در قسمت قبل اشاره کردیم که «لارا فیشر»، سردبیر مجله «نیچر» در گزارشی که اوایل فروردین ماه منتشر کرد، از گستردگی مقالات ساختگی و شرکت‌هایی که آنها را سفارش می‌دهند تا مقاله‌های علمی جعلی منتشر شوند، سخن گفت.

کارشناسان پیش از این، بارها هشدار داده بودند که برخی از محققان برای کمک به مشاغل خود، مقالات را از شرکت‌هایی خریداری می‌کنند. تجزیه و تحلیل نیچر هم نشان داده است که از ژانویه گذشته تاکنون، مجلات علمی حداقل ۳۷۰مقاله را که به طور عمومی با کارخانه‌های مقاله‌سازی مرتبط بودند، پس زدند و و انتظار می‌رود که بسیاری از مقالات دیگر نیز پیگیری شوند.

این تجزیه و تحلیل نشان می‌دهد که در مجموع، تعداد این مقالات بیش از هزارمقاله است. ناشران جهانی آنچنان نگران این موضوع هستند که در سپتامبر گذشته، «کمیته اخلاق نشریات»(COPE) که یک نهاد مشورتی ناشران در لندن است، مجمعی را برگزار کرد که به بحث درباره «دستکاری سیستماتیک روند انتشار مقالات» اختصاص داشت. سخنران مهمان آنها «الیزابت بیک» یک تحلیلگر درستی تحقیقات در کالیفرنیا بود که به مهارت در تشخیص تصاویر تکراری در مقالات مشهور است. بیک فکر می‌کند که بسیاری از مقالات علمی، جعلی هستند و هزاران مقاله دیگر از این دست در مجلات وجود دارند.

در برخی از مجلاتی که تعداد زیادی مقاله ارسالی جعلی یا مشکوک داشته‌اند، سردبیران اکنون فرآیندهای بررسی خود را با این هدف که دیگر فریب نخورند، تغییر داده‌اند. مبارزه با این تقلب صنعتی به بازبینی دقیق‌تری نیاز دارد و توصیه شده است که سردبیران مثلاً داده‌های خام را از محققان بخواهند و افراد خاص را برای بررسی تصاویر استخدام کنند.

در همین زمان، «کاتریونا فنل»، رئیس خدمات چاپ و نشر در «الزویر» ( Elsevier) بزرگترین انتشارات علمی جهان واقع در آمستردام هلند هم مشکل تقلب سازمان یافته در مجلات علمی را موضوعی تازه ندانست و گفت که ما شواهدی از تقلب سازمان یافته چندین کشور از جمله چین، ایران و روسیه دیده‌ایم. الزویر در بیانیه‌ای به نیچر گفت که سردبیران آن سالانه هزاران مقاله احتمالا جعلی را ردیابی و از انتشار آن جلوگیری می‌کنند، هرچند برخی از آنها از این روند بررسی عبور می‌کنند و منتشر می‌شوند.

غفلت از ترجمان دانش

دکتر فرید نجفی، معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در گفتگو با ایسنا، با بیان این‌که در بحث بداخلاقی‌های پژوهشی، باید به دلایل مختلف این امر پرداخت، می گوید: متاسفانه در کشور ما، بسیاری پایان تحقیقات را چاپ مقاله می‌دانند که البته در این طرز تفکر همیشه انگشت اتهام به سمت محقق نشانه رفته است. به نظرم ما در این بحث باید انگشت اتهام را به سمت سیاست‌گذارها هم نشانه برویم و این سوالات را مطرح کنیم که چرا محقق ما فقط به مقاله توجه می‌کند؟ در کشور ما سیاست‌گذاران چقدر به نتایج کارهای تحقیقاتی توجه کرده‌اند؟

وی درباره حواشی ایجاد شده پیرامون مقاله اخیر نشریه نیچر که ایران را در کنار دو کشور چین و روسیه متهم به داشتن کارخانه‌های تولید مقالات جعلی کرده است، ادامه می دهد: این‌که دغدغه‌ مسائل علمی در کشور وجود دارد و گفتمان رعایت اخلاق در پژوهش، در جامعه از سطح نخبگان و دانشجویان به مردم و رسانه کشیده شده، از یک جهت خیلی میمون و مبارک است؛ اما باید توجه داشته باشیم که موضوع را نه خیلی بزرگ‌نمایی کنیم که موجب تحقیر جامعه علمی و سرخوردگی شود و نه آن را خیلی ناچیز ببینیم که نادیده گرفته شود.

مطرح کردن این نوع مباحث در شورای عالی انقلاب فرهنگی و مجامع مختلف علمی و دانشگاهی خیلی خوب است، اما بهتر است که به اقدامات عملی نیز که در این زمینه انجام شده هم اشاره شود.

اگر در کشور ما سیاست‌گذاران به نتایج کارهای تحقیقاتی توجه می‌کردند و البته دانشگاه و وزارت‌ بهداشت درمان و آموزش پزشکی هم توجه سیاست‌گذاران و تاثیرگذاری بر نظرات آن‌ها را در ارزشیابی‌ها می‌دیدند، وضعیت کشور به این سمت و سو می‌رفت؟! واقعیت این است که سیاست‌گذار ما در زمان تصمیم‌گیری، کمتر سراغ محقق می‌رود. در کشور ما متاسفانه کمتر می‌توان سیاست‌گذاران را مُجاب کرد که به نتایج تحقیقات توجه کرده و آن را مبنای تصمیم‌گیری‌های خود قرار دهند؛ همین باعث سرخوردگی دانشگاه و محقق می‌شود.

موضوع تخلف‌های پژوهشی در کشور مانند دیگر کشورها وجود دارد و این موضوع یک واقعیت است؛ ولی امثال این تخلفات متاسفانه با درجات مختلف در همه کشورها دیده می‌شود و من در تجربه شخصی خود نمونه‌هایی از این موارد را دارم که هر کدام از آن‌ها مصادیقی از تخلفات هستند.

حدود ۱۰سال پیش مقاله‌ای را به یکی از مجلات بین‌المللی که مایل به نام بردن اسم آن نیستم، ارسال کردم. پاسخی که آن‌ها دادند با این مضمون بود که مقاله شما را چاپ می‌کنیم ولی شما باید به مقاله فُلان فرد که سردبیر همان مجله بود ریفرنس بدهید. متاسفانه مسائلی از این قبیل گاهی در دنیای علم دیده می‌شود که جای تاسف فروان دارد ولی به هیچ عنوان این مباحث مخصوص ایران یا دیگر کشورها نیست و به عنوان یک معضل باید حتما با نگاهی عالمانه با آن برخورد کرد.

در یک مقاله دیگری که ما وضعیت سرطان را در کشور جمهوری اسلامی ایران توضیح داده بودیم، از استان‌های همجوار خلیج فارس صحبت شده بود. یکی از مجلاتی که مقاله برای پذیرش به آنجا ارسال شده بود، به صراحت پاسخ داد که ما نام «خلیج فارس» را به رسمیت نمی‌شناسیم و مقاله شما را چاپ نمی‌کنیم. البته الان این مقاله منتشر شده است. قطعاً دخالت دادن مسایل سیاسی در دنیای علم از جمله مواردی است که پسندیده نیست و بر اصول پذیرفته‌شده اخلاق در پژوهش هم منطبق نیست. این در حالی‌ است چنین مواردی هیچ‌گاه در گزارشات موسساتی مانند نیچر و الزویر و … مطرح نمی‌شوند!

معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت ادامه می دهد: شکی نیست یکی از کشورهایی که بیشترین رشد در تولید علم را داشته، ایران است. تولید علم در تمامی دنیا شاخص‌هایی دارد و یکی از این شاخص‌ها میزان انتشار مقاله است. برخی از همکاران ارزش چاپ مقاله را آن‌قدر بالا می‌برند که فکر می‌کنند، تحقیق شروعش با پروپوزال و خاتمه‌اش با مقاله است؛ در حالی که نگاه ما در معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی این است که چاپ مقاله فقط یک مرحله و در واقع مرحله میانی پس از اتمام پروپوزال است. بعد از انتشار مقاله بحث «ترجمان دانش» و تاثیرگذاری دانش تولید شده در سطح جامعه وجود دارد و به این معناست که باید دانشی که تولید کردیم را به دست سیاست‌گذار برسانیم. این کار مهمی است که در کشور ما مغفول مانده است. به همین دلیل اینجانب از زمانی که در وزارت بهداشت بودم، اولین کاری که با همکاری همکارانم در دانشگاه‌ها و به ویژه یکی از مراکز تحقیقات دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام دادم این بود که ارزشیابی دانشگاه‌ها را تغییر داده و امسال شاخص دیگری نیز به نام knowledge translation یا «ترجمان دانش» در ارزشیابی دانشگاه‌ها دیده شود. در واقع از دانشگاه‌ها در مورد تحقیقاتی که در سطح سلامت جامعه و در نگاه سیاست‌گذاران تغییر ایجاد کرده و همچنین باعث ایجاد فناوری شده، سئوال می‌شود.

انحراف مسیر دانش بشری

به اعتقاد نجفی، متخلفان، مسیر دانش بشری را منحرف می‌کنند. او بر این باور است: یکی از نمونه‌های تخلف این است که نتایج یک مقاله را خلاف واقع گزارش می‌دهند یا نتایج یک مقاله را دوباره در یک مقاله دیگر تکرار می‌کنند. چنین اقداماتی باعث انحراف دانش بشری می شود که بی‌شک گناهی نابخشودنی است. خوشبختانه در کشور ما قوانین محکمی در ارتباط با این موضوع وجود دارد و باید بررسی کنیم که چرا این قوانین تا الان خیلی بروز نداشته است؟

افراد آکادمیک، طعمه افراد بازار

این متخصص اپیدمیولوژی در ادامه می‌گوید: یکی از بدترین خبرهایی که تا الان داشتیم، چند سال پیش و درباره همان پنجاه و چند مقاله‌ رد شده بود. در آن زمان تعداد زیادی از آن مقالات در کمیته‌های ملی اخلاق وزارت بهداشت، بررسی شد. این بررسی نشان داد که در عمده موارد، افراد غیر آکادمیکی که عمدتاً در دانشگاه جایگاهی نداشتند، نقش کلیدی داشتند و خیلی از افراد آکادمیک متاسفانه طعمه این افراد شده بودند. ولی این موضوع که چرا افراد آکادمیک ما باید طعمه بشوند، آن هم دلایل زیادی دارد که من به یکی از آن‌ها اشاره کردم.

در نظام دانشگاهی ما، در مقاطعی نگاه و توجه خاصی به بحث مقاله شده است. ضمن آن که آن نگاه قابل احترام است؛ اما بحث اثرگذاری پژوهش مورد غفلت بوده است. در تمام کشورهای جهان سوم، همیشه این فاصله بین سیاست‌گذاری و تحقیق وجود داشته و این اصلا ربطی به دوره چندساله اخیر ندارد و از زمان‌های دور و در کشورهای دیگر هم این مشکل وجود داشته است.

معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی درباره قوانینی که در ایران برای مقابله با تخلفات پژوهشی وجود دارد، بر این باور است: ۲۵سال است که در دانشگاه‌های ما کمیته‌های اخلاق در پژوهش پایه‌گذاری شده‌اند و در این سال‌ها تمامی طرح‌های تحقیقاتی ما به کمیته‌های اخلاق می‌رود و کد اخلاق دریافت می‌کنند. البته این کد اخلاق به منزله این نیست که هیچ‌گونه تخلف دیگری در آن صورت نمی‌گیرد؛ بلکه حداقل یک کُدی است که شما می‌توانید طرح تحقیقاتی را در هر جای کشور پیگیری کنید و ببینید در کدام دانشگاه است، مجری آن چه کسی است و به چه شکلی انجام می‌شود.

از سال ۱۳۹۶نیز با پیگیری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، لایحه پیشگیری و مقابله به تقلب و آثار پژوهشی به مجلس رفت و مصوب شد. شیوه‌نامه آن نیز تهیه و به همه دانشگاه‌ها ابلاغ شد. یکی از مواردی که در این لایحه اتفاق افتاد این بود که ضابطان قوه قضاییه برای خارج از دانشگاه‌ در نظر گرفته شدند به ‌طوری‌که که اگر یک شرکت یا فردی مقاله را بدون پشتوانه علمی و بدون رعایت کدهای اخلاق و خارج از ظوابط پذیرفته شده علمی تهیه یا چاپ کرد و کارخانه مقاله‌سازی راه انداخت، ضابطین بتوانند با آن‌ها برخورد کنند. به عبارت دیگر قوانین تنها به برخورد با کارکنان و اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها محدود نشد و این یکی از جامع‌ترین قوانین برخورد با متخلفین است.

نجفی به موضوع پاداش مقالات اشاره دارد و می  گوید: سال‌های سال در این کشور برای مقالات پاداش مالی پرداخت می‌شد! این پاداش‌ها در مواردی حتی در چند سال پیش به مبالغی حدود ۵میلیون تومان هم می‌رسید. چنین رویکردی برای چاپ مقالات واقعاً می‌تواند انگیزه برای تخلف را بیشتر کند. خوشبختانه در سال گذشته، پاداش مقالات در تمام دانشگاه‌های علوم پزشکی ممنوع شد. بدیهی‌ست این تصمیم مخالفانی نیز دارد که البته اگر پای صحبت این دسته از همکاران هم بنشینم متوجه می‌شویم که این دوستان هم حرف‌های زیادی برای گفتن دارند. اخیراً خودم در یک ماموریت به یکی از دانشگاه‌های کشور، خواستار بررسی جامع‌تر این موضوع شده‌ام که امیدوارم نتایج آن بزودی به ما ارائه شود.

کمیته‌های اخلاق در پژوهش

او در ادامه به نقش کلیدی کمیته‌های اخلاق در پژوهش در ارتقای اعضای هیات ‌علمی هم اشاره می‌کند و می گوید: در سال گذشته نامه‌ای به همه دانشگاه‌ها ارسال شد که اولین شرط برای ارتقای اعضای هیات علمی یا قرار دادن آن‌ها در یک منصب علمی-اجرایی در دانشگاه‌ها، این است که از کمیته‌های اخلاق در پژوهش استعلام گرفته شود. من به دلیل مسائل اخلاقی نمی‌توانم اسم دانشگاه و اسم افراد را ببرم ولی در دانشگاه‌های فراوانی ما مورد داشتیم که ارتقای اعضای هیات علمی برای مدت زیادی بدلیل وجود تخلفات پژوهشی به تعویق افتاده است.

ادعاهای غیر علمی

دکتر محسن شریفی، مدیرکل دفتر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم هم معتقد است: اگر مقالات ایران کیفیت نداشتند، در مجلات معتبر منتشر نمی‌شدند و در پایگاه‌های استنادی نیز ثبت نمی‌شدند، به همین دلیل به نظر من بخش قابل توجهی از ادعای نشریه نیچر که ایران را در کنار دو کشور چین و روسیه متهم به داشتن کارخانه‌های تولید مقالات جعلی کرده است، اگر نگوییم برخوردی سیاسی، باید گفت برخوردی غیر علمی است.

وی ادامه می دهد: این پایگاه‌های استنادی برای تمام کشورها وجود دارند. چطور این مجلات، اگر مقالات دیگر کشورها را منتشر کنند، معتبر هستند ولی اگر مربوط به ایران و روسیه باشد، داده‌سازی و تولید کارخانه‌ای مقاله است؟! اگر مقالات ایران کیفیت نداشتند، در چنین مجلات معتبری منتشر نمی‌شدند و در چنین پایگاه‌هایی ثبت نیز نمی‌شدند.

فرآیند استانداردی در مورد مقالات وجود دارد و طبیعی است که در هر فرآیندی، انحرافاتی هم رخ دهد؛ ولی وقتی به آمار و ارقام کل نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که از ۶۴یا ۶۵هزار مقاله علمی که برای مثال در پایگاه اسکوپوس برای ایران ثبت می‌شود، درصدی از این حجم زیاد مقاله، ممکن است دچار انحراف یا تخلف هم بشوند. زمانی که درصد این مقالات را نسبت به کل مقالات مقایسه می‌کنیم، می‌بینیم که عدد قابل توجهی نیست. خیلی از تخلفاتی که انجام می‌شود، ناخواسته و ناآگاهانه است و از روی تعمد نیست. البته مواردی هم وجود دارد که داده‌ها دست‌کاری و تحریف می‌شوند که به آن‌ها و تخلف آن‌ها رسیدگی می‌کنند ولی در مجموع، آمار زیادی نیست.

ضرورت های مقاله نویسی

دکتر سپهر قاضی‌نوری، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس هم مقاله‌ نویسی را از ضرورت های حضور دانشگاهی می داند و می‌گوید: اگر کسی در فضای دانشگاهی مشغول به کار است و به نگارش مقاله معترض، باید برود شغل دیگری پیدا کند. در همه‌ی کشورها، معیار تز دکترای خوب و ارتقا، چاپ مقاله در مجلات معتبر است. به نظرم اغلب، این ایراد را افرادی مطرح می‌کنند که از نوشتن مقاله عاجزند. من با سختگیری برای چاپ مقاله بسیار موافقم.

در گزارش نیچر هیچ استنادی وجود نداشت، یعنی در مورد چین مفصلا توضیح داده بود که چه اتفاقی در حال رخ دادن است، اما درباره ایران صرفاً گفته شده بود که مواردی دیده شده است. این موارد تخلف پژوهشی از کشورهای دیگر نیز دیده شده است این که دقیقاً به ایران و روسیه اشاره می‌شود، نمی‌تواند خارج از معادلات سیاسی باشد.

در بسیاری از کشورهای دنیا تکاپو برای چاپ مقاله وجود دارد. در کشور چین ارقامی که به عنوان جایزه به محققان برای چاپ مقالات در نشریات معتبر بین‌المللی داده می‌شود بسیار بالا و در حد چند صد میلیون تومان است. در ژاپن نیز برخی روسای دپارتمان‌ها و آزمایشگاه‌ها فشار زیادی به دانشجویان وارد می‌کنند تا اسامی‌شان در مقالات چاپ شود.

فردی که می‌خواهد ارتقای علمی بیابد باید مقاله بنویسد، مدام گفته می‌شود که دانشگاه باید حل مسئله کند. استادانی که الان مقاله نمی‌نویسند و معتقدند نوشتن مقاله خوب نیست، کدام مسائل را حل کردند؟ اگر استادی در دانشگاه حل مسئله کند، به ازای آن پول دریافت می‌کند. نمی‌تواند به ازای حل مسئله ارتقای شغلی پیدا کند. اگر کسی به دنبال ارتقای دانشگاهی است باید مقاله بنویسد.

البته سازوکارهای پیشگیری از تقلب و مقابله با آن در کشور ما چندان دقیق نیست و گاهی اهمال‌کاری در این باره رخ می‌دهد. در یک دانشگاه تحصیلات تکمیلی، شاهد این هستم که دانشجویی به استناد یک مقاله، وارد دوره‌ دکترای بدون آزمون دانشگاه شده است. بعدتر توسط وزارت علوم مشخص شده که مقاله ‌اش تقلبی بوده، اما در اخراج این دانشجو تردید می شود زیرا بعضی اساتید متخلف، از این دانشجوی متخلف حمایت می‌کنند! اگر هزینه‌ تقلب را افزایش ندهیم همه‌ به تقلب روی می‌آورند. در همین مورد یا موارد مشابه با عضو هیات علمی نیز باید برخورد جدی صورت بگیرد زیرا عضو هیات علمی که حقوق دریافت می‌کند مسئول این است که نگذارد چنین تخلف‌هایی رخ بدهد.

وی ادامه می‌دهد: حدود ۱۵سال پیش مجله‌ای در science direct به نام applied mathematics and computation وجود داشت که چندین نفر از اعضای هیات علمی دانشگاه‌های ایران به این مجله مقالات متعدد تقلبی داده بودند و به واسطه‌ این مقالات، استاد تمام و بعضاً استاد نمونه‌ کشوری شده بودند. هنگامی که تقلب‌های رخ داده شده در این ژورنال مشخص شد استادان مورد اشاره تنزل رتبه پیدا نکردند و هنوز به علت چاپ مقالات جعلی در این نشریه، حقوق استاد تمامی دریافت

می‌کنند.

قطعاً باید با افرادی که با تخلفات این چنینی، آبروی کشور و دانشگاه را می‌برند برخورد جدی کرد. اگر یک بار هیات علمی متخلف را تنزل رتبه دهیم یا دانشجوی متخلف را اخراج کنیم، هزینه تقلب را افزایش می‌دهیم؛ اما در ایران وزیر علوم متقلب هم داشتیم و کسی ایشان را مواخذه نکرد!