صدمات و ضایعات نخاعی سالانه هزاران نفر را در دنیا خانه‌نشین می‌کند. مهم‌ترین عوامل ایجاد ضایعات مغزی نخاعی عبارتند از: جنگ‌ها، تصادفات رانندگی، حوادث غیرمترقبه، خشونت، سقوط از بلندی، بیماری مادرزادی و بعضی بیماری‌های سیستم عصب مرکزی.
میزان این ضایعات در کشورهای جهان سوم نسبت به کشورهای پیشرفته به دلایلی مثل پایین بودن فرهنگ ایمنی و پیشگیرانه، عدم رعایت مسایل ایمنی، عدم مهارت در حمل تخصصی افراد حادثه‌دیده، ضعف فوریت‌های پزشکی و غیره بسیار بیشتر است.
برای کاستن این ضایعات، آموزش افراد جامعه بسیار مهم است؛ آموزش از طریق مدرسه، رسانه‌های ملی، نشریات، ساخت کلیپ‌های هشداردهنده، همچنین اطلاع‌رسانی با فضای مجازی و حتی اضافه کردن روش‌های امدادرسانی و ایمنی و نحوه حمل بیماران مصدوم به امتحان آیین‌نامه رانندگی بسیار مؤثر واقع می‌شود؛ به‌ویژه در کشور ما که آمار تصادفات رانندگی بسیار بالاست و خیلی از مصدومان پس از تصادف شرایط بدتری پیدا می‌کنند یا گاهی قطع نخاع می‌شوند؛ چون افراد غیرماهر برای نجات و حمل افراد صدمه‌دیده از ناحیه نخاع وارد عمل می‌شوند و شیوه‌های نادرست به‌کار می‌برند. لذا افراد جامعه باید بدانند که به جز در شرایط خاص، بهتر است برای امداد و نجات مصدومان ستون فقرات کار را به دست نیروهای کاردان و اهل فن بسپارند. برای کمک به مصدومان ستون فقرات بهترین راه تماس با مراکز فوریت‌هاست تا حمل افراد مصدوم توسط افراد مجرب و آگاه به مسائل ایمنی صورت گیرد و از بدتر شدن وضعیت بیمار جلوگیری شود.
متأسفانه عدم رعایت قوانین و مقررات رانندگی، ضعف زیرساخت‌ها و کیفیت نامناسب وسایل نقلیه و غیره موجب شده‌اند آمار مصدومان ناشی از حوادث رانندگی در کشور ما به شدت بالا رود و تقریباً سه برابر متوسط جهانی باشد.
در ۹ ماه اول سال ۱۴۰۰، حدود ۲۷۰ هزار نفر در تصادفات جاده‌ای صدمه دیدند که ۵۳هزار نفر از آنها دچار معلولیت شدند.
هم‌اکنون میلیون‌ها نفر در جهان در اثر صدمات مغزی- نخاعی و قطع نخاع دچار فلج اعضای حسی و حرکتی هستند و هر سال به تعداد آنها اضافه می‌شود.
با توجه به مشکلات حسی و حرکتی این افراد و نیاز به چند نفر برای مراقبت و دادن خدمات به آنها، شاید بتوان گفت برای مراقبت از هر فرد دچار شده به فلج مغزی- نخاعی، ۴تا ۵ نفر به‌طور مستقیم در گیر مشکلات او هستند.
با توجه به هزینه‌های مالی بالا و تبعات و مشکلات روحی و روانی ناشی از ضایعات مغزی- نخاعی برای فرد و جامعه، دانشمندان و محققان زیادی در سراسر جهان در تلاش هستند تا راه‌حلی برای این معضل و درمان آنها پیدا کنند.
در سال‌های اخیر کوشش‌ها و روش‌های درمانی نوینی در این‌باره به اجرا درآمده‌اند. تاکنون، دانشمندان با تکیه بر شیوه‌های درمانی جدید برای درمان فلج نخاعی از طریق تولید نورون‌های جدید با استفاده از سلول‌های بنیادی یا با ژن درمانی سعی کرده‌اند بدن فرد را وادار به تولید پروتئین (پپتید) خاصی کنند که به ترمیم عصب صدمه‌دیده کمک می‌کند. آنها حتی با تزریق مستقیم این پروتئین به بدن بیمار به درمان او مبادرت کرده‌اند. همچنین تلاش شده است با استفاده از تکنولوژی‌ها و نصب الکترود در داخل مغز و نیز استفاده از ابزار کمکی و هوش مصنوعی، به بازگرداندن توان حرکت این افراد کمک شود.
یک کار موفق که در این زمینه توسط دانشمندان سوئیسی انجام شده نصب دستگاه ایمپلنت الکترونیکی در ستون فقرات و نخاع بیماری است که ۵ سال پیش قطع نخاع شده بود. اگر چه این روش برای درمان جراحات نخاع نبود اما برای نخستین بار با این روش یک بیمار قطع نخاع کامل توانست حرکت کند. البته این توان حرکت فقط توسط ایمپلنت الکتریکی حاصل نشد، بلکه ورزشکار بودن «میشل روکاتی» و ادامه حرکات ورزش و انجام و پیگیری جدی بازپروری و روحیه بسیار بالای او عواملی بودند که به او کمک کردند بتواند با این دستگاه حرکت کند.
شایان ذکر است که روشی توسط یک جراح ایرانی مغز و اعصاب و ستون فقرات به نام دکتر «محمد نبی نعمتی» استاد دانشگاه «هانوفر» و رئیس بخش جراحی مغز و اعصاب دانشگاه «بن» در آلمان ابداع شد. این روش شامل کار گذاشتن یک دستگاه کوچک به قطر ۵ میلی‌متر و طول ۳سانتی‌متر بود. یک عمل جراحی بسته و نیم‌باز که از راه دور هدایت می‌شد روی ۱۲۰بیمار قطع نخاع شده به اجرا در آمد. بدین ترتیب آنها توانستند کنترل ادرار و مدفوع خود را باز یابند، علاوه بر این‌که امکان ارتباط جنسی و مقاربتی آنان برقرار شد.
همچنین، نوعی پروتز عصبی برای کمک به حرکت بیماران قطع نخاع شده در ایران ابداع شده است که مورد استفاده بیماران قرار می‌گیرد.
از جمله امیدبخش‌ترین و جدیدترین کاری که در این رابطه انجام شده است، تحقیقات پرفسور «ساموییل استاپ» از دانشگاه نورث وست امریکا است. دکتر استاپ و همکارانش یک راه‌حل مهندسی‌محور با استفاده از نانو الیاف ارائه کردند که نتایج آن در ۱۲ نوامبر ۲۰۲۱ در مجله «ساینس» (Science) منتشر شد.
دکتر استاپ و تیمش، نخاع ۲۴ موش را قطع کردند و بعد از ۲۴ ساعت نانو الیاف‌ها (ژل) را به محل ضایعه و محل قطع نخاع ۱۲ موش تزریق کردند. نتیجه حیرت‌انگیز بود؛ فقط در عرض ۴ هفته، تمامی موش‌هایی که تزریق در نخاع آنها صورت گرفت توان حرکتی خود را باز یافتند، اما موش‌هایی که این ماده ترکیبی به آنها تزریق نشد همه فلج شدند .
تشریح بدن موش‌های درمان‌شده نتایج و تحولات بسیار مهمی را آشکار کرد. یکی از آنها این است که نانوترکیب کشت داده‌شده توسط این محققان برای نخستین‌بار توانست به صورت پوشش یا غلاف روی اکسون‌های صدمه‌دیده قرار گیرد و غشاء میلین آکسون‌ها را کاملاً ترمیم کند. دیگر این‌که تجمع عصب‌های آسیب‌دیده (سلول‌های ستاره‌ای) در محل ضایعه که خود مانع ترمیم و بهبود زخم‌ها هستند در نتیجه تزریق این ژل به شدت کم شدند .
همچنین، این ماده تزریقی موجب شد شبکه‌ای از مویرگ‌ها و رگ‌های خونی در محل ضایعه و محل تزریق برای انتقال مواد مغذی به سلول‌های آسیب‌دیده تشکیل شود و به دنبال آن سلول‌های حرکتی بیشتری احیاء شوند.
به علاوه، تزریق این ماده موجب تشکیل غشای میلین و ترمیم آکسون‌های آسیب‌دیده شد. همانند پوشش روی سیم‌های بدون روکش برق، غشاء تشکیل‌شده روی آکسون‌های صدمه‌دیده علاوه بر هدایت پیام‌ها به بالا و سراسر طناب نخاعی مانند عایق عمل کرد، مانع از اختلال و تداخل پیام‌ها شد و موجبات انتقال پیام‌ها از قسمت قطع‌شده به سیستم مرکزی را به نحو مؤثری فراهم کرد.
نانو الیاف‌های حاوی مولکول‌های رقصان با یک بار تزریق به موش‌ها با بالا بردن سطح تحرک سلول‌های گیرنده و برگرداندن ارتباط از بین‌رفته توانستند قطع نخاع و مشکل فلج این حیوانات را درمان کنند.
ماده ژلاتینی نانو الیاف پس از ۱۲ هفته کاملاً جذب بدن موش‌ها شد بدون این که عوارض جانبی قابل‌ذکری ایجاد کند.
محققان دانشگاه «نورث وست» ایالات‌متحده و مؤسسه بیومهندسی «کاتالونیا(IBEC)» به سرپرستی پرفسور ساموییل استاپ که این روش درمانی تزریقی را با استفاده از نانو الیاف ارائه کردند بر این عقیده‌اند که مولکول‌های رقصان که در درمان نقش دارند، گیرنده‌های سلولی مدام در حال حرکت را هدف قرار می‌دهند. هر چه این حرکت‌ها سریع‌تر باشد با سرعت بیشتری سلول‌های گیرنده را پیدا خواهند کرد.
از سوی دیگر مولکول‌های غیرمؤثر در درمان نیز نخواهند توانست با گیرنده سلولی تماس پیدا کنند.
راز نهفتۀ این درمان انقلابی جدید تنظیم حرکت مولکول‌هاست؛ به‌طوری که آنها بتوانند گیرنده‌های سلولی مدام در حال حرکت را پیدا و فعال کنند.
«زیدا آلوارز پینتو» دستیار دکتر استاپ می گوید: «کلید نوآوری تحقیق ما که تاکنون هرگز انجام نشده است کنترل حرکت مجموعه بیش از ۱۰۰ هزار مولکول در درون نانو الیاف‌های ما است که با حرکت مولکول‌ها، رقص یا جنبش مولکول‌ها که به عنوان پلیمرهای سوپر مولکولی شناخته می‌شوند، به طرز مؤثرتری می‌توانند با گیرنده‌های مدام در حال حرکت تماس پیدا کنند.»
دکتر استاپ و تیمش دریافتند که تنظیم حرکت مولکول‌ها در درون شبکه نانو الیاف، آنها را چابک‌تر ساخته و موجب درمان مؤثرتر موش‌های فلج و قطع نخاع شده است.
پرفسور استاپ می‌گوید: «انتطار ما از روشی که ارائه کردیم در مرحله نخست درمان فوری افرادی است که از ناحیه نخاع صدمه می‌بینند و جلوگیری از فلج شدن آنهاست. در اصل این روش یک روش پیشگیرانه برای جلوگیری از فلج شدن افراد صدمه‌دیده نخاعی است یا حداقل بازگرداندن توان انجام وظایف بیشتری پس از صدمه و حفظ آن توانایی‌هاست. در مرحله دوم، تمرکز ما برای درمان افرادی است که مدت‌ها قبل صدمه دیده و دچار فلج نخاعی شده‌اند.»
البته برای درمان افرادی که ماه‌ها و سال‌ها قبل فلج شده‌اند یا افرادی که دچار فلج مزمن هستند نیاز است هم‌زمان با یک عمل جراحی در ستون فقرات، ماده نانو الیاف را در محل قطع نخاع آنان تزریق کنند و سپس با فیزیوتراپی درمان را ادامه دهند.
این استاد برجسته دانشگاه نورث وست و پیشگام در رشته نانو مواد احیاکننده بر این باور است که با این روش می‌توان بیماری‌هایی مانند ام‌اس، آلزایمر، پارکینسون یا فلج ناشی از بیماری‌های مخرب عصبی را درمان کرد.
دکتر استاپ مولکول‌های درون نانو الیاف را که به علت نداشتن پیوند کووالانسی مرتب در حال حرکت و لرزش هستند، «مولکول‌های رقصان» نامید .
این روش درمانی انقلابی هم‌اکنون در انتطار صدور مجوز سازمان دارو و غذای امریکا(FDA) است تا پس از دریافت مجوز، آزمایش‌ها روی انسان انجام و سپس درمان بالینی آن شروع شود.
با توجه به نتایج بی‌سابقه حاصل از این روش درمانی روی موش‌ها، عملکرد فوق‌العاده موفق مولکول‌های رقصان در درمان موش‌ها، تحولات مشاهده‌شده در تشریح بدنی موش‌های درمان شده، ترمیم آکسون‌ها و بالاخره ترمیم غشاء میلین آکسون‌ها که برای نخستین‌بار در دنیای پزشکی اتفاق افتاد، به نظر می‌رسد این روش درمانی بتواند نه فقط از فلج شدن افراد صدمه‌دیده در تصادفات جلوگیری کند، بلکه بتواند در درمان افراد فلج شده که اکنون تعداد آنها به میلیون‌ها نفر می‌رسد مؤثر واقع شود و توان حسی و حرکتی آنان را به احتمال نزدیک به یقین بازگرداند .
اگر چه تولید و تهیه این ماده نانوالیاف و کشت آن روی داربست خاص مستلزم هزینه بالایی است، استفاده و کاربرد آسان آن به صورت تزریق در محل ضایعه نخاعی و در دو طرف ستون مهره‌ها از دیگر مزایای این روش است.
بهرام مسعودی
درمان تأثیرگذار با مولکول‌های رقصان
درمان بیماران نخاعی با مولکول‌های رقصان که دانشمندان دانشگاه نورث وسترن مبتکر آن هستند یک شیوه درمانی تزریقی است که جلوی پیشرفت فلج را می‌گیرد و بافت‌هایی را که پس از چندین آسیب‌دیدگی نخاعی صدمه دیده‌اند ترمیم می‌کند.
این روش درمانی موفقیت‌آمیز با ارسال سیگنال‌های زیست‌فعال و تحریک سلول‌ها با ایجاد پنج تغییر و تأثیر، آسیب‌دیدگی شدید نخاعی را در موش‌های آزمایشگاهی فلج بهبود داد:
نخست، بخش‌های انتهایی نورون‌ها که آکسون نام دارند بازسازی شدند.
دیگر این که زخم ایجاد شده در بافت که می‌تواند سد راه روند بازسازی و ترمیم شود به طرز قابل‌توجهی کوچک شد.
همچنین، میلین که لایه عایق آکسون‌ها است و در انتقال سیگنال‌های الکتریکی نقش مهمی دارد دوباره اطراف سلول‌ها شکل گرفت.
تغییر چهارم اثرگذاری شکل‌گیری رگ‌های خونی برای رساندن مواد مغذی به سلول‌های ناحیه صدمه‌دیده بود و پنجمین تأثیر این بود که نورون‌های حرکتی بیشتری سالم باقی ماندند.
code
اکبر عزیزی «اخلاق» بازیچه ورزش نیست