برخی از عجیب‌ترین جانوران سیاره زمین در ژرفای دریاهای آبی زندگی می‌کنند. سپیداج‌ها (ده پایان)، ماهی‌های مرکب (سرپاورها) و هشت پاها یا اختاپوس‌ها از آن جمله هستند. این نرم‌تنان وهم‌انگیز که در رده سرپایان طبقه‌بندی می‌شوند دستگاه عصبی بسیار پیچیده‌ای دارند. چشم‌های آنها به دوربین شباهت دارد، سه قلب دارند و در یک چشم به هم زدن می‌توانند جنس و رنگ خود را تغییر دهند تا مانند رنگ پس زمینه‌ای شوند که در آن هستند. در میان آنها، اختاپوس‌ها قدرت مغزی منحصر به فردی دارند که موجب هوش سرشار و مهارت شعبده‌وار آنها در گریز از خطر شده است. اختاپوس‌ها استادان استتار هستند. قادرند کارهای پیچیده‌ای را انجام دهند و گفته می‌شود قوه ادراک آنها هم‌تراز با برخی پستانداران کوچک است.

مغز، فرمانروای بدن
آخرین جد مشترک ما با اختاپوس‌ها بیش از ۵۰۰ میلیون سال پیش در زمین زندگی می‌کرد. پس چه چیزی باعث شده که آنها چنین شباهت های خاص و عجیبی با انسان‌ها داشته باشند و در عین حال تا این حد با ما بیگانه باشند؟ شاید به این خاطر که اگر بازوهای پوشیده از کلاهک‌های مکنده و بی‌مهره بودن آنها را نادیده بگیریم، مغز و چشم‌ها و حتی کنجکاوی آنها ما را به یاد عطش و اشتیاقی که برای فراگیری و دانستن داریم می‌اندازند.
در «مؤسسه مغز» دانشگاه «کوئینزلند» در استرالیا، پژوهشگران چهار گونه مختلف از اختاپوس‌ها را به کمک اِم آر آی (تصویرسازی تشدید مغناطیسی) مورد مطالعه قرار دادند تا تصاویر سه بعدی دقیقی در دست داشته باشند و بتوانند ساختارهای مغزی آنها را با هم مقایسه کنند. مطالعه نشان داد که مغزهای آن چهار گونه اختاپوس با هم فرق داشتند که این تفاوت به محل زندگی آنها، زمان فعالیتشان و این که آیا با جانوران دیگر تعامل داشتند یا نه بستگی داشت.
چهار گونه مورد مطالعه شامل یک هشت‌پای عمق‌زی، یک هشت‌پای منزوی شب‌فعال و دو هشت‌پای آب سنگ زی روز فعال بود. طبق مشاهدات دقیق آنها، گونه‌ای که در ژرفای آب زندگی می‌کرد مانند جانوران کیسه‌دار و جوندگان مغز صافی داشت که این ویژگی با کندی عملکردهای آن و تعامل‌های کمی که با جانوران دیگر برقرار می‌کند مطابقت داشت. گونه آب سنگ‌زی مغز بسیار بزرگ‌تری داشت و برخی از ویژگی‌های آن با مغز نخستی‌ها مشترک بود. بنابراین برای انجام امور دیداری پیچیده و ایجاد ارتباطات اجتماعی در یک محیط شلوغ و پرنور دریایی به خوبی سازگاری داشت.
رفتارهایی از این اختاپوس‌ها سر می‌زند که به شدت پیچیده هستند و در گونه‌های دیگر دیده نمی‌شوند. برای مثال، شکار مشارکتی با ماهی آب سنگ‌زی یکی از رفتارهای جالب ثبت شده آنها است. در این فعالیت غیر انفرادی، هشت‌پا به طور معمول در جلو پیش می‌رود و قزل‌آلای مرجانی به آن می‌پیوندد، حال یا خودش به جستجوی غذا می‌پردازد، یا با فرصت‌طلبی تمامی موجودات کوچکی را که هشت‌پا به بیرون پمپاژ می‌کند می‌قاپد و می‌بلعد.
هشت‌پاها می‌توانند مفهوم حرکت‌ها و اشاره‌هایی که بین گونه‌های مختلف آنها رد و بدل می‌شوند و بخشی از شکار مشارکتی آنها به حساب می‌آیند را درک کنند و به آنها واکنش نشان دهند. این ویژگی ثابت می‌کند که گونه‌های مختلف هشت‌پا توانایی‌های ادراکی و شناختی پیچیده‌ای دارند.
تفاوت در ساختار مغزی اختاپوس‌ها مربوط به مساحت مغز آنها است. هر چه سطح مغز آنها گسترده‌تر باشد، دستگاه عصبی پیچیده‌تر است و در نتیجه توانایی ادراک و تشخیص بالاتر می‌رود. پژوهشگران در صدد هستند تا درباره این که ساختار مغز هشت پاها چه ارتباطی به رفتار، قوه بینایی و ادراک بسیار بالای آنها دارد اطلاعاتی به دست آورند.

هشت پاها عاشق یادگیری هستند
شاید یکی از شباهت‌های انسان و هشت‌پا کنجکاوی آنها برای یادگرفتن از محیط باشد. در مطالعات رفتارشناسی که صفات و رفتارها به دقت مورد مطالعه قرار می‌گیرند، عامل هوش کاوش و ارزیابی شده و به عنوان مجموعه‌ای از توانایی‌های ادراکی فردی طبقه بندی می‌شود. توانایی‌های ادراکی مکانیسم‌هایی هستند که از طریق آنها اطلاعات از محیط دریافت، پردازش، منتقل و به خاطر سپرده می‌شوند تا در موقع تصمیم‌گیری و عملکرد مورد استفاده قرار گیرند.
از نقطه نظر رفتارشناسی، انعطاف‌پذیری یک جانور برای سازگار کردن خود با محیط جدید و تطبیق دادن رفتارش به موقعیت‌های تازه و تجربه نشده نشانگر قابلیت‌های ادراکی آن است. پژوهش‌های متعدد نشان داده‌اند که اختاپوس‌ها انعطاف‌پذیری رفتاری بسیار بالایی دارند. به‌عبارتی دیگر، از مهارت انعطاف‌پذیری شناختی برخوردار هستند؛ حال چه این مهارت را در محیط طبیعی خود بروز دهند و چه در یک مخزن آب در آزمایشگاه.

مسلح و خطرناک
چه عاملی موجب شده اختاپوس‌ها از هوش بالایی بهره‌مند باشند؟ نخستین عامل، مکانیسم دفاعی آنها است. از آنجا که اختاپوس‌ها همیشه در معرض هجوم جانوران شکارگر متعدد از جمله ماهی‌ها، پرندگان و نهنگ‌ها هستند، می‌توان لقب استادان استتار را به آنها داد، چون می‌توانند به طرزی ماهرانه با تغییر رنگ و حتی جنس بدن، محیط خود را تقلید کنند.
اختاپوس‌ها، صدف یا پوسته بیرونی ندارند که محافظ آنها باشد. بنابراین، در مقابل خطر بسیار آسیب‌پذیر هستند و همیشه سعی می‌کنند در یک مخفیگاه، مانند حفره یا فضایی در زیر سنگ خود را پنهان کنند. برخی از گونه‌ها پناهگاه خود را با خارج کردن شن و افزودن سنگ‌ریزه و صدف همچنان برای خود حفظ می‌کنند. برخی دیگر ترجیح می‌دهند خود را در لابه لای سنگ‌ریزه‌ها و صدف‌ها بپیچند. گونه‌هایی نیز هستند که مخفیگاهشان را روی بازوهای خود حمل می‌کنند تا همیشه همراهشان باشد.
«هشت پای نارگیل دوست» در این گروه جا دارد. همان‌طور که از نامش پیداست، پوسته نارگیل را به هر سویی که می رود می برد تا در لحظه خطر در آن پنهان شود.
از سویی دیگر، اختاپوس‌ها خودشان شکارگرهای قابلی هستند و مکانیسم‌های تهاجمی آنها با تنوع گسترده طعمه‌هایی که شکار می‌کنند تناسب دارند؛ صدف‌ها، سخت‌پوستان، ماهی‌ها و حتی سرپایان رژیم غذایی آنها را تشکیل می‌دهند. آنها می‌توانند از مهارت‌های دیداری و استتار خود برای شکار کردن استفاده کنند و از بازوهایشان برای جستجو، لمس و چشیدن پیرامون خود کمک بگیرند تا کوچک‌ترین تکه‌های غذا را نیز از دست ندهند.
هشت‌پاها شکارچی‌های بافکر و زیرکی هستند. با گونه‌های جانوری دیگر از جمله ماهی‌های هامور همکاری می‌کنند تا طعمه‌های مخفی شده را شکار کنند. آنها یاد می‌گیرند چگونه خود را از خرچنگ‌هایی که شقایق نعمان سمی را با خود حمل میکنند دور نگه دارند یا راهی برای حمله کردن به آنها پیدا کنند و در عین حال مراقب باشند که خرچنگ‌ها گازشان نگیرند.
اختاپوس‌ها تکنیک‌های مختلفی را برای خوردن صدف‌ها و نرم‌تنان استفاده می‌کنند. یکی از این تکنیک‌ها این است که دو کفه صدف را می کشند تا از هم جدا شوند، سپس سنگی در میان صدف می‌گذارند تا باز بماند. روش دیگر آنها سوراخ کردن صدف و تزریق سمی بی‌حس‌کننده به درون آن است تا صدف باز شود. این سم به یک ماهیچه بسیار خاص در زیر پوسته صدف تزریق می‌شود و اختاپوس‌ها به خاطر می‌سپارند کدام نقطه از هر صدف را برای مصرف محتویاتش سوراخ کرده‌اند.

بی استخوان اما نه بی مغز
امکان محک زدن توانایی‌های ادراکی اختاپوس‌ها در آزمایشگاه وجود دارد. برای مثال، دانشمندان توانسته‌اند قدرت حافظه و قابلیت هشت‌پاهای معمولی را در برنامه‌ریزی برای آینده زیر نظر بگیرند. با توجه به این‌که اختاپوس‌ها توانایی‌هایی حیرت‌انگیز و باورنکردنی دارند، مطالعه روی آنها با پیچیدگی همراه است.
قدرت فیزیکی آنها به قدری است که می‌توانند تجهیزات آزمایشگاهی را به‌راحتی بشکنند و از کار بیاندازند. به ویژه خیلی باید مراقب دوربین‌های زیر آب بود، چون به قدری با هوش هستند که محفظه محافظ و ضدآب دوربین‌ها را باز و آنها را غرق می‌کنند! به‌دلیل این که اختاپوس‌ها استخوانی در بدن ندارند، می‌توانند بدون زحمت از کوچک‌ترین شکاف و دریچه مخزن آبی که محل نگهداریشان است فرار کنند. به‌علاوه، از آنجا که فوق‌العاده کنجکاو هستند، دست یا تور یا هر چیزی را که وارد مخزن شود می‌گیرند و دیگر تصمیم با خودشان است که چه موقع آن را رها کنند!
البته باز کردن در یک کوزه یا شیشه دهانه گشاد علی‌رغم این که توانایی تحسین‌برانگیزی برای یک هشت‌پا محسوب می‌شود و نشانه ذکاوت آن است، قابل توجه‌ترین توانایی‌اش محسوب نمی‌شود. این عمل بیشتر به مهارت و زبردستی آن در گرفتن اشیاء مربوط می‌شود و هشت‌پا در انجام آن کند است. حتی زمانی که مدت زیادی تعلیم می‌بیند، باز هم بیش از یک دقیقه طول می‌کشد تا در ظرف را باز کند. مثال بهتری که به خوبی باهوش بودن این جانور را ثابت می‌کند توانایی‌اش در شناخت یک شیء شبیه به Lو فرو بردن آن درون یک دریچه مربع شکل داخل دیوار است.
اختاپوس‌ها همچنین در یادگیری تمایزی (discriminative)نیز برتری دارند. برای مثال، وقتی دو شیء در مقابل آنها گذاشته می‌شود، می‌دانند به کدام یک حمله کنند تا در عوض جایزه بگیرند. انتخاب آنها بر اساس رنگ، شکل، جنس یا طعم جسم هدف است. جالب‌تر این که آنها می‌توانند اطلاعاتی که از شیء دریافت کرده‌اند را تا ماه‌ها در حافظه خود نگه دارند. یکی دیگر از قابلیت‌های هوشمندانه هشت‌پاها تعمیم دادن است؛ یک فرایند فکری پیچیده که طی آن باید قانونی را که پیش‌تر فرا گرفته‌اند بلافاصله روی اشیاء جدیدی که مشاهده می‌کنند به کار ببرند. به‌عنوان مثال، هشت‌پاهایی که از قبل یاد گرفته‌اند به یک توپ واقعی حمله کنند می‌توانند به یک توپ مجازی که در صفحه نمایش می‌بینند نیز حمله ببرند.
یکی دیگر از توانایی‌های اختاپوس‌ها تفاوت قائل شدن از روی شرط یا تمایز شرطی است. به‌عبارتی دیگر، می‌توانند انتخاب خود را با توجه به موقعیت و شرایط تغییر دهند. برای مثال، یاد می‌گیرند که فقط در حضور حباب به یک شیء هجوم ببرند. همچنین، از یادگیری مکانی بهره‌مند هستند، بدین صورت که با به خاطر سپردن موقعیت قرارگیری یک مخفیگاه آن را پیدا می‌کنند. به‌علاوه، از سرنخ‌های دیداری نیز استفاده می‌کنند تا بدانند چگونه باید بازوی خود را درون یک دستگاه Tشکل غیر شفاف فرو ببرند.
توانایی‌های شناختی اختاپوس‌ها زیاد هستند، اما نمونه بارز دیگر آنها این است که با دیدن عملکرد اختاپوس‌های دیگر انجام یک کار را فرا می‌گیرند، مانند انتخاب یک شیء خاص از میان چند گزینه. این ویژگی به طور خاص تعجب بیشتری را برمی‌انگیزد، چرا که اختاپوس‌ها در اصل جانورانی انزواطلب هستند و کنار هم جمع نمی‌شوند.
اختاپوس‌ها با وجود توانایی‌های قابل توجه و هوش زیاد، به طرز عجیبی در واکنش و پاسخ‌دهی دم‌دمی‌مزاج هستند، به‌ویژه در کارهای دیداری که مستلزم تمایز قائل شدن هستند. در این موارد، حدود ۸۰ درصد پاسخ درست می‌دهند، در صورتی که جانوران دیگر در این امور تقریباً به میزان ۱۰۰ درصد درست واکنش نشان می‌دهند. در پایان، بهتر است تصور نکنیم که در کلاس درس سرپایان، اختاپوس‌ها باهوش‌ترین هستند. آنها در گروه شاگردان باهوش قرار دارند، اما بی‌نظم و نافرمان هستند. در حقیقت، در کلاس سرپایان این سپیداج‌ها (ده پایان) هستند که جایگاه شاگرد ممتاز را به خود اختصاص می‌دهند.
***
جدال اختاپوس و مرغ دریایی
چطور می‌شود نرم‌تنی مثل یک اختاپوس از عمق دریا بالا می‌آید تا به پرنده‌ای مانند یک مرغ دریایی حمله کند؟ برخلاف تصور عموم، اختاپوس آن قدر نادان نیستند که فقط به دنبال کشتن پرندگان دریایی باشند، اما گاهی کج خلق و عصبانی هستند که اگر درست در این مواقع مرغ‌های دریایی در زمان و مکان اشتباه باشند شکار می‌شوند.
همه اختاپوس‌ها گوشت‌خوار هستند و از خوردن ماهی، خرچنگ و حتی هم‌نوع خودشان لذت می‌برند، اما پرندگان در رژیم غذایی آنها نیستند. در بیشتر مواقع، جدال بین یک هشت پا و یک مرغ دریایی از آنجا سرچشمه می‌گیرد که پرنده می‌خواهد شامی برای خود بیابد و اختاپوس هم می‌خواهد صبح فردا را ببیند.
مرغ‌های دریایی اختاپوس‌ها را شکار می‌کنند، اما این سرپایان وعده غذایی اصلی آنها نیستند و بیشتر میان وعده محسوب می‌شوند. اختاپوس‌ها در خوردن غذا مکر و زیرکی به کار می‌برند. بیشتر در کف دریا به سر می‌برند تا این که حالت شناور داشته باشند و نبود استخوان بندی موجب می‌شود در تنگ‌ترین و کوچک‌ترین شیارها و حفره‌ها کمین کنند. با همه زرنگی در استتار و پنهان شدن، باز هم گاهی پرندگان دریایی آنها را پیدا می‌کنند و دیگر فرصتی برای مانور دادن باقی نمی‌ماند.
در واقع بیشتر پرندگانی مثل باکلان، مرغ‌های باران، پنگوئن‌ها و آلباتروس‌ها که در آب‌های اقیانوسی زندگی می‌کنند هشت‌پاها را شکار می‌کنند. مرغ‌های دریایی ماهی‌ها و سرپایان دیگر را ترجیح می‌دهند.

code