سیلاب اقلیمی تیر و مرداد مردم برخی استان‌ها را آزار داد و برخی شهرها را نیم‌ویران کرده که سال‌هاست آن شهرها و استان‌ها در تب خشکسالی اقلیمی به‌سر می‌برند! به‌راستی چه رخ می‌دهد؟ پدیدۀ سیل هرچه هست، نه فقط درمانگر خشکسالی و پایان آن نیست، بلکه خاک بارور را نیز می‌شوید و با خود به دریا یا ناکجا می‌برد.
اعظم حبیبی‌پور، معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی ادارۀ کل حفاظت محیط‌زیست استان یزد، دربارۀ مسأله خشکسالی می‌گوید: «استان یزد از لحاظ جغرافیایی در فلات مرکزی ایران واقع شده است؛ به همین دلیل بیشتر مناطق این استان، کم‌بارش و خشک و بیابانی و همواره با مشکل خشکسالی روبه‌رو هستند. در این چند سال، کاهش چشمگیر بارندگی نیز باعث بروز خشکسالی‌های بی‌سابقه در استان شده است.
افزون بر این، برداشت بی‌رویۀ آب سفره‌های زیرزمینی، بیشتر به این پدیده دامن می‌زند. در این میان، جانوران بومی گرچه خود را با محیط خشک سازگار کرده‌اند، ولی به هر روی آسیب می‌بینند؛ آنها از آسیب‌های اقلیمی مانند سیلاب نیز ایمن نیستند.
می‌پرسم چه گونه‌های جانوری در یزد هست؟
حبیبی‌پور می‌گوید: تا کنون ۳۶۲ گونه از مهره‌داران در استان یزد شناسایی شده‌اند؛ مانند ۲۵۳ گونه پرنده، ۶۵ گونه پستانداران، ۴۱ گونه خزنده، دو گونه از ماهیان و یک گونه از دوزیستان.
از حبیبی در بارۀ آمار زاد و ولد این گونه‌های جانوری و مقایسۀ آن با سال‌های پیش می‌پرسیم؛ پاسخ می‌دهد:
«نرخ زاد و ولد حیات وحش به‌ویژه علفخواران وحشی به دلیل خشکسالی‌های پی‌درپی کاهش یافته است؛ همچنین نرخ بقا و ماندگاری افراد متولدشده روند کاهشی دارد».
وی در پاسخ پرسش ما دربارۀ چگونگی و زمان آمارگیری از این جانوران و زاد و ولد آنها، می‌گوید: «تخمین جمعیت گونه‌های جانوری استان از جمله پستانداران، پرندگان (خشکی‌زی و آبزی) و هوبره با توجه به رویه و بخشنامه‌های سازمان مرکزی، در شش ماه دوم سال انجام می‌گیرد».
حبیبی، به پرسش ما در بارۀ اینکه برای حفاظت و حمایت از گونه‌های جانوری چه برنامه‌ای دارید؟ پاسخ می‌دهد: «به‌روزرسانی و افزایش تجهیزات نوین حفاظتی و اجرای برنامۀ عمل گونه‌ها و پایش جمعیت گوشتخواران و گونه‌های شاخص با استفاده از دوربین‌های تله‌ای، بخشی از برنامه‌های ماست.
در کنار آن، اهداف دیگری نیز اجرا و پی گرفته می‌شود؛ مانند: انجام مطالعات در باره گونه‌های جانوری، لایروبی و مرمت چشمه‌ها، آبشخورها و منابع آبی در مناطق تحت مدیریت، احیای جمعیت گونه‌های در معرض خطر انقراض (مانند گور ایرانی و گوزن زرد ایرانی)، اجرای برنامه‌های آموزشی در زمینه حفاظت از محیط زیست، پیشگیری و مبارزه با بیماری‌های حیات وحش با ضدعفونی آبشخورها و همکاری در واکسیناسیون دام‌های اهلی داخل و حاشیۀ مناطق تحت مدیریت.
حبیبی‌پور در ادامۀ سخنانش می‌گوید: بر اساس اصل پنجاهم قانون اساسی، سابقۀ فرهنگی و آموزه‌های دینی، تمام افراد جامعه در نگهبانی و نگهداری از محیط‌زیست (حیات وحش و زیستگاه‌ها) مسئول هستند و هر یک می‌باید به نوبۀ خود برای حفظ این سرمایه‌های ملی کوشا باشند تا آیندگان از ما به نیکی یاد کنند.
یکی از تهدیدات بزرگ حیات وحش، گونه‌های مهاجم و غیربومی هستند که از جملۀ آن، گونۀ مهاجم سگ ولگرد است.
امروز جمعیت این گونه‌های جانوری به‌دلیل نبود مدیریت صحیح پسماندها و فراهم بودن آب و غذا و همچنین غذارسانی‌های ناآگاهانه، طغیان کرده است که علاوه بر خطر برای سلامت و امنیت مردم، تهدیدی بسیار جدی برای حیات وحش به شمار می‌رود. گزارش‌های بسیاری از حمله و کشتار گونه‌های جانوری توسط سگ‌های ولگرد در استان ثبت شده است که اگر با سرعت و با قید فوریت این موضوع حل نشود، بی‌گمان بسیاری از گونه‌های جانوری ما دچار انقراض محلی خواهند شد که البته راهکارش حذف سریع سگ‌های ولگرد توسط دستگاه‌های ذیربط، بدون اتلاف وقت و بدون درگیر کردن احساسات است.
زادآوری اندک
حبیبی‌پور در مورد بیشترین و کمترین آمار زاد و ولد، می‌گوید: کمترین زاد و ولد در در شهرستان اردکان دیده شده که برپایۀ زادآوری جانوران پارک‌ملی و منطقۀ حفاظت‌شدۀ سیاهکوه به دست آمده است؛ به دلیل آنکه این منطقه، نزدیک یک دهه است که با خشکسالی شدید دست‌وپنجه نرم می‌کند.
بیشترین زادآوری نیز در مهریز و تفت ثبت شده است؛ یعنی در همان زیستگاه کوهستان شیرکوه یا پناهگاه حیات وحش شیرکوه.
وی دربارۀ غذادادن دستی به برخی از جانوران می‌گوید: گذاشتن علوفۀ دستی در حیات وحش فقط باید در مواقع ضروری و با نظر کارشناسان و محیط‌بانان و توسط سازمان حفاظت محیط زیست شود؛ چون هر گونه بی‌احتیاطی پیامدهای ناگواری خواهد داشت.
کوچ ناچاری جانوری
وضع جانوران در حال نابودی را حبیبی‌پور این‌گونه توضیح می‌دهد: ۱۱ گونۀ جانوری استان در سیاهۀ گونه‌های در معرض خطر انقراض قرار دارند؛ مانند یوزپلنگ ایرانی، گورخر ایرانی، گربۀ پالاس، گربۀ شنی، شاه‌روباه، عقاب طلایی، عقاب شاهی، شاهین، بحری، بالابان و هُوبَره.
او در ادامۀ سخنانش با اشاره به دلایل مهاجرت جانواران، می‌افزاید: سبب مهاجرت جانوران زیاد است: مهاجرت و ترک زیستگاه توسط گونه‌های جانوری به دلیل کمبود آب و غذا و ناایمنی است.
خارج شدن از مناطق حفاظت‌شده و ورود حیوان به زیستگاه جدید و ناشناخته، خطرات زیادی برایش به همراه دارد که از جمله می‌توان به شکارشدن توسط شکارچیان غیر مجاز، تلفات به علت برخورد با خودرو هنگام عبور از جاده‌ها، مورد حمله قرار گرفتن توسط سگ‌های ولگرد و سگ گله اشاره کرد.
ار حبیبی‌پور می‌پرسیم: آیا برای تأمین آب و علوفۀ این جانوران، نیاز به کمک مردمی هست یا نه که پاسخ می‌دهد: باید گفت بله، علاقه‌مندان و خیرین می‌توانند کمک‌های نقدی و غیرنقدی خود را به صندوق ملی محیط‌زیست تحویل دهند تا در زیستگاه‌های دارای شرایط بحرانی هزینه شود.
گام‌های برداشته‌شده
یکی از کارشناسان حیات وحش ادارۀ کل حفاظت محیط زیست استان یزد با اشاره به خسارت‌های زیاد خشکسالی، از کاهش نرخ زاد و ولد در حیات وحش استان و نیز نرخ بقا و ماندگاری تولدها در این بخش می‌گوید.
مهدی زارع خورمیزی، کارشناس محیط زیست با اشاره به تأثیر خشکسالی روی جمعیت گونه‌های جانوری استان، سخنش را این‌گونه آغاز می‌کند: «استان یزد از لحاظ جغرافیایی در فلات مرکزی ایران واقع شده و اکثر مناطق استان کم‌بارش، خشک و بیابانی است، ولی علاوه بر آن، کاهش شدید بارندگی در سال‌های گذشته و بروز خشکسالی‌های پیاپی از یک سو و برداشت بی‌رویة آب از سفره‌های زیرزمینی از سوی دیگر، نه فقط مردم استان بلکه جمعیت حیات وحش را نیز با مشکل روبرو کرده و تحت تأثیر قرار داده است».
به گفتۀ وی، تاکنون در استان یزد ۳۶۲ گونه مهره‌دار شامل ۲۵۳ گونه پرنده، ۶۵ گونه پستاندار، ۴۲ گونه خزنده و دوزیستان و دوگونه ماهیان شناسایی شده است، ولی متأسفانه به دلیل بروز خشکسالی شاهد کاهش نرخ زاد و ولد حیات وحش به‌ویژه علفخواران وحشی و همچنین روند کاهشی نرخ بقا و ماندگاری وحوش متولدشده در استان هستیم.
خورمیزی در ادامه، دربارۀ برنامه‌ها و اقدامات صورت‌گرفته از سوی ادارۀ کل حفاظت محیط زیست استان برای حفاظت و حمایت از گونه‌های جانوری می‌گوید: به‌روزرسانی و افزایش تجهیزات نوین حفاظتی، اجرای برنامۀ عمل گونه‌ها، پایش جمعیت گوشتخواران و گونه‌های شاخص با استفاده از دوربین‌های تله‌ای، انجام مطالعات درباره گونه‌های جانوری، لایروبی و مرمت چشمه‌ها، آبشخورها و منابع آبی در مناطق تحت مدیریت، احیای جمعیت گونه‌های در معرض خطر انقراض، مانند گور ایرانی و گوزن زرد ایرانی، اجرای برنامه‌های آموزشی در زمینه حفاظت از محیط زیست، مبارزه با بیماری‌های حیات وحش با ضدعفونی کردن آبشخورها و همکاری در واکسیناسیون دام‌های اهلی داخل و حاشیة مناطق از جملة این برنامههاست.
این کارشناس حیات وحش استان تأکید دارد: تلاش داریم کمترین مداخله در حوزه حیات وحش صورت گیرد؛ لذا فقط در مواقع ضروری و با نظر کارشناسانان محیط زیست و توسط سازمان حفاظت محیط زیست در زمینه علوفۀ دستی و حتی آب‌رسانی به حیات وحش اقدام می‌شود؛ از این رو، از مردم می‌خواهیم با مشارکت در برنامه‌ها، از مداخله و اقدام خودسرانه در علف دادن و آب‌رسانی به حیات وحش پرهیز کنند.
آنجا کمی بهتر است
خبر بد دیگر اینکه خشکسالی، زادآوری حیات وحش را در بافق یزد به ۴۰ درصد کاهش داده است.
رئیس ادارۀ حفاظت محیط زیست شهرستان بافق در گفتگو با خبرنگار «اطلاعات» می‌گوید: «به سبب خشکسالی‌های دنباله‌دار و شدت و تأثیر آن در سال جاری، زادآوری جانوران در زیستگاه‌های طبیعی شهرستان به ۴۰ درصد رسیده است».
سید جلال موسوی با بیان اینکه این میزان در مناطق گوناگون شهرستان متفاوت و تحت تأثیر شدت خشکسالی و نبود تولید علوفه در مراتع و زیستگاه‌هاست، می‌گوید: «در پناهگاه حیات وحش آریز بافق با وسعت ۹۹ هزار هکتار و جمعیت بیش از یک هزار رأس کَل، بز، قوچ، میش و جُبیر، در سال جاری زادآوری به کمتر از ۱۰ درصد رسیده است؛ درحالی‌که این منطقه، زیستگاه گونه‌هایی همچون یوزپلنگ آسیایی، زاغ بور، کفتار، گرگ و پلنگ نیز هست».
به گفتۀ وی، با این حال، منطقۀ حفاظت‌شدۀ کوه بافق با وسعت ۹۱ هزار هکتار و جمعیت بیش از یک هزار و ۴۰۰ رأس علفخوار و وجود گونۀ ارزشمندی چون پلنگ ایرانی، نسبت به پناهگاه منطقه آریز، وضع بهتری دارد.
به گفتۀ او، بیشتر نوزادان حیات وحش در همان روزهای اول تولد، به علت ضعف و ناتوانی در برابر گرمای شدید هوا تلف می شوند: «در صورت تداوم این پدیده در سال‌های آینده، تولید مثل جانوران در زیستگاه‌های این شهرستان متوقف می‌شود و در نهایت، این سیر نزولی، حیات جانوری را به شدت تهدید می‌کند».
موسوی، مناطق بیدان‌پنج، خوسف، رضوان و روستاهای گود گینستان را از لحاظ زادآوری در وضع خوب می‌داند: «تبعات خشکسالی به امسال ختم نمی‌شود و تأثیرات آن تا سال‌ها بعد ادامه خواهد داشت. برای نجات بوته‌ها، درختچه‌ها و درختان که به وجودآمدنشان سالیان سال طول کشیده، نیاز است سال‌های آینده، شرایط مناسب و پرباران شود تا دوباره به حالت پایدار برسد».
وی با بیان اینکه جانوران، وابسته به علوفه و اکوسیستم‌ها (محیط زندگی خود) هستند، می‌گوید: «بسیاری از گونه‌های جانوری مانند خزندگان، دوزیستان، ماهیان و همچنین پرندگان خشکی‌زی ـ که قدرت پرواز پایینی دارند ـ مانند کبک و تیهو، در شرایط کم‌غذایی، آسیب‌پذیرند».
موسوی با اشاره به اینکه همۀ موجودات زنده در کرة زمین تحت تأثیر هم قرار دارند و حیات آنها به حیات هم گره خورده است می‌گوید: «انقراض یک گونه بر کاهش جمعیت یک گونۀ دیگر و بقا یا نابودی سایر گونه‌ها نیز تأثیرگذار است؛ زیرا این گونه‌های جانوری تأمین‌کنندۀ غذای گونه‌های جانوری طعمه‌خوار کوچک و در نهایت بزرگ و گونه‌های شاخص جانوری هستند».
این کارشناس، با اشاره به اینکه برخی از گونه‌های جانوری، سال‌های خشک و کم‌باران را پیش‌بینی می‌کنند و کمتر به سراغ جفت‌یابی و زادآوری می‌روند، به سخنانش می‌افزاید: «کبک‌ها و تیهوها در سال‌های خشک اصلاً تخم نمی‌گذارند؛ یا میزان زادآوری علفخواران بزرگ، در همان اوایل سال‌های خشک کمتر می‌شود و میل به نگهداری نوزاد در آنها کاهش می‌یابد و نوزاد آنها نسبت به طعمه‌خواران همچون عقاب طلایی، روباه، شغال و گرگ بسیار آسیب‌پذیر است».
موسوی به سخنانش ادامه می‌دهد: «امسال در برخی از مناطق بافق در همان اوایل فصل بهار، تعداد نوزادان جانوری مشاهده‌شده به نسبت سال‌های دیگر کاهش چشمگیر داشته است و با گذشت روزها، مشاهدۀ نوزادان روز به روز کاهش نشان می‌دهد؛ به‌طوری که اکنون در گله‌های حیات وحش شامل کَل و بز و قوچ و میش، به ندرت می‌توان بزغاله‌ها و بره‌های جدید دید».
به گفتۀ موسوی، به دلیل کاهش علوفه و غذا، جانورانی چون خزندگان و جوندگان ناچارند برای رفع نیاز غذایی در بیشتر ساعت‌ها به فعالیت بپردازند که احتمال تلف‌شدن، تصادف جاده‌ای، زنده‌گیری آنها توسط انسان‌ها یا بالارفتن درجۀ حرارت بدن و از بین‌رفتن آنها زیاد می‌شود.
از سوی دیگر، یورش جانوران و پرندگان و علفخواران به کشتزارها و باغ‌ها باعث خسارت شدید به محصولات کشاورزی می‌شود. اکنون حدود ۳۵ پارچه روستا و مزرعه، محل هجوم حیات وحش به مزارع آنهاست که باعث دسترسی آسان شکارچیان به حیات وحش و سوءاستفادۀ افراد سودجو شده است و تقابل جوامع محلی و حیات وحش را به دنبال دارد.
برنامه‌های اجراشده
رئیس ادارۀ حفاظت محیط‌زیست بافق در ادامۀ این سخنان می‌افزاید: «شش آبشخور تازه برای مقابله با خشکسالی و حفظ حیات وحش و عبور از شرایط بحرانی در مناطق تحت حفاظت این شهرستان ساخته شده است.
ساخت شش باب مخزن ذخیرۀ آب بتونی و مرمت و به‌سازی ۱۵ چشمۀ طبیعی از دیگر اقدامات ادارۀ متبوعش با همکاری دوستداران محیط زیست برای تأمین آب شرب حیات وحش است».
وی با بیان اینکه نذر طبیعت، عنوان پویشی است که در مردادماه ۱۳۹۵ آغاز شده، به سخنانش ادامه می‌دهد: «در این طرح، دوستداران محیط زیست برای ساخت آبشخور و تأمین علوفه برای حیات وحش در مناطق درگیر خشکسالی و همچنین تأمین دارو و تجهیزات دامپزشکی و نیز درختکاری و بوته‌کاری در سراسر کشور کمک می‌کنند».
به گفتۀ موسوی، با توجه به بحران کم‌آبی و با هدف حفظ گونه‌های جانوری، در منطقۀ پیشنهادی قرق‌کلوتِ سرخ‌آبی در مجاورت دیده‌بانی منطقه ـ که زیستگاه گونه‌های جانوری همچون قوچ، میش وحشی، جبیر، آهو، هوبره، باقرقره، تیهو و سایر پرندگان و خزندگان است ـ با همت فعالان و حافظان محیط‌زیست، برای تأمین آب حیات وحش، آبشخورهای تازه‌ای ساخته شده است.
موسوی، ساخت آبشخور و در صورت لزوم تغذیۀ دستی را یگانه راه نجات حیات وحش شهرستان بافق می‌داند: «این آبشخورها از طریق مخزن نصب‌شده در مجاورت دیده‌بانی، با تانکر سیار آبگیری می‌شود».
رئیس ادارۀ حفاظت محیط زیست بافق، با اشاره به اینکه خشکسالی امسال، گلوی طبیعت رنجور را بی‌رحمانه می‌فشارد، یادآور می‌شود: «خشکسالی شدید، حیات وحش را از زیستگاه‌هایشان آواره کرده است و حیوانات در عطش آب، به آغوش مرگ پناه می‌برند».
موسوی در ادامه می‌گوید: «در بین عوامل گوناگون تهدیدکنندۀ جمعیت و گونه‌های حیات وحش، از جمله تخریب زیستگاه، تصادفات جاده‌ای و شکار غیرمجاز، مهمترین آن خشکسالی است».
به گفته وی، یکی از خشک‌ترین تابستان‌های پنج دهۀ گذشتۀ ایران در پیش است و تشنگی از اکنون بر مناطق حفاظت‌شده و زیستگاه‌های حیات وحش شهرستان چیره شده است.
این مسئول، یگانه راه نجات و جلوگیری از انقراض گونه‌های با ارزش جانوری را ساخت آبشخور، توزیع علوفه در حوزۀ قلمرو حیات وحش و ادای نذر طبیعت در آب‌رسانی به آبشخورها می‌داند.
موسوی با قدردانی از همکاری و همراهی فعالان محیط‌زیست و دوستداران حیات‌وحش در ساخت آبشخور در مناطق تحت مدیریت محیط زیست، می‌گوید: «امید است بتوان با این اقدامات، بحران کم‌آبی محیط‌زیست را به صورت مطلوب مدیریت و از آن عبور کرد».
بارش در تفت
کوه حفاظت‌شدۀ بافق در فاصلۀ ۳۵ کیلومتری شهر است که انواع خزندگان، جوندگان، پرندگان و گیاه‌خوران در آن زندگی می‌کنند.
مهدی سلیمانی، رئیس گروه مطالعات آب‌های سطحی شرکت آب منطقه‌ای یزد در گفتگو با «روزنامۀ اطلاعات»، مقدار بارندگی استان یزد در سال آبی ۱۴۰۰ ـ ۱۴۰۱ را تاکنون (از ابتدای مهرماه ۱۴۰۰) حدود ۶۰ میلی‌متر اعلام کرده که نسبت به دورۀ مشابه سال گذشته ۱۷ درصد و نسبت به دورۀ درازمدت، ۳۵ درصد کاهش داشته است.
مقایسۀ بارندگی استان یزد با سایر استان‌های کشور نشان می‌دهد استان یزد، در میان دیگر استان‌ها، کمترین بارندگی را دارد.وی می‌گوید: «طی سال‌های آبی جاری، شهرستان‌های بافق و ابرکوه، کمترین و شهرستان تفت بیشترین میزان بارش را به خود اختصاص داده است. کاهش بارش‌ها به حدی است که میزان روان‌آب در بیشتر رودخانه‌های استان در محل ایستگاه‌های هیدرومتری، صفر ثبت شده است.
دورۀ کم‌آبی، دورۀ تقریباً بلندی است که طی آن، یک منطقه به کمبود منابع و ذخیرة آبی گرفتار و خسارت‌های بسیاری می‌بیند.
خشکسالی‌های چند سال گذشته، منابع آب زیرزمینی را به شدت کاهش داده است. این اتفاق، نتایج اقتصادی ویرانگر، تأثیرات زیست‌محیطی و دشواری‌های بسیاری را به بار آورده است».
بهناز عسکری
اکبر عزیزی «اخلاق» بازیچه ورزش نیست