زباله های دیجیتالی و الکترونیکی
طبق تخمین «برنامه محیط زیست سازمان ملل متحدد» (UNEP)، حدود ۲۰ تا ۵۰ میلیون تن زباله الکتریکی در هر سال در سراسر جهان تولید می شود که بیش از ۵ درصد کل جریان مواد زائد شهری است. این زائدات حاوی مقادیر قابل توجهی از مواد خطرناک سمی مانند آلاینده های پایدار زیستی، فلزات سنگین سمی و همچنین فلزات با ارزش و پلاستیک است. روند رو به رشد تولید این زباله ها و پردازش غیر قانونی آنها جهت بازیابی فلزات و مواد با ارزش از طریق روش های غیر بهداشتی و ساده مانند سوزاندن، در حال تبدیل شدن به یک مشکل بزرگ زیست محیطی به ویژه در کشورهای در حال توسعه شده است.
با این که زباله‌ های الکترونیکی یک تهدید محیط زیستی به شمار می ‌روند اما در عین حال همین زباله‌ های خطرناک اگر به طور دقیق بازیافت شوند می ‌توانند حتی درآمد زا هم باشند. از یک تن زباله گوشی تلفن همراه از کار افتاده، می ‌توان ۱۵۰ تا ۳۰۰ گرم طلا به دست آورد. همچنین پلاتین و نقره که از فلزات گران به شمار می‌ روند، در بازیافت اصولی زباله ‌های الکترونیکی قابل استخراج هستند. این در حالی است که در معادن طلا در هر تن سنگ معدن فقط بین ۲۰ تا۳۰ گرم طلا یافت می‌ شود. در حال حاضر بازیابی زباله های الکترونیکی به طور جدی در بسیاری از کشورهای صنعتی و حتی برخی کشورهای جهان سوم نظیر هند انجام می شود.
پیشگیری از آلودگی فقط به معنی بازیافت مواد زائد و زباله های تولید شده نیست بلکه به معنی خالص سازی آنهاست. بازیافت یا بازیابی نقش مهمی را در متعادل کردن بحران آلودگی های الکترونیکی ایفا می کند اما کمتر به عنوان راه حل دیده می شود، به ویژه در مورد آلودگی های خطرناک.
بازیافت پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی در شرایطی کنترل شده با استفاده از تجهیزاتی که بدین منظور شکل گرفته اند، از نقطه نظر جلوگیری از ریسک برای کارگران، جوامع محلی و محیط زیست بسیار بهتر خواهد بود. با این وجود ریسک هایی ممکن است به دنبال این فرآیندها به وجود بیایند. برای کارگران، بالاترین ریسک مربوط به گرد و غبار ناشی از مرحله اوراق سازی، خردایش و جداسازی این پسماندها هنگام فرآیندهای استخراج فلزات در اثر حرارت خواهد بود.
علاوه بر این، کارگران ممکن است در معرض ترکیبات فرار مانند جیوه قرار گیرند که نشت این ترکیبات ممکن است در اثر شکست اتفاقی ظروف حاوی این مواد اتفاق بیافتد. برای محیط زیست و جوامع بشری، بالاترین ریسک هنگام استخراج فلزات در اثر حرارت و دیگر فرآیندهای حرارتی همچون بازیافت لاستیک یا سوزاندن بقایای پسماندها محسوب می شود.
هنگام انجام مراحل این فرآیندها، مقادیر قابل توجهی از PCDDرFsو PBDDرFsهمچون دیگر ترکیبات کلره و برومینه انتشار پیدا می کند. در فرآیندهای استخراج فلزات بر اثر حرارت، طیف وسیعی از فلزات مانند فلزاتی که در فرآیندهای غیرکنترل شده انتشار پیدا می کنند،‌ ممکن است منتشر شود. حتی اگر انتشار این ترکیبات با استفاده از فرآیندهای بهینه همراه سیستم های مدیریتی مدرن برای کنترل گازهای خروجی تا حد زیادی قابل کاهش باشد، با این حال داده های موجود نشان دهنده این مطلب است که این فرآیند همیشه به طور مطلوب اتفاق نمی افتد، زیرا همیشه غلظت های زیادی از ترکیبات مختلف را می توان در محوطه یا اطراف تجهیزات مربوطه یافت.
زباله ها و آلودگی های الکترونیکی، خطرناک و مخرب اکوسیستم و تهدیدی برای سلامتی بشر هستند؛ بنابراین اگر در جریان ساخت رایانه دقت کافی اعمال نشود، کابوس فن آوری پیشرفته در محیط زیست مغلوب نخواهد شد. پس نخستین و مهمترین راه حل از بین بردن بحران آلودگی های الکترونیکی، گرفتن سم و خالص سازی آنها است.
تولیدکنندگان باید چه از نظر مالی و چه از نظر فیزیکی و چه از نظر قانونی مسئول و عهده دار تولیدات خود باشند.
اصل مهمی که در این رابطه وجود دارد، «اصل تمدید مسئولیت تولید کنندگان» نام دارد که تولید کنندگان را پیوسته به پاسخگویی در طول چرخه عمر تولیدات ملزوم می کند. این اصل، یک سیاست کاملاً ضروری است؛ چرا که سازندگان و تولیدکنندگان مجبور می شوند ارزش زیست محیطی تولیدات را برای مصرف کنندگان در کشورهای در حال توسعه و نسل های آینده مشخص کنند و در این صورت است که مسوولیت تولیدات خود را به طور حساب شده به عهده می گیرند. از اهداف این اصل تشویق تولیدکنندگان به جلوگیری از آلودگی و کاهش مصرف انرژی و منابع استفاده شده در هر مرحله از چرخه تولیدات است. این اصل موجب می شود تا انگیزه تولید با خطرات کمتر و استفاده از مواد قابل بازیافت در تولیدکنندگان ایجاد شود.
تولیدکنندگان وظیفه دارند پس از اتمام چرخه مصرف تولیدات خود، آنها را پس گرفته و وارد مراحل قانونی از بین بردن آلودگی های الکترونیکی کنند. پس گرفتن تولیدات الکترونیکی کهنه و از کار افتاده باعث می شود که طراحان و تولیدکنندگان در اصلاح و پیشرفت تولیدات آینده خود دقت کنند.
طبق قوانین و تعهدات جدید، تولیدکنندگان وظیفه دارند برای تولیدات پس فرستاده شده خود از نظر زیست محیطی، استفاده دوباره از این وسایل و بازیافت آنها راه حل هایی را ارائه دهند. در نتیجه مصرف کنندگان می توانند وسایل الکترونیکی کهنه یا خراب را به شرکت های سازنده آنها پس دهند.
ادامه دارد
*منابع:
– راهکار مدیریت و بازیافت زباله های الکترونیکی در ایران؛کمال فروندی، سید محسن موسوی نژاد، حسین حیدری؛ اولین نمایشگاه تخصصی صنعت بازیافت، کنفرانس و کارگاه های آموزشی فناوری های نو در صنعت بازیافت ۱۳۸۸٫
-نقش آموزش محیط‌ زیستی در مدیریت زباله ‌های الکترونیکی؛ صادق صالحی و زهرا همتی گویمی؛ نشریه علمی- ترویجی آموزش محیط زیست و توسعه پایدار؛ دوره ۱، شماره ۱، پاییز ۱۳۹۱٫
– بررسی اثرات زیست محیطی و بهداشتی زباله های الکترونیکی و الکتریکی؛ نسرین رستمی، عباس صادقی، پگاه صالحی، احد رستمی؛ شانزدهمین همایش ملی بهداشت محیط ایران- مهر ۱۳۹۲٫
– «پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی»؛ علیرضا شیری گرکانی؛ doe.ir.
– تحلیلی بر پسماندهای رایانه ای؛ محمدعلی عبدلی، علی دریا بیگی زند، مجله محیط شناسی، شماره ۳۷، بهار۱۳۸۴، صفحه ۱۰۵-۱۰۲٫
– ماهنامه اطلاعات علمی، شماره ۳۶۳٫
– unep.org – Global Partnership on Waste Management (GPWM)
– پایگاه اطلاع رسانی وزارت صنایع و معادن
– envi.irسایت مهندسی بهداشت محیط
– پایگاه اطلاع رسانی بازیافت
– step-initiative.org
– environmentalhealth.ir
– ecnn.ir
عکس از: greenpeace.org

code