رونمایی از نخستین تصاویر از شمشیر طلایی منسوب به اردشیر اول هخامنشی در موزه گتی تا نمونهای که در تخت جمشید مفقود شده است، ماجراهایی دارند که ابعاد آنها از تقویت بنگاههای خرید و فروش و جعل آثار باستانی تا کاوشهای غیرمجاز و خروج آثار را دربرمیگیرد. محمولههای باستانی که به ناگهان ناپدید شدند و آثاری که به هر طریق گم شده و پیدا نمیشوند.
بابک پارساجم، راهنمای گردشگری به ایلنا گفت: نبشتهها و کتیبهها روی شمشیرها رسم و آیینی کهن است که تا پس از ساسانیان هم دیده میشود. در آن زمان روی جنگافزارها نام سلطانهای دوران اسلامی نبشته میشد تا بدانند آن ابزار جنگی در چه دورهای ساخته شده است. لذا میتوان بر این گمان بود که اگرچه آن شمشیر زرین که نام اردشیر هخامنشی را با خود دارد برای خود شاهنشاه نباشد، ولی نشان شاهنشاهی و یک شاهزاده یا بزرگ دربار را به همراه دارد که درنهایت میتوان گفت آن را در زمان اردشیر هخامنشی ساختهاند.
وی گفت: هیچ نشان و گزارشی در دست نیست که پس از سال ۱۳۸۱نقش برجسته بار شاهی در گنجینه ارگ پارسه چگونه تخریب یا ربوده شده است. افرادی که میگویند، چرا روی شمشیر زرین در گتی نقشهای زیادی دیده میشود؟ باید آکیناکههای زرین در دیرینکده ایران باستان در تهران و آنچه در کتاب شاهپور شهبازی منتشر شده است را ببینند. یا شمشیرهای سکایی در موزهی ارمیتاژ که از اروپای خاوری از سرزمین سکاها در اوکراین تا مولداوی پیدا شدهاند را ببینند و بررسی کنند و شاهد آن باشند که این آکیناکهها نقشهای فشرده و زیادی دارند و البته در خارج از مرزهای امروزی ایران هستند. نباید فراموش کرد که امروزه نشانهها و بهویژه کتیبههایی از داریوش، شاه هخامنشی، در فاناگوریای روسیه و همچنین گُلدانی در کاتوزای ایتالیا و کتیبه پارسی در رومانی بهدست آمده که نشان از گستره قلمرو ایران تا اروپا دارد. داریوش شاه به آنها میگوید «سکاهای آنسوی دریا». نکته دیگر و یکی از شگفتیهای این شمشیر زرین نیز نبشتههای آن به دبیرههای «هَتَمَتی» (ایلام) و پارسی باستان و بابلی است که نام اردشیر هخامنشی را دربردارد.
او با تأکید بر آنکه هنوز جایگاه کاوش، پیدا و کشف شدن این شمشیر (آنچه در گتی به نمایش گذاشته شده) در ابهام است، ادامه داد: به تازگی شاهد آن هستیم که بنیاد فرهنگی گتی پس از شمشیر زرین، این بار از نشانهها و آثار سیمین دوران هخامنشی، مانند گلدان و دوری (پیشدستی) و تکوک (ریتون) و کاسه فنجانهایی رونمایی کرده و نمایشگاه تا امرداد ماه، هشتم آگوست ادامه دارد و در اینستاگرام خود نوشتهاند که اینها در تخت جمشید پیدا شدهاند. نکته شگفتانگیز این است که بر روی این یافتهها و آثار به دبیره میخی نام اردشیر یکم هخامنشی نبشته شده است. میتوان این گمانه را مطرح کرد که این یافتهها به همراه همان آکیناکه پیدا شدهاند. حتا ممکن است این آثار در زمان کاوشهایی که اشمیت در خزانه یا گنجینه تخت جمشید انجام داده بود، پیدا شده باشند.
حمید فدایی، مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید هم بیان کرد: مدت زیادی از ناپدید شدن این آکیناکه میگذرد و ما این احتمال را میدهیم که قبل از سال ۱۳۷۲و در دهه ۶۰گم شده باشد؛ از این رو پیدا کردن آن کار دشواری خواهد بود.
وی در پاسخ به این سؤال که آیا میتوان گفت آثاری که هم اکنون توسط موزه گتی تحت عنوان نمایشگاه «ایران باستان و جهان کلاسیک» در معرض دید عموم گذاشته شدهاند را آثار دزدیده شده از ایران دانست، گفت: آنها هیچ مدرکی از پیشینه این آثار ارائه نمیدهند و اطلاعاتشان بر اساس همان بازار داد و ستدی است که هر روز گرمتر و گرمتر میشود. آنها به این بازارها و روشهای نامتعارف که حفاری غیرمجاز و حتی سرقت است، رونق میدهند. اینها پیامدهای منفی است که به تب تندی که بین عوام به عنوان گنجیابی مرسوم شده، دامن میزند. پیام برگزاری چنین نمایشگاههایی بسیار خسارتبار است. این آثار نه بهواسطه کاوشهای علمی متعارف، بلکه به واسطه گرم نگهداشتن بازار عتیقه و حتی مباحثی مانند جعل آثار که توسط بنگاههای اقتصادی عرضه میشود، مطرح است. طی چند سال گذشته، بهویژه در ایران، شاهد کاوشهای غیرمجاز و توسعه و رونق بازار آن هستیم. در تخت جمشید هم با این موضوعات درگیر هستیم.
مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید درباره این مهم که آیا اطلاعات و آماری درباره تعداد آثار گمشده، دزدیده یا خارج شده از تخت جمشید و خروجشان از ایران در دست است یا خیر، گفت: داریم روی این موضوع کار میکنیم. یکی از مسائلی که در حوزه استرداد میتوانیم دنبال کنیم، وجود همین اطلاعات است. در مورد تخت جمشید پروندههایی وجود دارد که باز است و پیگیری میکنیم اما اطلاعات آن را نمیتوان مطرح کرد. نباید فراموش کرد که طی سالیان گذشته بخشی از اشیاء مانند الواح هخامنشی به صورت قانونی از کشور خارج شدهاند اما پس داده نشدند و اکنون با پیگیریهای زیاد در حال بازگردانده شدن هستند. حتی قطعاتی داریم که در دورههای مختلف برای نمایش به موزههای دیگر امانت داده شدند اما تمام آنها بازگردانده نشدند. قطعاتی هم داریم، مانند سر سرباز هخامنشی، که سرقت شدهاند. آن بخش تنها یک قطعه نیست بلکه ۵تا ۶قطعه است که ما یک قطعه آن را پیدا کردیم و بازگرداندیم. باید به دنبال سایر قطعات آن باشیم چراکه همزمان با کاوشهای انجام گرفته، سرقت شدهاند. پرونده اینها در جریان است؛ هر زمان پیدا شوند، بازگردانده خواهند شد. شاخص سرقتهای انجام شده در سال ۱۹۳۶در بخش پلکان شمالی کاخ شورا بود که یک قطعه آن بازگشت اما چندین قطعه آن باید پیگیری و بازگردانده شوند.
رونمایی از تصاویر «شمشیر طلایی» منسوب به اردشیر اول هخامنشی در موزه گتی آمریکا