دکتر سیدحسن آیت، عضو شورای مرکزی حزب جمهوری اسلامی، عضو هیات رئیسه مجلس خبرگان قانون اساسی و نماینده تهران در دوره اول مجلس شورای اسلامی که نقش مهمی در تدوین اصول قانون اساسی و الحاق اصل ولایت فقیه به آن داشت و به گفته‌ای طراح سقوط ابوالحسن بنی‌صدرنخستین رئیس جمهوری بود، در سال ۱۳۱۷در نجف آباد اصفهان و در خانواده ای سادات واهل علم به دنیا آمد و در رشته های مختلف مانند علوم اجتماعی، حقوق و جامعه شناسی تحصیل کرد و۱۴مرداد ۱۳۶۰در ۴۳ سالگی در مرکز تهران در مسیر رفتن به مجلس توسط عده‌ای ناشناس ترور شد.
دکتــر آیــت در نطـق‌هـای خود و یادداشت‌هایی که می‌نوشت می‌کوشید رابطه بنی‌صدر با منافقان را عیان کند، لذا یکی از کسانی که نقش مهمی در برملا شدن چهره اصلی بنی‌صدر ایفا کرد این شهید بزرگوار بود.
همسر شهید آیت در توصیف وضع فرهنگی خانواده او می گوید: همسرم می‌گفت خیلی مرهون خدمات دایی‌اش است. می‌گفت او برای من کتاب و وسایل تحصیل خرید و برد مدرسه وثبت‌نام کرد. دبیرستان را هم در نجف‌آباد اصفهان خوانده بود. آن چیزی که خودش و فامیلها تعریف می کردند خیلی خیلی متدین و مذهبی بود. خانواده اش هم که مذهبی بودند. مادرش مجتهده بود. پدرش محمدرضا آیت تحصیلات فقهی بالایی داشت و بسیار متدین بود. پدر و مادرش هر دو سادات بودند.
شهید،تحصیلات عالیه خود را در رشته‌های حقوق، ادبیات، جامعه‌شناسی و روزنامه‌نگاری در تهران به اتمام رساند وهمزمان با تحصیل در دانشگاه دروس حوزوی را نیز آموخت و به زبان‌های عربی، انگلیسی و فرانسوی نیز تسلط پیدا کرد. تحصیلات متنوع شهیدآیت سبب شد که با محافل روشنفکری دانشگاه ارتباط مستقیم داشته باشداز جمله اینکه در دوره کارشناسی ارشد رشته جامعه‌شناسی با ابوالحسن بنی‌صدر همکلاس بود.
نقشه منافقان برای ترور سید حسن آیت
براســاس داده هــای پایگــاه مرکــز اسناد انقلاب اسلامی؛ همسر شهید آیت می‌گوید: منافقان از ماه‌های پیش از ترور شهید آیت، او را در بهمن و اسفند ۱۳۵۷ تهدید کرده بودند. یک شب که تهدید تلفنی شدیم، به خانه نرفتیم؛ ولی بعد دیدیم که به این صورت نمی‌شود. می‌گفت: «چه معنا دارد؟ مگر می‌شود همیشه بیرون از خانه ماند؟» اما دل من شور می‌زد. نخستین تهدید را گروهک منافقین کرده بود. بعد از آن روزی نبود که علیه آیت، در روزنامه خودشون چیزی ننویسند. بسیاری از مواقع، نامه‌های تهدیدآمیز را خودم باز می‌کردم و می‌خواندم.
چند روز قبل از ترور شهید آیت، همسایه دیوار به دیوارما نزد من آمد و گفت: «دو تا موتور سوار آمدند، از جلو خانه شما رد شدند و از لای در خانه‌تان به داخل نگاه کردند. وقتی پرسیدم با چه کسی کار دارید فرار کردند.» شب قبل از ترور هم داشتیم شام می‌خوردیم که یک نفر زنگ زد و محسن(فرزندم )گوشی را برداشت. آن شخص گفته بود: «بابات خانه است؟» محسن مانده بود که چه بگوید که آن فرد قطع کرد. من و محسن نگران شدیم و آیت گفت: «مهم نیست، غذایتان سرد نشود».
فردای آن روزیعنی ۱۴ مرداد آیت شهید شد. روزهای تاریخی را همیشه به یاد داشت. آن روز هم روز مشروطیت و چند روز بعد از ماه رمضان بود. صبحانه را آماده کردم و صدایش زدم.
صبحانه را که خورد، قاسم راننده آیت نیز آمد. قاسم در حال بستن چفت در خانه بود که آن اتفاق افتاد. به کمر قاسم هم تیری زدند که بعدها متوجه شدم قطع نخاع شده است. من و محسن آن روزها مدام نگران بودیم. وقتی آیت می‌خواست برود، او نیز در حال تماشای پدرش بود که جلو چشمانش او را ترور کردند. پسرم نجواکنان صدا می‌زد: «مادر! پدر تیر خورده است.»
تنظیم اصل ۴۹ قانون اساسی
همسر شهید آیت می‌گوید: آیت درموضـوع مال حـرام و شبهـه‌ناک، بیش از حـد حسـاس و سختگیــر بود. در این باره سید علی آیت، برادر شهید، نقل می‌کند: «یکی از نتایج و رسوبات این اعتقادات، سال‌ها بعد و در موقع تدوین قانون اساسی، آیت را بر آن داشت که اصل ۴۹ قانون اساسی را که عبارت است از: «دولت موظف است که ثروت‌های ناشی از ربا، غضب، رشوه، اختلاس، سرقت، قمار، سوءاستفاده از موقوفات و مقاطعه‌کاری‌ها و معاملات دولتی، فروش زمین‌های موات و مباحات اصلی و دائر کردن اماکن فساد و سایر موارد غیر مشروع را گرفته و به صاحبان اصلی آنها رد کند.
در صورت معلوم نبودن صاحبان آنها به بیت‌المال بدهد.» با فکر و ابتکار شخصی و با دستخط خود تنظیم کند و در جلسات غیر رسمی به امضای تک تک اعضای مجلس خبرگان قانون اساسی برساند که بعدها نیز در جلسه رسمی به تصویب نمایندگان مجلس خبرگان قانون اساسی می‌رسد.»
پشت پرده ترور شهید آیت چه بود؟
دکتر جواد منصوری عضو بنیانگذار سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در گفتگو با پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی با بیان اینکه امروز نقـش بنی‌صـدر در ترورهـای دهـه ۶۰ برملا شده است می گوید: شهیدان دکتر حسن آیت و عبدالحمید دیالمه در مجلس اول علیه فتنه‌انگیزی‌های ابوالحسن بنی‌صدر اقدام به افشاگری کردند.
منصوری درباره مخالفت‌ها و تقابل‌های شهید آیت با بنی‌صدر یادآور می شود: دکتر آیت در نطق‌های خود و یادداشت‌هایی که می‌نوشت می‌کوشید رابطه بنی‌صدر با منافقان را عیان کند. او تلاش زیادی برای تصویب عدم کفایت سیاسی بنی‌صدر در مجلس مبذول داشت. یکی از کسانی که نقش مهمی در برملا شدن چهره اصلی بنی‌صدر ایفا کرد، این شهید بزرگوار بود.
وی ادامه می دهد: دکتر حسن آیت در ۱۴ مرداد ۶۰ در مسیرِ مجلس ترور شد و به شهادت رسید. متأسفانه اسنادی که قرار بود شهید آیت در مجلس ارائه کند بعد از شهادت ایشان مفقود شد.
دکتر آیت قبل از شهادت طی گفتگویی مبانی اختلافات ایدئولوژیک خود با بنی‌صدر را تشریح کرد و درمورد تخلفات بنی‌صدر از قانون اساسی و اتحاد او با مسعود رجوی توضیحاتی ارائه داد. به اعتقاد من، انتقادهای ایشان از بنـی‌صـدر سبـب شد تا منافقیـن برای پشتیبانی از شریک سیاسی‌‌شان (یعنی بنی‌صدر) او را به شهادت برسانند.
این عضــو بنیانگـذار سپـاه پاسـداران انقلاب اسلامی می افزاید: سندی مبنی بر اینکه کسی به جز منافقان و بنی‌صدر در ترور شهید آیت دست داشته باشند موجود نیست. به گفته همسر شهید آیت، منافقین چندی قبل از این ترور، دکتر آیت را تهدید می‌کردند. وی با اشاره به اعترافات اعضای سازمان منافقین می گویدکه «مهران اصدقی» از عوامل گروهک تروریستی منا فقین ، افراد شرکت‌کننده در ترور شهید آیت را محمود پورتقی، مجید یحیوی و جمشید ضرغامی معرفی می‌کند. با این‌حال گروهک منافقین مسئولیت این ترور را ـ نظیر سایر اقدامات تروریستی ـ هرگز به عهده نگرفت که همین موضوع زمینه‌ساز ابهامات شده است.
ابراهیم خدابنده از اعضای جداشده منافقین در گفتگو با پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی می گوید : اگر به فضای سال ۶۰ نگاه کنیم می‌بینیم آن زمان هنوز درون سازمان دیدگاه ضدامپریالیستی حاکم بود. رجوی در توجیه ترورهایی که انجام می‌شد، قربانیان را عوامل آمریکا و انگلیس معرفی می‌کرد. به یاد دارم که در یکی از نشست‌های توجیهی که برای اعضا برگزار کرده بود، درباره حسن آیت گفت: «او عامل انگلیس بود و ما به همین خاطر او را ترور کردیم.»
مسعود خدابنده، مسئول اسبق تیم حفاظت استقرار و تردد مسعود و مریم رجوی هم درباره ترور شهید آیت می گوید: سازمان اگرچه علنی مسئولیتِ این ترور را تائید نکرد، ولی آن را تکذیب هم نکرد؛ اما باتوجه به اینکه آقای آیت چند هفته بعد از واقعه هفتم تیر ترور شد و باتوجه به اینکه نوع ترور مشابه ترورهای سازمان بود (جلو خانه کشته شد و ده‌ها گلوله به سمتش شلیک شد که نشاندهنده غیرحرفه‌ای بودن ضارب بود)، نیز باتوجه به اینکه این فرد هم جایگاه خاصی در نظام داشت و هم اطلاعات خوبی از دفتر بنی‌صدر و روابطش با سازمان در اختیارش بود، نظرم این است که وی توسط سازمان به قتل رسید .
آیت و جریان شناسی سیاسی
سیر روند حیات سیاسی سیدحسن آیت، به خوبی گواه این حقیقت است که او یک جریان شناس متبحر سیاسی بود. هوش بالا و بینش عمیق سیاسی آیت که از همان ابتدای مبارزات انقلابی و سیاسی اش آشکار شد، او را تا رده یکی از مهمترین جریان شناسان سیاسی تاریخ معاصر ایران ارتقا داد. هوشمندی در ترک حزب زحمتکشان و وصل به نهضت تاریخ ساز امام خمینی(ره)، درک لزوم مبارزه مسلحانه با رژیمی که فعالیت های حزبی و سیاسی جوابگوی رویارویی با آن نیست، مبارزه با مشی فکری امثال بنی صدر و فراست در پیش بینی آینده سیاسی این افراد، از جمله مواردی است که پیشکسوتی جریان شناسی سیاسی انقلابی را شایسته او می سازد و ورای هر انتسابی و وابستگی، بیانگر تشخص و تجسم آرمان عدالتخواهی و مبارزه با زورگویی و ظلم در یک فرد است.
*سایت جماران و مرکز اسنادانقلاب اسلامی
اکبر عزیزی اقدامی دیر، اما باارزش