اینک ساکنان ۷۲۰ روستای بالای ۲۰ خانوار در استان کرمان در گرمای ۴۰ درجه و حتی شاید بیشتر در حالی گذران دارند که از شبکه آبرسانی برخوردار نیستند و ناچارند با دبه، آب آشامیدن را از تانکرها به خانه ببرند.
در شهرها و روستاهایی که سامانه آبرسانی وجود دارد نیز شرایط چندان مطلوب نیست.
در استان کرمان ۸۴ شهر و پنج هزار و ۶۰۰ روستا وجود دارد و هم‌اکنون، ۱۳ شهر بزرگ و پرجمعیت که حدود ۶۰ درصد جمعیت شهرنشین استان را دارند نیز، با مشکل تنش آبی روبه‌رو هستند.
بنا به گزارش آبفا در زمان اوج مصرف، دو هزار و ۵۰۰ لیتر بر ثانیه در شهرها و روستاهای استان کسری آب وجود دارد که عمده کمبود آب هم مربوط به شهر کرمان است. نیاز آبی شهر کرمان، سه‌هزار و ۲۰۰ لیتر بر ثانیه در زمان اوج مصرف است و کسری آب یک‌هزار و ۱۰۰ لیتر بر ثانیه در این شهر، تابستان‌های گرم این سال‌ها را برای کرمانی‌ها دشوارتر کرده است.
این اما همه تاثیرات برداشت بی‌رویه از منابع آبی و کم‌بارشی نیست. سالانه ۱۰ هزار هکتار از باغ‌های پسته در کرمان خشک می‌شوند. عمق چاه‌ها در برخی مناطق به ۳۰۰ تا ۴۰۰ متر رسیده و از چاه‌های آرتزین جنوب استان، نه‌تنها دیگر خبری نیست بلکه برای برداشت آب در این سفره، مجبورند چاه حفر کنند.
کمآبی در سراسر استان با شدت متفاوت بخش آب شرب، کشاورزی و صنعت را تحت تاثیر قرار داده است و در این شرایط، رئیس اتاق کرمان می‌گوید:«رقم خطرناکی که در کشور داریم و در کرمان خیلی خطرناک‌تر است، میزان استفاده از منابع تجدیدپذیر است. استاندارد استفاده از منابع تجدیدشونده ۴۰ درصد سالانه است. در کشور ما ۹۰ درصد و در کرمان تا مرز فاجعه، یعنی ۱۱۵ درصد برداشت از این منابع داریم.»
به گفته سید مهدی طبیب‌زاده، شاخص دیگر بسیار نگران‌کننده، میزان مصرف میزان آب استان است که در رتبه چهارم کشور و بعد از خوزستان، فارس و خراسان جنوبی قرار دارد.
او درباره وضعیت کلی آب به سخن‌اش ادامه می‌دهد:«نکته دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد این که استان کرمان ۶٫۵ درصد آب کشور را مصرف و ۳٫۴ درصد اقتصاد کشور را تامین می‌کند و این ارقام نشان می‌دهد اقتصاد استان غیربهره‌ور است.»
به تعبیر او، «آب در استان کرمان از هر جهت، وضعیت نگران‌کننده‌ای دارد و همه باید به زنگ هشدارها به‌طور جدی توجه داشته باشیم که به چه سمت پیش می‌رویم.»
پسته کرمان در شیب
بسیاری از ناظران، انگشت اتهام به سمت بخش کشاورزی نشانه می‌گیرند که حدود ۹۰ درصد از آب را می‌مکد.
مهدی ایرانی‌کرمانی- فعال اقتصادی و پژوهشگر عرصه فرهنگ، جامعه و اقتصاد می‌گوید:«بیش‌ترین مصرف آب شیرین در همه کشورهای دنیا در بخش کشاورزی بوده و صنعت و آب آشامیدنی سهم بسیار کم‌تری دارد؛ اما تفاوت کشورهای پیشرفته و ما در مصرف این ۹۰ درصد آب شیرین این است که در آن کشورها به ازای هر مترمکعب آب، یک کیلوگرم محصول کشاورزی حاصل می‌شود ولی ما در ایران به ازای هر سه مترمکعب، یک کیلوگرم تولید داریم.»
مهم‌ترین محصول کشاورزی در استان کرمان پسته است که با شرایط کنونی منابع آبی، مشخص نیست چه سرنوشتی خواهد داشت.
ایرانی کرمانی با انتقاد از روند باغ‌ریزی پسته در استان کرمان توضیح می‌دهد:«حدود ۴۰ سال پیش ۱۰۰ هزار هکتار باغ پسته داشتیم اما با حرص و نگرش غیرعلمی، آن را به بیش از ۳۰۰ هزار هکتار باغ پسته افزایش داده‌ایم و به جایی رسیده‌ایم که دیگر آب نیست، منابع زیرزمینی از میان رفته و هرسال بیش از ۱۰ هزار هکتار باغ پسته دارد خشک می‌شود چون آب نیست و شوری آب موجود هم بسیار بالا رفته است.»
به گفته او، ما در ۶۰- ۷۰ سال گذشته با توهم وفور آب زندگی کرده‌ایم، نه صرفه‌جویی را به ما یاد داده‌اند و نه خودمان یاد گرفته‌ایم، آزمندی نیز گریبانگیر بهره‌برداران آب‌های زیرزمینی شد.
پسته محصولی ارزآور است که بخش زیادی از اقتصاد و نیاززیستی به ویژه در شمال استان کرمان به سرنوشت آن گره خورده است.
فرهاد آگاه- عضو هیات‌مدیره انجمن پسته ایران می‌گوید: «همزمان با این که در استان کرمان از منابع آبی کاسته می‌شود، کاشت پسته در ۲۸ استان دیگر کشور: خراسان رضوی، خراسان جنوبی و حتی تبریز رونق گرفته است و کشاورزان منابع آبی خود را به باغ‌ریزی پسته اختصاص می‌دهند.»
به گفته وی، مصرف پسته در دنیا با سرعتی زیاد رو به رشد و از سرعت تولید بالاتر است. تولید در کالیفرنیا، اسپانیا و ترکیه و برخی کشورهای دیگر دنیا در حال افزایش است، اما در کرمان -زمانی سرآمد تولید و صادرات پسته در دنیا- باغ‌ها رو به خشکیدن است.
آگاه درباره گمانه‌زنی آب می‌گوید: «شرایط به گونه‌ای‌ست که باغدار پسته‌ای در کرمان نیست که اطمینان داشته باشد در دو سال دیگر، منبع آبی در اختیار خواهد داشت یا خیر؛ دیگر کسی برای کمآبی، باغ‌ریزی جدید در استان کرمان انجام نمی‌دهد و فکر هم نمی‌کنم که عاقلانه باشد چرا که هیچ اطمینانی از آینده منابع آبی نیست».
فولاد؛ آری یا نه؟
براساس آمار ۱۰ ساله، میانگین بارندگی فلات ایران حدود ۲۵۰ میلی‌متر در سال بود که در این سال‌ها، کم‌تر شده است. در کرمان، میزان بارندگی ۱۴۰ میلی‌متر بود که در این سال‌های کم‌تر شده و به ۱۱۰ میلی‌متر رسیده است. براساس مساحت استان، هرسال ۲۰ میلیارد مترمکعب آب از بارش‌ها وجود دارد اما ۷۰ درصد این آب تبخیر و از دسترس خارج می‌شود.
همزمان با این که کرمان با چالش جدی آب مواجه است، یکی از بخش‌های مهم صنعتی، واحدهای فولادی‌ست که جزو صنایعی دسته‌بندی می‌شود که مصرف آب در آن بالاست.
به گفته شهباز حسن‌پور- نماینده سیرجان و بردسیر، کرمان جزو بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فولاد در کشور شده است.
ایجاد و توسعه واحدهای فولادی در نقاط گوناگون استان همواره موافقان و مخالفانی داشته است و اکنون، این پرسش جدی مطرح است که آیا روند توسعه این صنعت باید همچنان ادامه یابد یا خیر؟
در این‌باره، طبیب‌زاده-رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان می‌گوید:«تولید ۱۰ میلیون تن فولاد در استان مطرح است. براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، به‌ازای تولید هر تن فولاد، حدود ۲۸ مترمکعب آب مصرف می‌شود که ۲۵ مترمکعب آن هدر می‌رود، یعنی سه مترمکعب از آبی که وارد چرخه تولید فولاد می‌شود، به مصرف می‌رسد. میزان آب مصرفی ما در فولاد تقریبا سه‌برابر استاندارد جهانی است. این‌ها نشان می‌دهد آب یک کالای باارزش نیست و کسی فکر نمی‌کند باید روی آن برنامه‌ریزی کرد.» «البته در کرمان، صنایع فولاد چون جدید تاسیس شده، تکنولوژی بالاتری دارد و مقداری، میزان مصرف آبش از کشور کم‌تر است اما باز هم حجم قابل توجهی آب در این صنعت استفاده می‌شود.»
طبیب‌زاده معتقد است:«توسعه فولاد در استان باید متوقف شود. به نظر من بیش از این نباید فولاد در استان مستقر شود.»
برخی از این گزاره حمایت می‌کنند که می‌توان با انتقال آب از خلیج‌فارس به کرمان، زنجیره تولید فولاد را توسعه داد اما طبیب‌زاده می‌گوید:«این که آب مورد نیاز صنعت را از طریق انتقال از خلیج‌فارس تامین خواهیم کرد، در حرف ساده است اما در عمل با هزینه این انتقال و تاثیرات زیست‌محیطی تصفیه آب مواجه‌ایم.»
«به‌ازای هر مترمکعب آبی که تصفیه می‌شود، سه برابر شورابه به دریا بر می‌گردد؛ اگرچه آن را در سطح وسیع پخش می‌کنند ولی به هر حال، محیط زیست و معیشت مردم تحت تاثیر قرار می‌گیرد. موضوع دیگری که انتقال آب را با محدودیت مواجه می‌کند، هزینه بسیار بالای آن است که به ازای هر مترمکعب آب تصفیه‌شده ۱٫۴ دلار باید هزینه شود. انتقال هر مترمکعب آن هم تا شش برابر هزینه تصفیه‌اش بودجه نیاز دارد، شاید در مواقعی ضرورت داشته که این اقدام انجام شود ولی بیش از این اقتصادی و خردمندانه نیست.»
حسن‌پور-نماینده سیرجان و بردسیر، طرفدار توسعه فولاد در استان است با این تاکید که تولید فولاد عامل کمآبی در استان نیست:«دولت یک لیتر آب برای فولادها نداده است و این صنعت خودش آب موردنیازش را خرید؛ آبی که با آن محصولاتی کاشته می‌شد که ارزش اقتصادی و ارزش غذایی نداشت.»
سیرجان از جمله مناطقی است که بیش‌ترین واحدهای مربوط به زنجیره تولید فولاد را دارد؛ نماینده این شهرستان در مجلس می‌گوید:«یک‌هزار و ۱۰۰ حلقه چاه در سیرجان داریم که بیش از یک‌هزار و ۵۰ حلقه آن در بخش کشاورزی است، آن هم در شرایطی که امسال برداشت پسته زیر صفر است! بنابراین کم‌تر از ۵۰ چاه آب در اختیار فولادهاست و این نمی‌تواند تایید کند که این صنعت باعث کمآبی در کرمان است.»
حسن‌پور با تاکید بر این که فولادها نسبت به کشاورزی، بالاترین اشتغال را دارد، می‌افزاید:«تنها نقطه‌ای که زنجیره تولید فولاد در آن تکمیل شده استان کرمان است. اینک سنگ‌آهن به کنسانتره و گندله و آهن اسفنجی و شمش و در بردسیر به میل‌گرد تبدیل می‌شود در حالی که یک زمانی سنگ‌آهن به دیگر استان‌ها می‌فرستادیم اما امروز میل‌گرد صادر می‌کنیم.»
کشاورزی مکانیزه
کمآبی توسعه استان را تحت تاثیر جدی قرار داده و به گفته رحمان جلالی- معاون سیاسی، امنیتی و اجتماعی استانداری کرمان، مسائل استان شمارش شده که در جریان آن، ۴۷۰ مسئله و سپس هشت کلان‌مسئله شناسایی شده که اولین معضل آن تنش آبی است و اولویت مسئله و مادرمسئله استان ما تنش آبی است. در برابر این پرسش که چه باید کرد؟ کارشناسان نظرات گوناگونی مطرح می‌کنند. در بخش کشاورزی، مهدی ایرانی‌کرمانی-پژوهشگر و فعال اقتصادی بر این باور است که اقدامات ضروری باید انجام شود:«در درجه اول باید میزان بهره‌وری را بالا ببریم. بهره‌وری ما یک‌سوم جهان پیشرفته است. باید با توسعه گلخانه‌ها و با کشاورزی مکانیزه و آبیاری مکانیزه، تولید را در واحد سطح افزایش دهیم.» «قانون توسعه کشوری در دهه ۷۰ دولت را مکلف کرده بود با حمایت از کشاورزان، مزارع و نخلستان‌ها مکانیزه شود. اگر سالی ۳ درصد موفقیت در این زمینه حاصل شده بود، اینک بیش از ۱۰۰ درصد مزارع و باغ‌های کشور مکانیزه شده بود و بهره‌وری بالا می‌رفت.»
وی تاکید می‌کند که در استان کرمان باید مزیت‌های نسبی را مشخص و دنبال کرد: «کرمان بهترین اقلیم را برای پرورش گل و گیاهان سنتی دارد؛ همچنین پست‌بوم‌های بسیار گسترده‌ای برای کشت گلخانه‌ای و خارج از فصل وجود دارد که باید به آن توجه کرد.» او با حمایت از گسترش گلخانه‌ها به‌عنوان راه‌حلی مهم برای مدیریت منابع باقی‌مانده آبی و با یادآوری این که در کشت گلخانه‌ای، میزان مصرف آب حدود یک‌دهم مزارع سنتی‌ست، تاکید می‌کند: «باید بفهمیم و بفهمانیم که آب نداریم یا بسیار کم داریم. باید توهم وفور آب را از ذهن بیرون اندازیم و در مصرف آب صرفه‌جویی کنیم و دوباره نباید چرخ را اختراع کرد. از کشورهایی که راندمان و بهره‌وری آب را بالا برده‌اند، می‌توان الگو گرفت.»
راه‌اندازی بازار آب
در بخش صنعت، طبیب‌زاده رئیس اتاق کرمان معتقد است که راه‌اندازی بازار آب و افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی ضروریست، تا بتوان از آب صرفه‌جویی‌شده توسط کشاورزان، در بخش صنعت بهره برد. وی در ادامه سخن‌اش می‌گوید:«در کرمان ظرفیت‌هایی وجود دارد که باید هوشمندانه از آن استفاده کرد. یکی از آن‌ها وجود چندهزار حلقه چاه غیرمجاز است. شاید یک راه ساده این باشد که چاه‌ها را ببندیم اما باید ببینیم می‌توان معیشت کسانی را که به این چاه‌ها گره خورده، قطع کرد؟ از سویی، این چاه‌ها بهره‌ور نیست، صنعت می‌تواند در تعامل با حاکمیت از چاه‌های غیرمجاز یا چاه‌های کشاورزی که بهره‌ور نیست، بازار آب راه‌اندازی کند. در این بازار، ارزش واقعی آب مشخص می‌شود و هرکس آزاد است آب را خودش مصرف کند یا آن را بفروشد.»
رئیس اتاق کرمان یادآور می‌شود از آنجایی که کشاورزی با امنیت غذایی پیوند خورده، نمی‌توان آن را تعطیل کرد اما کشاورزی باید بهره‌ور شود. اشتباه است که عملکرد در هکتار را به‌عنوان شاخص در نظر بگیریم بلکه باید میزان مصرف آب در هکتار معیار باشد. وی برای این که نشان دهد بهره‌وری در بخش کشاورزی تا چه‌اندازه ضروری است، مقایسه‌ای انجام می‌دهد:«قیمت جهانی هر مترمکعب آب شیرین سه دلار است. کشاورزی باید بتواند به ازای هر مترمکعب آب مصرفی، سه‌دلار تولید کند که روش‌های رسیدن به این بهره‌وری هم مشخص است. اکنون داریم با محصولات کشاورزی آب ارزان صادر می‌کنیم در حالی که صرفه‌جویی در کشاورزی به راحتی ممکن است و می‌توان از آب صرفه‌جویی‌شده در صنعت استفاده کرد.»
کاهش وابستگی به چاه‌ها
در بخش آب‌اشامیدنی، عباس سلطانی‌نژاد- معاون بهره‌برداری و توسعه آب آبفای استان کرمان می‌گوید: بار آب آشامیدنی را از سفره‌های زیرزمینی بر می‌داریم.
به گفته وی، برای این کار طرح‌های انتقال آب و تامین آب شهرها از محل سدها در دستور کار است. «طرح‌های تامین آب آشامیدنی شامل ساخت چند سد از جمله سد جیرفت بوده که ساخته شده و خط انتقال و تصفیه‌خانه آن شروع شده و تا پنج سال دیگر، آب جیرفت و عنبرآباد در جنوب استان از این سد تامین می‌شود. آب شهرهای شرقی نیز از سد نسا تامین می‌شود که ۵۰ درصد کار انتقال آن انجام شده است. آب شهرهای بافت و بزنجان نیز از سد شهید سلیمانی تامین می‌شود. آب شهر رابر نیز از سد شهیدان تیموری تامین می‌شود که تا دو سال دیگر انجام خواهد شد.»
وی می‌افزاید: «تا آخر امسال، بخش عمده‌ای از طرح انتقال آب خلیج‌فارس برای شهرهای رفسنجان و کرمان را اجرا می‌کنیم و برای تابستان سال آینده حدود یک‌هزار لیتر بر ثانیه آب از این پروژه به شهر کرمان می‌رسد.» کمآبی به عنوان یکی از چالش‌های جدی، مناطق گوناگون کشور را فراگرفته است و کاهش بارش‌ها همچنان نیز ادامه دارد. بنا به آنچه که آبفا اعلام کرده، بار‌ش‌های امسال ۲۶ درصد کم‌تر از پارسال بوده است. به‌تازگی، اتابک جعفری مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب کشور گفته است: «بحران خشکسالی در ایران تنها ویژه یک‌‌سال نیست و ادامه‌دار خواهد بود؛ برای گذر از این شرایط سخت باید برنامه‌های جامع و مدونی داشته باشیم.»
تولید آب به‌جای بهره از آب
آیا تنها نمک‌زدودن آب برای تامین آب موردنیاز بسنده است؟ کشورهای همسایه در پی روش‌های جایگزین‌اند که صرفه اقتصادی هم داشته باشد و بتواند آب آشامیدنی موردنیاز مردم را تامین کند. این کشورها برای تحقق هدف‌ها بر آن شده‌اند به جای نمک‌کشی از آب، آب نویی پدید آورند. بر پایه برآوردها اگر یک مترمکعب آب از راه بی‌نمک‌کردن، هزینه‌ای چندین دلاری دربر دارد، اما اگر همین میزان آب با تکنولوژی دیگری به نام «بارور سازی ابرها» استخراج شود، تنها یک دلار هزینه می‌برد. این کشورها به سبب فرآیندهای نمک‌زدایی که پیش از این داشته‌اند، حجم بزرگی نمک استخراج کرده‌اند؛ و اینک هواپیماهایی را به آسمان می‌فرستند تا روی ابرها نمک پخش کند. با این تکنولوژی، ابرها بزرگ‌تر و سنگین‌تر می‌شوند و باران مصنوعی ایجاد می‌شود، به آن بارورسازی ابرها می‌گویند که با هدف کنترل آب‌وهوا و افزایش بارش بیشتر برای گذر از خشکسالی و جبران کمآبی کاربرد دارد. این کشورها در سال ۲۰۱۷، این استراتژی را هر روز به نام راهکار کمبود بارش و منبع آب کشور به کار گرفته‌اند و همواره هم در زمینه مانیتورینگ و پیش‌بینی وضعیت و پتانسیل ابرها برای بارورسازی، پژوهش‌هایی به انجام می‌رسانند.
اما داستان چیرگی بر کمآبی، در این‌جا پایان نمی‌گیرد. این کشورها در بازه دیگر همه آبی را که به سبب بارش تولید شده، پشت سد بزرگی گرد‌آوری و ذخیره می‌کنند تا از ورود آن به آب شور دریا جلوگیری شود. در نتیجه این روند، این کشورها به ذخیره‌گاه آبی نویی دست یازیده‌اند.
اسما پورزنگی‌آبادی
اکبر عزیزی «اخلاق» بازیچه ورزش نیست