دانشنامه حکمت و اخلاق پزشکی در اسلام و ایران

جلد اول: کتاب‌شناسی، مفاهیم و کلیات

دکتر علی‌اکبر ولایتی

مرکز آموزشی پژوهشی و درمانی سل و بیماری‌های ریوی دکتر مسیح دانشوری چاپ اول: ۱۴۰۰ ـ ۹۳۴ص

گنجینه‌های معرفتی گذشتگان که در آثار مکتوب ایشان همچون میراثی گرانقدر و ارجمند به ما رسیده‌اند، در بر دارنده الگوهایی غنی برای جامعه پویای ایران امروزند. در این میان، معارف بازمانده از پزشکان حکیم گذشته ایران و دیگر سرزمین‌های اسلامی ارزش فوق‌العاده و چشمگیر دارند؛ چرا که مشحون به معارف والای حکمی و اخلاقی هستند که نیاز امروز نظام سلامت و درمان محسوب می‌شود. دانشنامه «حکمت و اخلاق پزشکی در اسلام و ایران» به منظور فراهم آوردن متن پایه در این حوزه تدوین یافته است تا خواننده از رهگذر مطالعه این مجموعه کتاب، بر مبانی حکمی و اخلاقی طب در اسلام و ایران اشراف یابد.این مجلد در هشت فصل و هر فصل در چندین گفتار سامان یافته است:

فصل اول ـ معرفی و شناخت منابع (منابع پیش از اسلام، منابع حدیثی، منابع دوران اسلامی، تحقیقات نو و معاصر)، فصل دوم ـ‌ درآمدی بر حکمت در اندیشه اسلامی و ایرانی (حکمت در اسلام، شقوق حکمت در طبقه‌بندی علوم اسلامی)، فصل سوم ـ‌ تهذیب اخلاق (خلق و اسباب آن، اخلاق و موضوع آن، روش تهذیب اخلاق، ارزش و قدر اخلاق، فضایل و رذایل اخلاقی و معیار تمایز این دو، تعیین حدود اوصاف حمیده، مقدمات تهذیب اخلاق و معالجه امراض نفسانی، معالجه امراض نفس)، فصل چهارم ـ سیر تحول آموزه‌های تندرستی و درمان در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (نگاهی به تاریخ بهداشت، درمان، نگاهی به خدمات و ابتکارات پزشکان نامدار ایرانی)، فصل پنجم ـ سیر آموزه‌های حکمی و فلسفی در باب ساختار وجودی انسان و ارتباط آن با طبیعت (انسان و طبیعت در اندیشه ایرانیان پیش از اسلام، انسان و طبیعت در اندیشه ایرانیان پیش از اسلام، انسان و طبیعت در متون طبی دوران اسلامی، اعراض نفسانی انسان در متون دوران اسلامی)، فصل ششم ـ طب، طبیب و جایگاه و قدر آن در اندیشه‌های اسلامی و ایرانی (تعریف علم طب و اوج و جایگاه آن، مبانی اندیشه، اصول و روش درمان، فلسفه بهداشت و تندرستی)، فصل هفتم ـ ادب و اخلاق در طبابت در آموزه‌های اسلامی و ایران، فصل هشتم ـ آزمودن، گزینش و نظارت بر کار طبیبان (تمایز طبیب از مدعی حیله‌ساز طبابت، آزمون و گزینش طبیب، رتبه‌بندی اطبا، نظارت بر کار طبیبان).

آقای دکتر ولایتی در مقدمه‌ای بر این کتاب، توضیحاتی چند در باب این مجموعه آورده است که راهگشاست: «علت جای گرفتن این دانشنامه در مجموعه «احیای مواریث حکمت و اخلاق پزشکی در اسلام و ایران»، پیش از هر چیز، آن است که بسیاری از معارف حکمی و اخلاقی در متون پزشکی قرون گذشته مغفول واقع شده و احیای این آثار، پیش از هر چیز، نیازمند بازشناسی و معرفی این آثار و مؤلفان فرهیخته و اندیشمند آنهاست. دیگر آنکه دانشنامه‌ها معمولا رسالت بسترسازی برای ایجاد یک گفتمان را برعهده دارند، یعنی پیش از نهادینه شدن یک گفتمان، الزام است آنچه از گذشته در دست داریم، معرفی و بازشناسی شود و بر آن پایه، اندیشه‌های نو مجال بنا و ظهور یابند…

توضیح لازم دوم اینکه، برخلاف دانشنامه‌های الفبایی که مخاطب آن پژوهشگرانی است که در پی یافتن معنی یا توضیحات بیشتری درباره یک واژه هستند که در کار خود بدان برخورده‌اند، موضوع دانشنامه پیش ‌رو از نوع دیگر است و مخاطب آن، نه در پی یافتن معنی و توضیح بیشتر، بلکه خواننده‌ای است که در پی مطالعه ریشه‌ها، روندها، اصول و روشها و اندرزهای حکمت و اخلاق پزشکی است…

سوم، از آنجا که مطالب دانشنامه مستلزم شناخت و ارزش‌گذاری منابع و توضیح برخی مفاهیم است، مجلد اول این مجموعه، به معرفی و شناخت منابع و مفاهیم اصلی اختصاص یافته است.»