سوء استفاده از نام دانشگاه‌ها برای انتشار مقالات جعلی، کپی‌برداری از مقالات دانشمندان دیگر، سوء استفاده از ایمیل محققان برای دریافت اقامت در سایر کشورها و راه‌اندازی کارخانه تولید انبوه مقالات علمی تنها بخشی از بی‌اخلاقی‌های حوزه علمی است که به گفته عضو وابسته فرهنگستان علوم؛ در علم، تقلب جایگاهی ندارد؛ چرا که اگر در یک RNAیا DNAتوالی‌یابی تقلبی صورت گیرد و بر پایه این توالی‌یابی تقلبی واکسن و یا دارویی تولید شود، جان میلیون‌ها نفر در خطر می‌افتد که یک نوع جنایت است.

تقلب در هیچ حوزه‌ای جایز نیست و در حوزه علم و فناوری هیچ جایگاهی ندارد، این گفته دکتر هاشم رفیعی‌تبار، استاد دانشگاه شهید بهشتی در گفتگو با ایسنا است که درباره انتشار گزارش جدید «نیچر» در خصوص تقلبات علمی سه کشور ایران، روسیه و چین اعلام کرد.

به اعتقاد دانشمندان کشور، زمانی که مبنای ارتقا اساتید انتشار مقاله در ژورنال‌های بین‌المللی باشد و نه نوآوری و تولید دانش فنی؛ ما همچنان باید شاهد رفتارهای غیر اخلاقی در حوزه تولیدات علمی باشیم. شاید این امر یکی از دلایلی باشد که هر از چندگاهی شاهد انتشار گزارشی از ارسال مقالات جعلی از سوی برخی از دانشگاهیان کشور به ژورنال‌های بین‌المللی هستیم؛ نمونه آن هم مقاله‌ای از سوی یکی از محققان کشور در سال ۱۳۸۷در یکی از مجلات معتبر بین‌المللی به چاپ رسید، ولی این نشریه اعلام کرد ۸۵درصد آن مشابه مقالات دیگر علمی است و یک مقاله تقلیدی شناخته شد.

نمونـه دیگر در سال ۱۳۸۸با انتشار مقالـه‎ای در مجله Engineering with Computersبود که بسیاری از بخش‌ها و تصاویر آن کلمه به کلمه کپی‌برداری از مقاله دو دانشمند کره‌ای بوده است. همچنین نسبت به مقاله منتشر شده در سال ۲۰۰۲نیز اعلام شد بخش‌هایی از این مقاله کپی‌برداری از مقاله‌ای است که در سال ۲۰۰۳در یک کنفرانس ارائه شده‌ بود.

اما بدتر از همه، گزارش سال ۹۵ «الزویر» (Elsevier) در خصوص تقلب علمی از سوی محققان ایرانی بود که به گفته مسئولان، تقلب صورت گرفته در این مقاله شدیدترین نوع تقلب در حوزه مقالات علمی بوده است.

طبق گزارش موسسه انتشارات الزویر، گروهی از دانشگاهیان ایرانی با پیشنهاد داوران غیرواقعی در جریان بررسی مقالاتشان، تقلب کرده‌اند. بر این اساس گزارش، نویسنده مسئول این مقالات یک دانشیار فیزیک دانشگاه آزاد اسلامی است. بر اساس اعلام الزویر، ۲۶مقاله علمی از نویسندگان ایرانی به دلیل تقلب در داوری از سوی ناشر از لیست مقالات مجلات الزویر حذف شدند.

همچنین در همین سال ناشر مجلات نیچر، ۵۸مقاله دانشمندان ایرانی را بخاطر جعل علمی و دستکاری توسط نویسندگان تعلیق کرد. گزینش این مقالات در ادامه موارد کشف شده مشابه در سال ۲۰۱۵بوده است. بر اساس بررسی‌های انجام شده در وزارت علوم، مجموع نویسندگان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در تهیه ۵۸مقاله خارج شده از «نیچر» ۳۹۸نفر بودند که از این تعداد ۲۲نفر از وزارت علوم، ۳۰نفر از وزارت بهداشت و ۶نفر از دانشگاه آزاد اسلامی به عنوان نویسنده مسئول (Author correspondent) بودند.

در آبان ماه سال ۱۳۹۸نیز اخباری منتشر شد که گویای اتهامات دکتر علی نظری، پژوهشگر ایرانی دانشکده مهندسی دانشگاه «سوینبرن» استرالیا مبنی بر تقلب علمی و کپی‌برداری منتشر و گفته شد پس از تحقیقات طولانی این تخلفات به اثبات رسیده است.

این محقق ایرانی به پشتوانه تحقیقات خود موفق به جذب بودجه‌ای به ارزش بیش از یک میلیون دلار، از بودجه‌های عمومی شورای تحقیقات استرالیا، از جمله بورس پروژه‌های اکتشافی شده است.

در اوایل نوامبر ۲۰۱۶نیر دو موسسه انتشارات علمی معتبر «بیومد سنترال» (Bio Med Central) و «اشپرینگر» (Springer)، از حذف ۵۸مقاله منتشرشده در هفت نشریه علمی خبر دادند که ۲۸۲پژوهشگر ساکن ایران مؤلف آنها بوده‌اند. در آن زمان علاوه بر حذف ۵۸مقاله ایرانی، ۴۹مقاله دیگر هم برای تقلب‌های احتمالی از سوی «اشپرینگر نیچر» (ناشر مجله نیچر) تحت بررسی قرار گرفتند.

در ادامه این روند در هنگامی که ما در تعطیلات نوروز بودیم، گزارش جدید دیگری در نیچر تحت عنوان «مبارزه علیه کارخانجات تولید مقالات جعلی که علم ساختگی تولید می‌کنند» منتشر شد و در آن نقل شده است که ارائه مقالات جعلی و قلابی بیشتر از سوی سه کشور ایران، چین و روسیه ارائه می‌شود ضمن آنکه در این گزارش تصویری از شکل گیری وسیع شرکت‌هایی ارائه می‌دهد که در ازای دریافت مبالغی پول، انواع پایان نامه، پروپوزال و مقالات علمی را به فرد متقاضی ارائه می‌دهند.

از ارائه دیتاسازی تا بهره‌برداری از ایمیل دانشمندان

دکتر هاشم رفیعی‌تبار، استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و پایه‌گذار علم و فناوری نانو در ایران و عضو وابسته گروه علوم پایه فرهنگستان علوم در گفتگو با ایسنا در همین رابطه با اشاره به انتشار مقاله‌ای در روز سوم فروردین ماه سال جاری در نشریه معروف نیچر که در ایسنا با تیتر مبارزه علیه کارخانجات تولید مقالات جعلی که علم ساختگی تولید می‌کنند منتشر شد، می گوید: در این مقاله به نقل از «لورا فیشر»، سردبیر اجرایی ژورنال «پیشرفت‌ها» وابسته به انجمن سلطنتی شیمی انگلستان اعلام شد که شباهت‌های بسیار زیاد و واضحی میان مقالات پژوهشی که به این ژورنال ارائه شده، یافته شده است و به رغم آنکه وابستگی نویسندگان آنها به نهادهای پژوهشی و دانشگاهی مختلف بوده است، معذالک تصاویر و تیتر این مقالات با یکدیگر شباهت‌های بسیاری دارند.

در این مقاله ذکر شده که در ژانویه ۲۰۲۱ (۲ماه قبل) بعد از بررسی‌های انجام شده بر روی مقالات ارجاعی به این ژورنال، بیش از ۶۸مقاله تقلبی شناسایی شده و از رده خارج شدند. ضمن آنکه ویراستاران دو ژورنال دیگر از این انجمن اعلام کردند که آنها هم تعدادی از مقالات را از ژورنال‌های خود خارج کرده‌اند.

رفیعــی‌تبــار، انجـمــن سلطنتــی شیمــی انگلستــان (Royal Society of Chemistry) را مرکز بسیار معتبری در دنیا توصیف می‌کند و ادامه می دهد: ویراستاران ژورنال‌های این انجمن همچنین اعلام کردند ۱۵مقاله دیگر نیز تحت بررسی است و این ویراستاران نام این اقدام (تهیه مقالات جعلی) را «کارخانجات کاغذ سازی» نامگذاری کردند؛ چرا که در این زمینه شرکت‌هایی ایجاد شده‌اند که با قبول سفارشات، برای افراد متقاضی مقاله تهیه می‌کنند.

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، با بیان اینکه در این مقاله مجله نیچر تاکید شده که بیشتر مقالات جعلی از بیمارستان‌های کشور چین سرچشمه گرفته است، می گوید: ما مشاهده کردیم که در جریان پاندمی کووید-۱۹، مقالاتی که از آن کشور در زمینه ویروس کووید-۱۹ارسال و منتشر می‌شوند، از نظر علمی بسیار ضعیف بوده و حتی در آنها عددسازی و دیتاسازی و دستکاری اطلاعات به چشم دیده شده است!در مقاله نیچر عنوان شده است که علاوه بر چین دو کشور ایران و روسیه نیز اقدام به تهیه مقالات جعلی می‌کنند.

بر این اساس ناشران این ژورنال‌ها اعلام کرده‌اند که ما قربانی برنامه منظمی جهت تولید سیستماتیک پژوهش‌های قلابی بوده‌ایم و این تنها شامل ما نشده بلکه تعداد دیگری از ناشران نیز قربانی این مساله شده‌اند. به گونه‌ای که تا سال گذشته تعداد ۳۷۰مقاله از چرخه انتشار خارج شدند.

بر اساس اعلام ژورنال معروف بیو شیمی سلولی، در ماه فوریه سال گذشته از ۱۳۷مقاله‌ای که این ژورنال دریافت کرده، ۲۳مقاله تقلبی بوده است. علاوه بر آن در ۱۶سپتامبر ۲۰۱۶ (۲۶شهریور ماه سال ۱۳۹۵)، خبرنگار مجله ساینس آمریکا در بازدید از تهران در زمینه مقاله‌نویسی سفارشی در ایران، به همراه تصاویری از وضعیت خرید و فروش مقالات و پایان نامه‌های دکترا و کارشناسی ارشد قلابی در مقابل دانشگاه تهران، گزارش مفصلی را منتشر کرد. در مقاله نیچر اشاره شده است که نشر سازمان یافته مقالات تقلبی، موضوع جدیدی نیست و رئیس بخش انتشارات «الزویر»، که یکی از نهادهای انتشاراتی بسیار معتبری در دنیا است، نیز به نیچر اعلام کرد که شاهد این ماجرا (انتشار مقالات تقلبی) از چند کشور به ویژه کشورهای ایران، چین و روسیه هستیم و این کشورها علاوه بر تقلب و جعل در تهیه مقالات علمی، حتی از ایمیل‌های افراد معروف نیز استفاده می‌کنند تا ناشران ژورنال‌های علمی تصور کنند که محققان و دانشمندان معروف در تهیه آن مقاله همکاری داشته‌اند. البته ناشرین دیگری نیز این به این موضوع اذعان داشته‌اند.

این دانشمند دو درصد برتر دنیا، با بیان اینکه در خصوص خروجی‌های علمی کشور چین باید با دید تردید نگریسته شود، می گوید: من داور چندین ژورنال علمی کشور انگلستان هستم و مقالاتی که به ویژه از آن کشور برای من ارسال می‌شود، مقالات عموماً بی‌کیفیتی هستند که طبق نظر ما صرفاً برای دریافت حمایت‌های مالی، ارتقاء شغلی یا دریافت پژوهانه از دولت و نهادهای خود تهیه شده‌اند و در بسیاری از مواقع از آنها خواسته‌ایم که روش‌های محاسباتی، یا اندازه‌گیری آزمایشگاهی خود را به ژورنال مربوطه ارسال کنند که بارها از ارسال آنها از سوی محققان آنها امتناع شده است.

وی با اشاره به مقاله نیچر، با تاکید بر اینکه یکی از کارهای خطرناکی که اخیراً مشاهده شده است، توالی‌سازی قلابی ژن‌های سرطانی بوده است، تاکید دارد: برای شناسایی یک ژن لازم است توالی DNAیا RNAآن استخراج شود که دیده شده است که این توالی‌سازی‌ها به طور مصنوعی گزارش شده‌اند و به خصوص اکنون از آنجایی که شیوع ویروس کرونا در جهان بحران بزرگی ایجاد کرده است، متاسفانه در حال حاضر هر اطلاعات توالی‌سازی که در زمینه این ویروس برای ژورنال‌های علمی ارسال شود، تقریباً قابل انتشار ارزیابی می‌شوند.

نادیده گرفته شدن کیفیت مقالات

این عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی با بیان اینکه چندین سال است که در ایران مساله کیفیت مقالات به کنار گذاشته شده و تنها مساله کمیت مقالات مد نظر است، می گوید: این امر به دلیل ارتقا رتبه اعضای هیات علمی‌ها یا استخدام اولیه آنها است. از این رو ما در دانشگاه علوم پزشکی دانشگاه شهید بهشتی اعلام کردیم که برای ارتقا رتبه و یا استخدام اولیه متقاضی حتی اگر مقاله آنها در ژورنال‌های Q۱ هم منتشر شده باشد، ما باید کیفیت این مقالات را مستقلا مورد ارزیابی قرار دهیم؛ چرا که ممکن است داوران آن مقاله در ارزیابی‌های خود اشتباه کرده یا از تخصص کافی برخوردار نبوده‌اند و یا حتی با پرداخت هزینه‌های نسبتاً بالا آن را دریک مجله open accessبه چاپ رسانیده باشند. بر این اساس است که در این مقاله نیچر نیز آمده است که باید کمیته‌ای تشکیل شود تا اصالت و درستی مقالات ارزیابی شوند.

وی به اقدام برخی از محققان اشاره کرد که تقریباً هر ۴روز یک مقاله منتشر می‌کنند و ادامه می دهد: این دسته از محققان در طول سال بیش از ۱۰۰مقاله منتشر می‌کنند که این امر امکان‌پذیر نیست. من در طول سال با همکاری بهترین دانشجویان ممکن است ۴یا احیاناً ۶مقاله اصیل و دارای نوآوری منتشر کنیم؛ چرا که هدف ما از کار پژوهشی «تولید فناوری و ثروت در جامعه از طریق کاربرد پژوهش های اصیل» و «سهیم شدن در به جلو راندن مرزهای دانش» است و از این طریق است که می‌توان نام نیکی برای ایران در دنیا

ایجاد کرد.

رفیعی‌تبار با اشاره به موفقیت‌های برخی از محققان ایرانی که کتاب‌های خود را در ایران تالیف کردند و از سوی معتبرترین موسسات انتشاراتی‌ دنیا منتشر شده‌اند، می گوید: ولی با انتشار مقالات علمی جعلی نام نیک این محققان نیز در دنیا از بین می‌رود به گونه‌ای که مقاله «ساینس» در شهریورماه سال ۱۳۹۵به معنای واقعی، آبروریزی برای ایران بود و انجمن فیزیک ایران نیز نامه‌ای در این زمینه منتشر کرد.

کافی است به شرکت‌های تهیه مقالات جعلی مراجعه شود تا با پرداخت هزینه‌ای، برای شخص، مقاله تهیه ‌کنند و اخیراً نیز در ایران در این مقالات جعلی نام نویسنده مسئول را دانشگاه و یا سازمان مربوطه اعلام می‌کنند که برخی از دانشگاه‌ها این افراد را شناسایی و آنها را توبیخ کرده‌اند. این افراد همانند افرادی که مرتکب جرم می‌شوند باید توبیخ شوند. من مشاهده کردم فردی بود که مقاله یک نویسنده خارجی را در مقاله خود کپی کرده و کاملا واضح است که حتی زبان انگلیسی استفاده شده در آن مقاله زبان انگلیسی خودش نیست و ما قادر به تشخیص آن بودیم.پایان‌دادن به تولید علمی از طریق«کاغذسازی» نیازمند یک جریان فرهنگی است که در صورت انتشار مقالات جعلی و قلابی باید سرشکستی افرادی که در این زمینه فعال هستند فراهم شود و باید از نهادهای علمی اخراج شوند.

من نمی‌توانم تصور ‌کنم که فردی، استاد و یا استادیار باشد و با دانشجوی دکتری خود مقالات دستکاری شده و قلابی تهیه کند و همچنان در دانشگاه خود از مقام و موقعیت برخوردار باشد. ژورنال نیچر معروف‌ترین مجله علمی دنیا است و به غیر از وقفه کوتاهی در خلال جنگ جهانی دوم که ساختمان آن از سوی آلمانی‌ها بمباران شد، از سال ۱۸۶۹میلادی به طور منظم منتشر می‌شود و مرجعیت علمی آن در دنیا اثبات شده است.

از سوی دانشمندان و محققان ایرانی نیز مقالات خوب در نیچر به چاپ رسیده و باعث افتخار کشور است، ولی چنین گزارشی که در آن درج می‌شود که در کشورهای روسیه، ایران و چین در «قیاس صنعتی» ( یعنی تولید انبوه) مقالات تقلبی تولید می‌شوند بسیار نامطلوب و ناشایست است و وزارتخانه‌های علوم و بهداشت نیز در این زمینه بارها هشدار داده‌اند ولی متاسفانه همانند بسیاری از هشدارها، اهمیتی به آنها داده نشده و الان وضعیت بحرانی شده است.

وی همچنین به گزارش دانشگاه استنفورد امریکا و موسسه اسکوپوس اشاره می کند و می گوید: بر اساس آن گزارش، تعدادی از محققان ایران رتبه دانشمندان دو در صد برتر در دنیا را کسب کرده‌اند که ۱۵نفر آنها از اعضای هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در رشته‌های گوناگون بودند و من اکنون در برابر این سوال هستم که در مقابل گزارش نیچر چه پاسخی می‌توانیم ارائه دهیم؟!

قانون مقابله با تقلب و تخلف علمی بر روی کاغذ موجود است و در برخی از دانشگاه‌ها اجرایی شده است به گونه‌ای که بر اساس اعلام وزارتخانه‌های علوم و بهداشت رتبه‌های عده‌ای از اعضای هیات علمی تقلیل کردند، ولی به نظر من باید این فرهنگ را از بین برد و کاهش رتبه برای توبیخ چنین افرادی کافی نیست و چنین کسانی نباید جایگاهی در دانشگاه‌های کشور داشته باشند. دانشگاه تنها محل انتقال علم نیست و ما باید در تولید علم کوشا باشیم و در علم، تقلب جایگاهی ندارد؛ چرا که اگر در یک RNAو یا DNA توالی‌یابی تقلبی صورت گیرد و بر پایه این توالی‌یابی تقلبی، واکسن یا دارویی تولید شود، جان میلیون‌ها نفر در خطر می‌افتد که یک نوع جنایت است.

باید درهای ورود دانشگاه‌ها بر روی افرادی که قصد تقلب دارند بسته باشد، قوانینی برای مقابله با تقلب مصوب شد ولی فراگیر نیست و لازم است در دانشگاه‌ها کمیته‌ای برای بررسی تقلبات علمی راه‌اندازی شود و در صورتی که این کمیته تخلفات را کشف کرد، فرد از جایگاهی که دارد برکنار شود.

وی به برخی از سواستفاده‌ها در حوزه‌های علمی هم اشاره دارد: در یکی از کتاب‌هایی که تالیف کردم، به نقل از یک محقق چینی از یک منحنی مقاله وی استفاده کردم و رفرنس آنرا هم البته دادم. چندی بعد ایمیلی از وی دریافت کردم که از من خواسته بود که نامه‌ای برای وی ارسال کنم تا این محقق چینی با کمک آن نامه، به عنوان یک محقق، بتواند برای دریافت گرین کارت خود در آمریکا از آن استفاده کند. همچنین تقاضاهائی متاسفانه از جانب برخی از ایرانیان هم انجام گرفته است. اینها جنبه‌هایی هستند که هر روز با آن مواجه می‌شویم ولی در حال حاضر مساله کارخانجات تولید مقالات جعلی مساله اصلی است؛ چرا که این کارخانجات شرکت‌هایی هستند که سفارش می‌گیرند و حتی تبلیغات دارند و پیامک آنها به طور روزانه برای همه ارسال می‌شود و در فضای مجازی علنا تبلیغ می‌کنند و اگر با آنها تماس گرفته شود اعلام می‌کنند که ۳میلیون برای تهیه پایان‌نامه کارشناسی ارشد، ۵میلیون برای تز دکتری و یک میلیون برای پروپوزال و غیره طلب می‌کنند!

فعالیت علمی با پارتی‌بازی و رفاقت!

دکتر فتح‌الله مضطرزاده، عضو پیوسته فرهنگستان علوم و استاد دانشکده مهندسی پزشکی دانشگاه صنعتی امیرکبیر هم با اشاره به مقاله اخیر نیچر در خصوص تقلبات علمی سه کشور ایران، چین و روسیه، با بیان اینکه این روند موجب توسعه تقلبات علمی خواهد شد، بر این باور است: از این رو به نظر من مهمترین اقدامی که باید در این زمینه اجرایی شود، سیاستگذاری‌های درست در حوزه علم و فناوری است. تدوین این سیاستگذاری‌ها مورد جدیدی نیست و همه کشورها در این زمینه اقدام کرده‌اند.مهمترین دلیل بروز تقلبات علمی را مدرک‌گرایی می دانم. در بسیاری از اقداماتی که انجام می‌دهیم، بسیاری از شاخص‌ها و معیارهای علمی را رعایت نمی‌کنیم و هر کسی می‌تواند با استفاده از مدرک خود مزایایی را دریافت کند ولی بابت مدرکی که دریافت کرده، اقدام مهمی انجام نداده است. توجه به تعداد مقالات به جای تولید نوآوری و فناوری اتفاق جدیدی نیست و بیش از ۲۰سال است که شاهد این روند هستیم و با این رویکرد موجی برای انتشار مقاله ایجاد شده است. از نظر تعداد مقالات، وضعیت ما مشخص است ولی در بسیاری از کشورها در کنار انتشار مقالات، به نتایج علم تولید شده، توجه بیشتری می‌شود ضمن آنکه اجازه نمی‌دهند کسی با تقلب ارتقا یابد و اگر کسی مرتکب تقلبی شد نمی‌تواند در مسند کارهای کلیدی قرار گیرد.

این در حالی است که در مقابل بزرگترین دانشگاه کشور شرکت‌هایی تشکیل شده که علناً پایان‌نامه‌های از کارشناسی تا دکتری و همچنین مقاله می‌فروشند و به گفته روسای یکی از دانشگاه‌های بزرگ کشور ۷۰درصد دانشجویان تقلب علمی می‌کنند!این چهره‌ ماندگار شاخه مهندسی شیمی و برنده نشان دولتی پژوهش با بیان اینکه مقابله با پدیده تقلبات علمی تنها بر عهده یک نهاد نیست بلکه باید سایر نهادها وارد کار شوند، تاکید دارد: هر چه ما در این زمینه اعلام می‌کنیم تنها از روی دلسوزی است و در صحنه‌های علمی نیز افراد شجاع کمی داریم که در این زمینه اظهار نظرهای سازنده داشته باشند و این امر نشان می‌دهد که در زمینه جذب اعضای هیات علمی نیز ضعف داریم.فعالیت در حوزه علمی باید به دور از پارتی بازی باشد. سیستمی که با پارتی‌بازی و رفاقت ایجاد شود قابل مدیریت نیست. ما زیر ساخت‌ها را خراب کردیم و بسیار متاسفم برای بعضی جوانان باهوشی که در کشور مشغول به فعالیت هستند. برای حذف تقلبات علمی تنها یک پیشنهاد ساده وجود دارد و آن رعایت استاندارد و شاخص‌های علمی است.

ادامه دارد