دعای مکارم الاخلاق یکی از نیایش های معروف امام سجاد(ع) است که به عنوان دعای بیستم «صحیفه سجادیه» ثبت شده است. این دعا به دلیل داشتن مضامین و ابعاد تربیتی و سیر و سلوکی مورد توجه پژوهشگران قرار داشته و شرح و تفسیرهای متعددی بر آن نوشته شده است. این دعا سی بخش دارد که بسیاری از آنها با درود بر پیامبر(ص) و خاندانش شروع ‌می‌شود. امروزه صلوات بر خاندان پیامبر(ص)، امری ساده به نظر می رسد که موجب کسب ثواب اخروی می شود، در حالی که در روزگار اموی، با توجه به کینه عظیمی که آن دودمان به اهل بیت داشتند و به ویژه آنچه پس از واقعه کربلا رخ داد و هر گونه ملاحظه ای نیز کنار رفت، دل شیر می خواست که در این فضا، نامی از اهل بیت پیغمبر(ص) برده شود تا چه رسد که تنها در یک دعا، ۲۲ بار بر آنها درود فرستاده شود و بر جایگاه والای معنوی شان تأکید شود. حضرت امام سجاد(ع) در ضمن هر بخش، با درخواست آراستگی به برخی از اخلاق پسندیده یا طلب دوری از بعضی رذائل اخلاقی، ارزش‌ها و ضدارزش‌های اخلاقی را معرفی کرده است.

مرحوم امام راحل به همراه اهدای یک جلد صحیفه به نوه خود، این کتاب را این‌گونه وصف می‌کنند: «صحیفه کامله سجادیه، نمونه کامل قرآن صاعد است و از بزرگ‌ترین مناجات عرفانی در خلوتگاه انس است که دست ما کوتاه از نیل به برکات آن است؛ کتابی است الهی که از سرچشمه نور الله نشأت گرفته و طریقه سلوک اولیای بزرگ و اوصیای عظیم الشأن را به اصحاب خلوتگاه الهی می‌آموزد. کتاب شریفی است که سبک بیان معارف الهیۀ اصحاب معرفت را چون سبک قرآن کریم بدون تکلف الفاظ در شیوه دعا و مناجات برای تشنگان معارف الهیه بیان می‌کند. این کتاب مقدس چون قرآن کریم سفره الهی است که در آن، همه گونه نعمت موجود است و هر کس به مقدار اشتهای معنوی خود از آن استفاده می‌کند. این کتاب همچون قرآن الهی ادقِّ معارف غیبی که از تجلیات الهی در ملک و ملکوت و جبروت و لاهوت و مافوق آن حاصل می‌شود و در ذهن من و تو نیاید و دست طلبکاران از حقایق آن کوتاه است، به شیوه خاص خود قطراتی از دریای بیکران عرفان خود می‌چشاند و آنان را محو و نابود می‌کند…» (صحیفه امام، ج۲۱، ص۲۰۹)

در مکارم اخلاق و اعمال پسندیده

(۱) بارخدایا، بر محمد و آلش درود فرست. و ایمانم را به درجه کامل‌ترین ایمان برسان، و یقینم را برترین یقین گردان، و نیتم را به بهترین نیتها منتهی ساز، و کردارم را به بهترین کردارها تبدیل کن.

(۲) بارخدایا، نیتم را به لطف خود کامل و خالص گردان، و یقینم را بدان گونه که دانی به راه صحت بر، و تباهی کارم را به قدرتت اصلاح کن.

(۳) بارخدایا، بر محمد و آلش درود فرست. و گره هر کاری که فکرش مرا به خود مشغول داشته بگشای، و مرا در کاری قرار ده که فردا مرا از آن بازپرسی می‌کنی، و روزگارم را در آنچه از پی آنم آفریده‌ای مصروف دار، و بی‌نیازم گردان و روزی ات را بر من وسعت ده، و به چشمداشت مبتلایم مکن، و ارجمندم ساز و گرفتار کبرم مفرما، و بر بندگی ات رامم ساز، و بندگی‌ام را به آلودگی خودپسندی تباه مکن، و خیر و نیکی را برای تمام مردم به دست من جاری ساز، و آن را از کدورت منّت گذاری دور دار، و خوی عالی را به من عنایت فرما، و از فخرفروشی محافظتم کن.

(۴) بارخدایا، بر محمد و آلش درود فرست. و درجه و مرتبه مرا نزد مردم بلند مگردان مگر آنکه مرا به همان اندازه نزد خودم پست گردانی، و عزتی آشکار برایم ایجاد مکن مگر که به همان اندازه در باطنم خاکسار سازی.

(۵) بارخدایا، بر محمد و آلش درود فرست. و مرا از روشی پسندیده بهره دِه که آن را با برنامه‌ای دیگر عوض نکنم، و مرا به طریق حق رهنمون شو آن‌گونه که از آن روی نتابم، و نیتی درست و استوار به من مرحمت کن آن‌سان که در آن به تردید نیفتم، و مرا تا وقتی زنده بدار که عمرم در طاعت تو به کار رود، و چون بخواهد عمرم چراگاه شیطان شود، جانم را بستان قبل از آنکه دشمنی‌ات به من رو کند، یا خشمت بر من مستحکم گردد.

(۶) الهی، در وجود من هیچ خصلت عیبناک مگذار مگر آنکه آن را به دایرۀ اصلاح آوری، و مرا با هیچ عیبی که به خاطر آن سرزنشم کنند، رها مساز مگر آنکه آن را نیکو گردانی، و هیچ کرامتی را در من ناقص مگذار مگر آنکه به کمالش رسانی.

(۷) بارخدایا، بر محمد و آلش درود فرست. و شدّت کینۀ کینه توزان را به محبت، و حسد اهل تجاوز را به مودّت، و بدگمانی اهل صلاح را به اطمینان، و دشمنی نزدیکان را به دوستی، و گسستن خویشاوندان را به خوشرفتاری، و روی برتافتن نزدیکان را از یاری نمودن، به یاری؛ و دوستی ظاهرسازان را به دوستی حقیقی، و خوارانگاشتن مصاحبان را به حُسن رفتار، و تلخی ترس از ظالمان را به شیرینی ایمنی مبدّل ساز.

(۸) بارخدایا، بر محمد و آلش درود فرست. و مرا بر کسی که به من ستم کند، چیرگی ده؛ و با آن که با من به مجادله برخیزد، زبان گویا ساز؛ و بر آن که نسبت به من دشمنی ورزد، پیروزی عنایت کن؛ و بر آن که مرا می‌فریبد، چاره‌سازی مرحمت فرما؛ و بر آن که مرا زبون خواهد، قدرت ده؛ و بر آن که مرا عیب می‌گوید، توانی ده که دروغش را آشکار سازم؛ و از چنگ آن که مرا بیم دهد، رهایم کن؛ و از آن که مرا به راه راست رهنمون شود و استقامت آموزد، توفیق فرمانبری ده؛ و به پیروی از کسی که ارشادم نماید، موفق دار.

(۹) خداوندا، بر محمد و آلش درود فرست. و مرا بر خیرخواهی کسی که با من نیرنگ کند، توفیق ده؛ و آن را که از من دوری کرده، به خوبی پاداش دهم؛ و به آن کس که محرومم ساخته، بخشش کنم؛ و به آن که از من بریده، بپیوندم؛ و برخلاف آن که از من غیبت کرده، از وی نیکو یاد کنم؛ و خوبی را سپاسگزارم، و از بدی چشم بپوشم.

(۱۰) بارخدایا، بر محمد و آلش درود فرست. و مرا به زیور شایستگان بیارای؛ و زینت اهل تقوا را در این امور بر من بپوشان: در گستردن سفرۀ عدل، و فروخوردن خشم، و خاموش کردن آتش فتنه، و جمع کردن پراکندگان، و اصلاح بین مردم، و آشکار نمودن کارهای خوب، و پوشاندن عیوب، و نرمخویی، و فروتنی، و خوشرفتاری، و وقار، و حسن معاشرت، و سبقت جویی به فضیلت، و اختیار کردن تفضّل بر دیگران، و چشمپوشی از سرزنش دیگران، و بخشش رایگان به غیر مستحق، و گفتن سخن حق هرچند سنگین و گران باشد، و ناچیز دانستن نیکی را در گفتار و رفتارم هرچند زیاد باشد، و بسیار شمردن شرّ را در گفتار و رفتارم هرچند اندک باشد. و همه این خصلت‌ها را به وسیله تداوم اطاعت، و همراهی با جماعت مسلمین، و فرو گذاشتن اهل بدعت و عمل کننده به رأی ساختگی در دین، کامل ساز.

(۱۱) بارخدایا، بر محمد و آلش درود فرست. و فراخ‌ترین روزی را به وقت پیری نصیبم کن، و نیرومندترین قوّت خود را به هنگام درماندگی بهره من فرما؛ و مرا در راه عبادت دچار سستی منما، و از تشخیص راهت نابینایم مساز، و به ارتکاب خلاف محبتت دچار مکن، و مپسند که به کسی که از تو دور است، نزدیک شوم؛ و از آن که با تو همراه است، جدا گردم.

(۱۲) الهی، چنان کن که با نیرو و قدرت تو به شداید بتازم؛ و به وقت نیاز، به گدایی از تو برخیزم؛ و در بیچارگی به پیشگاه تو بنالم؛ و مرا به کمک خواستن از غیر خود چون مضطر شوم، و به فروتنی برای مسئلت از غیر خود چون ندار شوم، و به زاریدن به درگاه غیر خود چون بترسم گرفتار مکن؛ که به آن خاطر سزاوار خواری و منع از رحمت و بی‌اعتنایی از جانب تو شوم، ‌ای مهربان‌ترین مهربانان.

(۱۳) الهی، عنایت کن که به جای آنچه شیطان از آرزوی باطل و بدگمانی و حسد در دلم می‌افکند، یاد عظمت تو کنم؛ و در قدرت تو بیندیشم، و در دفع دشمنان تو چاره‌سازی نمایم، و به جای آنچه شیطان بر زبانم جاری می‌سازد (از فحش و بدگویی و ناسزا یا شهادت ناحق، یا غیبت از مؤمن غایب، یا دشنام به شخص حاضر و مانند اینها)، سخن در سپاس تو گویم، و مبالغه در ثنای تو ورزم، و با تمام هستی خود ستایش بزرگی تو کنم، و شکر نعمت تو به جای آورم، و اعتراف به احسان تو نمایم، و به شمردن نعمت‌های تو مشغول گردم.

(۱۴) بارخدایا، بر محمد و آلش درود فرست. و مگذار که من ستمزده شوم، در حالی که تو به دفعش از من توانایی؛ و اجازه مده که بر دیگری ستم کنم، در حالی که تو در جلوگیری از من نیرومندی؛ و مپسند که گمراه شوم، در حالی که به حقیقت بر هدایت من توانایی؛ و مخواه که تهیدست گردم، در حالی که فراخی روزی من نزد توست، و مرا به سرکشی میازمای که توان و دارایی من از توست.

(۱۵) الهی، به جانب آمرزشت آمده‌ام، و به سوی بخشایشت روی آورده‌ام، و به گذشت تو مشتاقم، و به فضلت اعتماد و تکیه دارم، و چیزی نزد من نیست که مرا درخور آمرزش تو کند، و نه کاری که مستحق بخشایش تو گردم، و با ستمهایی که بر خود کرده‌ام، جز تکیه بر فضل و احسان تو راهی ندارم، پس بر محمد و آلش درود فرست و بر من تفضّل فرما.

(۱۶) الهی، زبانم را به هدایت گویا ساز، و تقوا را بر قلبم الهام کن، و به پاکیزه‌ترین روش توفیقم ده، و مرا به کاری وادار که بیش از هر چیز به آن خشنودی.

(۱۷) الهی، بهترین راه را پیش پایم گذار، و مرا بر آیین خود ‌دار تا بر آن بمیرم و زنده شوم.

(۱۸) الهی، بر محمد و آلش درود فرست. و مرا از نعمت میانه‌روی بهره مند فرما، و از اهل درستی و استقامت و راهنمایان به خیر و بندگان شایسته‌ات قرار ده، و نجات و رستگاری در قیامت و رهیدن از کمینگاه عذاب، نصیبم کن.

(۱۹) الهی، از نفس من آنچه موجب آزادی‌اش باشد، برای خود بگیر، و آنچه موجب صلاح آن گردد، برایم باقی بدار؛ زیرا نفس من در معرض هلاکت است، مگر اینکه تو او را حفظ کنی.

(۲۰) الهی، چون اندوهناک شوم، تو دلخوشی منی؛ و چون محروم گردم، تو محل امید منی؛ و چون غم و غصه و مصیبت بر من هجوم آرد، پناهم به توست؛ و آنچه از دستم رود، تدارکش نزد توست؛ و هر چه تباه گردد، اصلاحش از جانب توست؛ و هر چه را ناپسند داری، تغییرش به دست توست. پس قبل از بلا، عافیت را؛ و پیش از طلب، توانگری را؛ و پیش از گمراه شدن، هدایت را بر من منّت گذار، و مرا از آزار مردمان کفایت کن، و ایمنی از روز قیامت را نصیبم فرما، و حُسن ارشاد را به من مرحمت کن.

(۲۱) بارخدایا، بر محمد و آلش درود فرست. و به لطفت همۀ شرور را از من بگردان، و مرا به نعمتت پرورش ده، و به کرَمت اصلاح کن، و به احسانت مداوا فرما، و در سایۀ رحمتت جای ده، و خلعت خشنودی ات را به من بپوشان؛ و چون کارها بر من دَرهم شود، مرا به هدایت‌آمیزترین آنها، و چون برنامه‌ها در نظرم مشتبه شود، مرا به پاکیزه‌ترین آنها، و در اختلاف آیین‌ها، مرا به پسندیده‌ترین آنها رهنمون باش.

(۲۲) بارخدایا، بر محمد و آلش درود فرست. و تارکم را به تاج کفایت بیارای، و مرا در امورْ به نیکی سرپرستی کن، و صدق هدایت به من عنایت فرما، و به وسعت روزی آزمایشم مکن، و از آسایش در زندگی برخوردارم نما، و معیشتم را دشوار مساز، و دعایم را به سویم برمگردان؛ زیرا من برایت همتا قرار نمی‌دهم، و با وجود تو، به سویی دست حاجت نمی برم.

(۲۳) خداوندا، بر محمد و آلش درود فرست. و مرا از اسراف باز دار، و روزی ام را از تلف شدن نگاه دار، و دارایی ام را به وسیلۀ برکت دادن افزون کن، و مرا در انفاق از آن مال در امور خیر به راه هدایت رهبری فرما.

(۲۴) بارخدایا، بر محمد و آلش درود فرست. و مرا از سختی و رنج به دست آوردن روزی کفایت کن؛ و روزی ام را از جایی که گمان نمی‌برم، به من عنایت فرما، تا در راه به‌دست آوردن روزی از بندگی ات بازنمانم، و سنگینی وبال آن را به دوش نکشم.

(۲۵) الهی، آنچه در راه به‌دست آوردنش هستم، به قدرتت برایم فراهم نما؛ و از آنچه بیم دارم، به عزتت پناهم ده.

(۲۶) بارخدایا، بر محمد و آلش درود فرست. و آبرویم را به توانگری حفظ کن، و قدر و منزلتم را به تنگدستی پست مفرما، که از روزی خوارانت روزی طلبم، و از اشرار خلقت عطایی خواهم، تا به تعریف آن که به من عطا کند مایل شوم، و به سرزنش آن که از من منع نماید، مبتلا گردم، در حالی که بخشش و منع عطا، وقف حریم مقدس توست (و دیگران کاره ای نیستند).

(۲۷) بارخدایا، بر محمد و آلش درود فرست. و مرا سلامتی ای که در عبادت، و فراغتی که در زهد مصرف شود، و دانشی که به کار بندم، و خصلت پارسایی توأم با میانه روی روزی کن.

(۲۸) الهی، حیاتم را با عفو خود پایان ده، و آرزویم را به رحمتت صورت تحقق ده، و راههای رسیدن به خشنودی ات را بر من هموار ساز، و در همه حال اعمالم را نیکو گردان.

(۲۹) بارخدایا، بر محمد و آلش درود فرست. و مرا در اوقات بی‌خبری و غفلت برای یادت بیدار کن، و در روزگار مهلت به طاعتم وادار، و راهی هموار به سوی عشقت برایم باز کن، و به سبب آن، خیر دنیا و آخرتم را کامل گردان.

(۳۰) بارخدایا، بر محمد و آلش درود فرست. مانند بهترین درودی که قبل از او بر هر یک از بندگانت نثار فرموده‌ای، و پس از او نثار کسی خواهی فرمود. و ما را در این جهان و آن جهان، خیر و خوبی نصیب فرما. و به رحمتت مرا از عذاب آتش جهنم حفظ فرما.