دولت برای حمایت و ایجاد انگیزه در تولید کنندگان برای سال ۱۴۰۰ – ۱۳۹۹قیمت هر کیلوگرم خرید تضمینی گندم را ۴۰۰۰تومان تعیین کرد.
بنابراین از مجموع ۹۶میلیون تنی تولیدات کشاورزی در سال ۹۲ نزدیک ۹میلیون تن آن را گندم تشکیل می داد که از این میزان ۸ر۴میلیون تن توسط دولت خریداری و بخشی در حدود ۷ میلیون تن به منظور حفظ ذخایر و تامین نیاز داخلی از محل واردات تامین شد.
برخی کارشناسان بخش کشاورزی در آن زمان براین باور بودند که نیاز کشور به گندم در سال ۹۲حدود ۹میلیون تن بود اما علت کاهش خرید دولت، پایین بودن قیمت خرید تضمینی بود که در سال‌های بعد این موضوع جبران شد و نرخ خرید تضمینی گندم روند افزایشی به خود گرفت به طوری که در سال ۹۳- ۹۲تولید گندم به ۲ر۱۰میلیون تن رسید که بیش از ۷ میلیون تن آن توسط دولت خریداری شد.
بنابراین با حمایت‌های تشویقی دولت تدبیر و امید و تلاش گندمکاران در سال ۹۴ نزدیک ۱۱میلیون و ۵۰۰هزار تن گندم در کشور تولید شد که ۸ میلیون و ۴۰هزار تن آن (معادل ۷۰درصد تولید) به ارزش ۹هزار و ۳۶۰میلیارد تومان آن توسط دولت از گندمکاران خریداری شد که این میزان نسبت به مدت مشابه سال ۹۳بیش از ۳ر۲۰درصد رشد را نشان می داد.
اکنون با وجود مشکلات اقتصادی، دولت توانسته علاوه بر حفظ ذخایر استراتژیک گندم کشور، آرد مورد نیاز واحدهای نانوایی سنتی و صنعتی را هم تامین کند و با استمرار در خودکفایی تولید، نیازی به واردات گندم نداشته باشد که این مهم را می توان از دستاوردهای ارزشمند دولت تدبیر و امید طی این مدت دانست.
بر اساس اقدامات حمایتی دولت میزان تولید گندم در سال زراعی ۱۳۹۹- ۱۴۰۰حدود ۱۴میلیون تن برآورد شده که رقم قابل توجهی است و نشان می دهد استمرار خودکفایی گندم در کشور پابرجاست.
در همین زمینه همچنین راهکارهای اجرایی در طرح جهش تولید گندم در سال ۱۳۹۹ در برنامه وزارت جهاد کشاورزی ارائه شد که اهم راه حل های ارائه شده عبارتند از: برنامه ریزی برای افزایش تولید، تامین بذور اصلاح شده از ارقام جدید و پرمحصول و استفاده از بذر گواهی شده، تامین کودهای شیمیایی و زیستی مورد نیاز، تامین ماشین آلات جدید برای کشت حفاظتی مانند کشت مستقیم و کشت روی پشته، مبارزه اصولی با آفات، علف های هرز و توجه ویژه به بیماری های مزارع گندم،توسعه آبیاری میکرو، بارانی. کنترل ضایعات هنگام برداشت، استفاده از تکنولوژی های جدید در افزایش تولید محصول و بهره گیری از تجارب کشاورزان خبره بنیاد ملی گندمکاران در آموزش کشاورزان از دیگر راهکارها برای جهش تولید گندم است.
اکبر عزیزی اقدامی دیر، اما باارزش