تصویری از پنج‌گنج

نظامی گنجوی

در قلمرو ادب غنایی و خط منحنی

دکتر مهدی ماحوزی انتشارات نگاه معاصر

چاپ اول: ۱۳۹۹ ۲۵۵ص ـ ۴۸هزار تومان

حکیم الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤیَّد با لقب «جمال‌الدین» و کُنیه «ابومحمود» مشهور به حکیم نظامی گنجوی، در عرصه ادبیات عرفانی و غنایی آفریننده‌ای است توانگر و از حیث استواری سبک، صورتگری، خیال‌آفرینی، جزالت کلام، ابداع در تعبیر، هنرمندی در تنسیق استعاره و تشبیه و انواع کنایه و مجاز، استشهاد دقیق و زیبا به آیات و روایات (تلمیح) و به کارگرفتن اصطلاحات علمی و نجومی و اصول و موازین شریعت اسلامی، در جایگاه بلندی و پای گاه بی‌همسری است.

محور کتاب حاضر، یکی از جنبه‌های آثار او در زمینه ادبیات غنایی است. فهرست مفصل کتاب خود گویای مطالب متنوع این اثر است: پیشگفتاری منظوم در اهمیت پنج‌گنج؛ انواع ادبی و هندسه هر یک؛ بخش نخست: تبیین نکات زیبایی‌شناختی و هنری ادب غنایی به‌ویژه ملازمه لفظ و معنی؛ حافظ و عشق ازلی؛ رند کیست و رندی چیست؟؛ پیر مغان؛ شعر در نظر حافظ؛ وجه تشخص حافظ؛ جلوه‌های متعالی روح آدمیر شعر، آواز و موسیقی؛ خط منحنی؛ مولانا و تفکر سوررآلیستی؛ سعدی و خط منحنی در ملازمة با الفاظ؛ گزیده‌هایی از تعبیرهای ادبی و غنایی بخش «تأثرات»؛ عرفان و ادب غنایی؛ قطرة گُم‌گشته در دریا؛ تحلیل قصیده‌ای از عطار نیشابوری.

بخش دوم: تصویری از پنج‌گنج حکیم نظامی از دیدگاه هنری؛ گنج نخستین: ارزش غنایی و هنری مخزن‌الاسرار؛ در فضیلت سخن و ارزش قلم؛ در توصیف شب و شناخت دل و ابداع دو خلوت روحانی ـ معرفی ۲۰ مقاله؛ گنج دوم: منظومه خسرو و شیرین؛ شرح اجمالی داستان منظوم خسرو شیرین؛ نبرد خسرو و بهرام چوبینه برای تصاحب تاج و تخت، توسل به قیصر روم و سرانجام، ازدواج او با مریم دختر قیصر، به منظور آزردن شیرین؛ کوه‌کنی فرهاد به خواست شیرین، تا مرگ فرهاد به وسوسه خسروپرویز؛ ازدواج خسرو با هنرمندی دلربا به نام «شِکر» از اصفهان، پس از مرگ مریم برای آزردن شیرین؛ کشته شدن خسرو به دست پسرش شیرویه (از مریم)، تا پایان سرنوشت شیرین که برای پاس‌داری از حریم عشق پاک، در کنار خسرو با دشنه‌ای به حیات خود خاتمه می‌دهد؛ مناظرة تاریخی و حماسی فرهاد و خسرو پرویز (نقطه اوج داستان)؛ گنج سوم: منظومه لیلی و مجنون؛ لیلی به تماشای بوستان می‌رود؛ پیوند صوری لیلی با ابن سلام؛ آگاهی مجنون از شوهر کردن لیلی؛ جواب نامه لیلی به مجنون و مجنون به لیلی؛ درگذشت لیلی و برگ ریزانِ درخت تناور عشق و دل‌دادگی؛ جان دادن مجنون بر سر تربت لیلی؛ گنج چهارم: هفت‌پیکر؛ توضیحی اجمالی در باب دو مقاله دانشگاهی در «تحلیل استعلایی هفت‌پیکر» و تحلیل «نماد غار»؛ درون مایه‌های آثار سمبلیک و هفت‌پیکر؛ توضیح اجمالی، هفت‌گنبد، هفت‌عروس، هفت پادشاه و…؛ اهمیت عدد هفت؛ در نعت پیامبر اکرم(ص) و صفت معراج؛ در ستایش سخن و حکمت؛ آغاز داستان بهرام گور؛ دیدن بهرام صورت هفت‌پیکر را در خُورنق؛ آگاهی بهرام از وفات پدر و لشکرکشی وی به ایران؛ داستان بهرام با کنیزکش فتنه؛ جنگ بهرا، با خاقان چین؛ افسانه گفتن شاهزادگان هفت اقلیم؛ داستان بهرام و شبان؛ گنج پنجم: اسکندرنامه نظامی، با تکیه بر «شناخت اصالت‌های فرهنگی»؛ ساقی‌نامه و مغنی‌نامه و وجه تمایز آنها؛ شرف‌نامة حکیم نظامی در ترازوی انصاف؛ اقبال‌نامه یا خردنامة اسکندری؛ شرح احوال و آثار نظامی و تأثر او از فردوسی و گویندگان پیشین؛ اعلام عام؛ منابع و مآخذ.