«هوشنگ ابتهاج» یا «ه.ا. سایه»، شاعر معاصر ایرانی و از محبوب‌ترین شاعران در میان جوانان و دوستداران شعر است. از معروف‌ترین آثار او می‌توان به شعرهای «ارغوان» و «زندگی» اشاره کرد. او شاعری توانا بود که به هر دو سبک کلاسیک و نو شعر می‌سرود. علاوه بر توانایی‌ها و هنرمندی اش، دلایل دیگری نیز در شهرت و شناخته شدن آثار او موثر بوده‌اند. به‌طور مثال، شعر او بارها توسط هنرمندان و خواننده‌های محبوب ایرانی، به‌صورت ترانه و تصنیف اجرا شده است.
از عوامل دیگر محبوبیت او در میان مردم، همراهی اش با روح زمانه و شرایط اجتماعی بود. شعر او نسبت به آنچه در اجتماع می‌گذشت، بی‌تفاوت نبود. او مضامین اجتماعی و دغدغه‌های مردم را با هنرمندی به رشته شعر درمی‌آورد. هوشنگ ابتهاج به هر دو سبک کلاسیک و نو شعر می‌سرود. اوعلاوه بر شعر و ادبیات، در زمینه موسیقی نیز فعالیت داشت و از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۶ سرپرست برنامه «گل‌ها» در رادیو ایران و پایه‌گذار برنامه موسیقی «گلچین هفته» بود. او بعد از حادثه خونین میدان ژاله و کشته‌شدن مردم به دست نیروهای رژیم وقت، به‌همراه «محمدرضا لطفی»، «محمدرضا شجریان» و «حسین علیزاده»، به نشانه اعتراض، از همکاری با رادیو کناره‌گیری کرد.
غزلیات، تصنیف‌ها و اشعار نوی او بارها توسط هنرمندان بزرگی چون: محمدرضا شجریان، حسین قوامی، شهرام ناظری و خوانندگان دیگری مانند علیرضا افتخاری و محمد اصفهانی اجرا شده است. دو تصنیف معروف «تو ای پری کجایی» و «ایران ای سرای امید» یا «سپیده» از سروده‌های وی هستند.
زندگینامۀ هوشنگ ابتهاج
امیرهوشنگ ابتهاج در ششم اسفندماه ۱۳۰۶ در خانواده‌ای سرشناس در شهر رشت زاده شد. پدرش «میرزا آقاخان ابتهاج»، از بزرگان رشت بود. ابتهاج تحصیلات ابتدایی و بخشی از تحصیلات متوسطه را در رشت گذراند و سپس برای ادامه تحصیل راهی تهران شد. او از همان کودکی به هنر علاقه داشت و در کنار درس، به فراگیری نقاشی و مجسمه‌سازی نیز مشغول شد. به گفته خودش:«درهمان هشت تا ده‌سالگی، برای غذا پختن حرص می‌زدم. یک بار هم سه ماه تابستان مرا فرستادند پیش یک خانم خیاط. شاید چون در خانه شلوغ می‌کردم. گلدوزی و دِسْمِه‌دوزی هم از او یاد گرفتم. مدت کوتاهی هم پیش «موسیو یرواندی»، نوازنده ارکستر سمفونی تهران، مشق ویولن کردم.»
او عضو کانون نویسندگان ایران بود، اما در سال ۱۳۵۸ به‌دلیل نقض مرامنامه و اساسنامه کانون، با رأی هیأت دبیران کانون، ابتدا تعلیق و سپس به‌همراه چند تن دیگر از اعضا اخراج شد. ابتهاج همچنین مدتی مدیرکل شرکت دولتی سیمان تهران بود.
منزل شخصی ابتهاج در تهران در سال ۱۳۸۷ توسط سازمان میراث فرهنگی، با نام «خانه ارغوان» ثبت شد. این نام از درخت ارغوان حیاط خانه برگرفته شده که سایه، شعر معروف خود «ارغوان» را برای آن سروده است. او در سال ۱۳۳۷ با «آلما مایکیال» ازدواج کرد و دارای چهار فرزند به نام‌های یلدا، کیوان، آسیا و کاوه است.
تخلص هوشنگ ابتهاج
تخلص شعری ابتهاج،«ه.ا. سایه» است و به همین سبب در میان مردم و شعردوستان به نام «سایه» نیز مشهور است. ابتهاج در مورد دلیل انتخاب این تخلص می‌گوید:
«حروف و کلمات برای من رنگ دارند. «ر» خاکستری، «گ» نارنجی و «ج» سیاه است؛ یا کلمات برایم سرد و گرم‌اند. «سایه» کلمه‌ای سرد است. «گلابی» کلمه‌ای گرم. به‌گمان من، در کلمه سایه یک مقدار آرامش و خجالتی‌بودن و فروتنی و بی‌آزار بودن هست. این‌ها برای من جالب بود و با طبیعت من می‌ساخت. خود کلمه سایه از نظر حروف الفبا، کلمه‌ای نرم و بدون ادعایی است. در آن نوعی افسوس است و ذات معنای این کلمه، نوعی افتادگی دارد؛ در مقابل خشونت و حتی می‌شود گفت وقاحت.»
اشعار هوشنگ ابتهاج
ابتهاج از همان دوران جوانی، سرودن شعر را آغاز کرد. او شاعری غزل‌سرا است، اما اشعار نو نیز دارد. در واقع می‌توان گفت که شعر سایه به دو بخش کهن و نو تقسیم می‌شود. اشعار کلاسیک او که بیشتر در قالب غزل و دوبیتی هستند، مضامین عاشقانه دارند. شاعر در این قالب‌ها به بیان احساسات شخصی و عاشقانه خود اقداام می کند، اما در اشعار نو، بیشتر به مضامین و دغدغه‌های جمعی و مفاهیم اجتماعی- سیاسی می‌پردازد.
ابتهاج در سال ۱۳۲۵ مجموعه شعر «نخستین نغمه‌ها» را که شامل اشعار کلاسیک است، منتشر کرد. «سراب» مجموعه شعر بعدی سایه است. اگرچه این مجموعه در قالب چهارپاره و با مضامین معمول غزلیات، ازجمله احساسات فردی و بیان عواطف است، می‌توان در آن، استفاده از اسلوب جدید و گرایش و تمایل شاعر به شعر نو را دید.
مجموعه سیاه‌مشق که پس از سراب منتشر شد، شامل بهترین غزل‌های سایه است. او در این مجموعه، توانایی خود را در غرل‌سرایی ثابت می‌کند. سایه علاوه بر ادبیات، در زمینه سیاسی و اجتماعی هم بسیار فعال بود و از مخالفان حکومت شاهنشاهی محسوب می‌شد. ازاین‌رو، بسیاری از اشعار او رنگ و مضمون اجتماعی- سیاسی دارند. مجموعه شعرهای «شبگیر» و «چند برگ از یلدا» که به‌ترتیب در سال‌های ۱۳۳۲ و ۱۳۴۴ منتشر شد، حاوی اشعار اجتماعی-سیاسی سایه هستند.
کتاب «حافظ به سعی سایه»، یکی از تازه‌ترین تصحیح‌های دیوان حافظ است که در سال ۱۳۷۲ منتشر شد. در این اثر، ابتهاج از روى ۳۰ دستنوشته قرن نهم، به تصحیح دیوان حافظ پرداخته است. از دیگر آثار هوشنگ ابتهاج می‌توان به کتاب‌های «زمین»، «تا صبح شب یلدا»، «یادگار خون سرو»، «تاسیان» و «بانگ نی» اشاره کرد. همچنین کتاب «یادنامه»که ترجمه‌ای از اشعار شاعر ارمنی «هوانس تومانیان» است. در سال ۱۳۹۱ «میلاد عظیمی»، نویسنده و استادیار دانشگاه تهران در گفت‌وگو با سایه، کتاب خاطرات او را با نام «پیر پرنیان‌اندیش» منتشر کرد.
شعر نو
اشعار نو و نیمایی سایه، نسبت به غزلیات او، کمتر رنگ و بوی عاشقانه دارند. ابتهاج اندیشه‌ها و دغدغه‌های اجتماعی خود را در قالب شعر نو بیان می‌کند. اشعار نو سایه، دارای مضامینی همچون: عشق به آزادی، حماسه‌پردازی، انتقاد به نابرابری و مهم‌تر از همه، امید به فردایی بهتر در سایه آزادی است. یکی از این اشعار نو با مضمون اجتماعی، شعر معروف «کاروان» یا «گالیا» است. بخشی از این شعر را باهم می‌خوانیم:
دیر است گالیا!
عشق من و تو…آه
این هم حکایتی است
از بهر نان شب
اما در این زمانه که درمانده هر کسی
دیگر برای عشق و حکایت مجال نیست
«گالیا» نمونه بسیار خوبی برای شناخت اشعار نو سایه است. شعری که عاشقانه شروع می‌شود، سپس رنگ و بوی اجتماعی می‌گیرد و به مبارزه در راه آزادی و امید به فردایی بهتر ختم می‌شود.
روزی که آفتاب
از هر دریچه تافت؛
روزی که گونه و لب یاران هم‌نبرد
رنگ نشاط و خنده گمگشته یافت باز
من نیز باز خواهم شد آن زمان
سوی ترانه‌ها و غزل‌ها و بوسه‌ها
سوی بهار‌های دل‌انگیز گل‌فشان
سوی تو عشق من!
می‌توان شعر نو ابتهاج را در دسته «رمانتیسم اجتماعی» قرار داد. شعر رمانتیک اجتماعی، بین دنیای درون و بیرون شاعر و بین احساسات عاشقانه و دغدغه‌های اجتماعی او پیوند برقرار می‌کند. آنچه که در اشعار نیمایی سایه دیده می‌شود، عاشقانه‌ای است که این‌بار نه فقط برای معشوق، بلکه برای عشق به آزادی سروده شده است.
۸۸ قطعه از اشعار نو و نیمایی سایه که بین سال‌های ۱۳۲۵ تا ۱۳۸۰ سروده شده اند، در کتاب «تاسیان» گردآوری شده است. تعدادی از این اشعار قبلاً در مجموعه‌های دیگر چاپ شده بودند، اما این مجموعه، گردآوری جامعی از اشعار نو ابتهاج در یک مجلد است.
code
اکبر عزیزی قراردادریالی اجرا شدنی نیست