از سویی برنج‌های وارداتی هندی و پاکستانی، سرشار آرسینک است و دست‌کم باید ۲۴ ساعت در آب و نمک خیسانده شود و آبش دوبار دور ریخته شود؛ و همچنین باید برنج را آبکش کرد تا شاید نیمی از آرسینک آن جدا شود. با این‌همه نمی‌توان همیشه از برنج واراداتی بیگانه با مزاج ایرانی استفاده کرد و مردم به استفاده از برنج داخلی ناگزیرند. اما محصولات شالیزاری و باغی و درختی داخلی نیز به سبب بیگانگی با مبارزة بیولوژیک، به سموم آفات گیاهی ارزان چینی آلوده است، به گونه‌ای که حتی نمی‌توان سیب را پس از شستن با پوست خورد. به گفته یک کارشناس، اگر کشاورزان سموم مورد نیاز را به موقع تامین نکنند، نزدیک به نیمی از محصولات کشاورزی دچار خسارت خواهد شد. پارسال با توجه به ۴ نوع سم مصرفی، منجر به برگشت این محصولات شد. شپشک توت کیوی نیز منجر به برگشت این محصول شده بود. این نشان می‌دهد مبارزه با آفات گیاهی، استاندارد نیست.
مبارزه بیوژیک چیست؟
در مبارزة بیولوژیک از دشمنان طبیعی آفت‌ها به ویژه عوامل میکروبی(پاتوژن‌ها)، انگل‌ها(پارازیت‌ها) و جانوران شکارچی(پرداتورها) استفاده می‌شود. با این روش می توان این عوامل را که در طبیعت وجود دارند، حفظ کرد و با به‌کاربردن عملیات عاقلانة زراعی از تلفات شدید آن جلوگیری کرد. ممکن است برخی از عوامل میکروبی، پارازیت ها و پرداتورها را از جاهای دیگر باغ یا کشتزار جدید آورد و برای مبارزه با آفت‌ها به‌کار گرفت؛ در میان عوامل میکروبی، ویروسی، باکتری‌ها، قارچ ها و تک‌یاخته‌های بسیار مفید و مؤثری برای مبارزه با آفات وجود دارد که به مقیاس وسیع علیة آفات به‌کار برده می شود. از ویروس‌های پلی هیدرال که روی کرم غوزه ایجاد بیماری می کند، ترکیباتی ساخته اند که مانند مواد حشره‌کش شیمیایی به بازار آمده است و علیة کرم غوزه به کار برده می شود. همچنین فرآورده‌هایی بر اساس باکتری توریسید، با کتان و باکتوسپئین به بازار آمده که علیة گروه های گوناگون حشرات به ویژه لارو پروانه‌ها بکار می رود که از گروة زیادی تک‌یاخته استفاده شده که در حشرات ایجاد بیماری می‌کند.انواع پرداتورها یا شکارچیان، مانند برخی از دوزیستانه، خزندگان، پرندگان و گروة زیادی از پستانداران از هامه یا حشره و کنه نباتی تغذیه می کند؛ این‌ها فعال‌اند و در دوران زندگی خود صدها بلکه هزارها هامه را با شکار خود را از میان می‌برد و از منابع پرارزش مبارزة بیولوژیک است. سار گلوقرمز از قدیم یکی از دشمنان مهم ملخ‌ها به شمار می‌رود.
این پرندة مهاجر که زندگی کلونی دارد، ملخ‌خواری را دوست دارد. در گرگان و ترکمن‌صحرا، کلونی این پرندگان، آسیب‌های زیادی به ملخ مراکشی زده است. سار نیز از دشمنان بزرگ لارو پروانه‌ها و سخت بال‌پوشان مانند کرم برگ‌خوار چغندرقند و سرخرطومی یونجه است. دارکوب‌ها بیشتر لارو حشرات چوبخوار را از درون تنه و سرشاخة درختان بیرون می کشند و می‌خورند. باغداران می‌توانند آن ها را به لانه‌گذاری در باغ ترغیب کنند. کفشدوزک ها، بالتوری ها، آسیابک ها و زنبورها، شکارچیان حشرات آسیب‌رسان هستند. کفشدوزک از پرداتورهای مهم شپشک استرالیایی است که در انهدام آن اهمیت فراوان دارد و در کشور ما نیز از آن استفاده می شود، این حشره برای اولین‌بار از استرالیا یعنی وطن اصلی شپشک استرالیایی به آمریکا برده شد و از آن‌جا به دیگر کشورهای جهان راه یافت. در ایران این حشرة مفید از فرانسه آورده شد و در شمال کشور پرورش یافت. کفشدوزک نوویوس تکخوار است و از شپشک استرالیایی تغذیه می کند. اگر شرایط مساعد باشد، آفت را از میان می برد و خود به سبب بی‌غذایی از میان می رود؛ برای همین این حشره نیاز دارد که را در مکان‌های ویژة پرورشی نگهداری شود. گونة دیگر از کفشدوزک برای مبارزه با یک شپشک از خارج به کشور آورده شده و در سواحل دریای خزر رها شده است. کشور ما از نظر وجود پارازیت ها و پرداتورهای آفات، بسیار غنی است.
میزان سم مصرفی کشور
میزان مصرف سم برای از بین‌بردن آفات گیاهی در کشورمان به طور متوسط ۳۰ تا ۳۵ هزار تن در سال است.
مهندس مرتضی فتاحی- مدیر حفظ نباتات سازمان جهادکشاورزی استان یزد در گفتگو با خبرنگار روزنامه اطلاعات می‌گوید:«استان یزد دارای بیش از ۱۲هزار هکتار باغ‌های درختان میوه می‌باشدکه در اکثر شهرستان‌های استان پراکنده است؛ متاسفانه در سال‌های اخیر مورد تهدید آفتی بنام مگس میوة مدیترانه ای قرار می‌گیرد.جمعیت این آفت در باغ‌های شهرستان‌های اردکان، اشکذر، تفت، میبد، مهریز و یزد و قسمتی از باغ‌های حومه ابرکوه قابل توجه است و نیاز به مبارزة همگانی دارد؛ در بقیة شهرستان‌های استان خوشبختانه تا کنون با وجود برنامه ردیابی مدیریت حفظ نباتات استان، این آفت مشاهده نشده است.»
گام‌های برداشته شده
به‌منظور انجام عملیات مبارزة همگانی با این آفت، هر سال ایستگاه‌های پیش‌آگاهی آفت، قبل از ظهور آن در باغ‌های شهرستان‌ها فعال شده و به نحوی که در سال زراعی جاری بیش از ۱۴۵ ایستگاه پیش‌آگاهی در همة شهرستان‌های استان، فعال شده است.
فتاحی در ادامه سخنانش می‌گوید:«در استان، بیش از ۱۱ کارشناس بخش خصوصی در کنار کارشناسان بخش دولتی فعال است و برنامه های عملیاتی کنترل این آفت را هدایت می‌کنند. در این استان قبل از شروع برنامة کنترل همگانی، بحث اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی به بهره‌برداران بخش در سطح وسیع انجام شده است؛ به گونه‌ای که تا کنون ۴۵ کلاس آموزشی ترویجی، اجرای دو دورة ملی در ارتباط با مگس میوة مدیترانه و کرم گلوگاه در باغ‌های انار با حضور محققین موسسة تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور و ایستگاه ملی تحقیقات انار ساوه(استان مرکزی) برگزاری ۶ نشست شورای کشاورزی در شهرستان‌ها، نصب ۵۰ بنر اطلاع‌رسانی در محل های رفت‌وآمد کشاورزان، تهیه ۱۵ گزارش خبری و پخش آن از صداوسیمای مرکز یزد، توزیع ۳۰۰۰ بروشور ترویجی، تهیه و ساخت موشن‌گرافی مگس میوه و راهکارهای فنی کنترل انجام گرفته است.»
«تا کنون در سطح استان، حدود ۲۲۰۰ هکتار با این آفت، مبارزه شده است؛ از آن‌جایی که کرم گلوگاة انار نیز به‌عنوان آفت کلیدی باغ‌های انار استان مطرح است، در کنار همة این برنامه ها، مبارزه و آموزش بهره‌برداران برای کنترل این آفت نیز مدنظر قرار گرفته است؛ به نحوی که جمع‌آوری میوه های آلودة انار در سطحی معادل ۲۱۱۰ و نصب تله‌های نوری و تریکوکارت در سطحی معادل ۱۰ هکتار از باغ‌های انار استان، از جمله فعالیت‌های مدیریت حفظ نباتات استان در زمینة مبارزة با این دو آفت خطرناک بوده است.»
گونا‌گونی آفات
فتاحی می‌گوید:«مگس میوة مدیترانه‌ای یکی از آفت‌های مخرب جهان است که به بیش از ۳۰۰ گونة گیاهی گوناگون از جمله درختان میوه مانند درختان هلو، زردآلو و انار حمله می کند. این مگس می‌تواند تا ۱۰۰ عدد تخم به‌صورت دسته‌های ده تایی در زیر پوستة میوة میزبان قراردهد.»
«تخمها در میوه به لارو تبدیل می شود. لاروها با تغذیه از پوست و سپس گوشت میوه، باعث پوسیدگی و ریزش آن می شود. لاروها با خروج از میوة پوسیده، خود را به سطح خاک رسانده و در عمق ۲ تا ۵ سانتیمتری خاک به شفیره تبدیل شده و پس از گذشت دورة رشد، مگس بالغ از شفیره خارج شده و خود را به سطح خاک می‌رساند».
«برای کنترل زراعی و بهداشت گیاهی، رعایت بهداشت باغ‌ها امری ضروری است. در این راستا باید از باقی‌گذاشتن میوه های رسیده بر روی درختان اجتناب و نسبت به چیدن به موقع آن‌ها اقدام کرد. همچنین میوه‌هایی مانند خرمالو و شلیل که فرآیند رسیدن آن‌ها بعد از برداشت ادامه پیدا می کند باید زودتر برداشت شود. میوه های آلوده و ریخته پای درختان نیز جمع آوری و در عمق ۳۰ الی ۵۰سانتی متری خاک دفن و یا دریک سطل آب، غوطه‌ور شود.»
«لازم به ذکر است شخم‌زدن باغ‌ها، باغچه‌ها و حیاط منزل در طول فصل سرد سال، امری ضروری است. روش‌های کنترل غیرشیمیایی استفاده از جلب کننده های فرمونی برای شکار انبوة حشرات نر در روش کنترل غیرشیمیایی می توان از جلب‌کنندة پارا فرمونی، مانند تری مدلور(برای جلب حشرات نر) و بایولور(برای جلب حشرات نروماده) به تعداد ۲۵ تا۵۰ تله در هر هکتار استفاده کرد.»
دیگر روش‌های غیرشیمیایی
از دیگر روش های کنترل غیر شیمیایی می توان از مواد جاذب تغذیه ای مانند سراتراپ، سرا تینکس، بایوران، سراتل و پروتئین هیدرولیزات مسموم اشاره کرد. در صورت استفاده از سراتراپ، سراتینکس و سراتل، تعداد معمول تلة حاوی مایع سمی بین ۷۰ تا ۱۰۰ تله در هکتار است که این تعداد با توجه به تراکم جمعیت آفت، تراکم میزبان، نوع تله و شرایط اقلیم، متفاوت بوده و توسط کارشناسان توصیه می شود.
فتاحی در این باره می‌گوید:«به منظور کنترل شیمیایی آفت از روش طعمه‌پاشی با طعمه مسموم استفاده می‌شود. ضروری است برای شناسایی بهترین زمان مبارزه با آفت و همچنین آگاهی از نوسان جمعیت آفت در داخل باغ‌ها، تله فرمونی نصب شود تا پس از مبارزه و به محض کاهش شکار، عملیات طعمه پاشی متوقف شود. زمان مناسب برای طعمه‌پاشی از موقع شروع روند افزایشی جمعیت یعنی ۲ تا ۳ مگس در تله در یک روز و باتوجه به شرایط و فنولوژی میزبان است.»
«طعمه پاشی در باغ‌هایی که محصولی غیر انار دارد، باید بر روی یک طرف از درختان و به شکل یک تا دو ردیف درمیان بر روی شاخه و برگ درختان هدف انجام گیرد. در باغ‌های انار به دلیل حساسیت بالای این درختان به سم و همچنین فعالیت حشرات مفید در این درختان، سمپاشی باید بر روی علف های هرز کف باغ با طعمة مسموم تهیه شده از سراتراپ یا پروتئین هیدرولیزات انجام پذیرد. باغ‌های میوه استان به دلیل گرما و تبخیر طعمه لازم است طعمه‌پاشی شود و بسته به شرایط و تشخیص کارشناس در فواصل کوتاه‌تری تکرار شود. برنامة طعمه‌پاشی باید به شکل سمپاشی با قطرات درشت در ساعتی از روز باشد که حشرات کامل مگس فعال هستند. در ساعت خنکی هوا از ساعت ۶ تا ۹ صبح و عصر از ساعت ۶ تا ۸ شب، مناسب است.
مدیریت تلفیقی آفت مگس میوه مدیترانه‌ای در باغ‌ها
لیلا روزافزون- کارشناس گیاه‌پزشکی مرکز جهاد کشاورزی زارچ در باره مگس میوه می‌گوید:« برای کنترل آفت مگس میوة مدیترانه‌ای، بازدید و بررسی منظم باغ‌ها با اولویت میزبان‌های ترجیحی(درختان هسته‌دار زودرس مانند هلو و شفتالو) از زمان ظهور میوه و قبل از شروع رسیدن میوه، همچنین توجه به هر گونه ریزش مشکوک میوه در باغ ضروری است. از جلب‌کننده‌ها برای پایش و ردیابی حضور آفت، بررسی نوسانات جمعیت، تعیین زمان مبارزه و شکار انبوه حشرات نر و ماده مگس میوه مدیترانه‌ای استفاده می‌شود.» «یکی از روش‌های مبارزه، طعمه‌پاشی است. در مناطق گرمسیری، به سبب گرما و تبخیر طعمه، لازم است طعمه‌پاشی بسته به شرایط و تشخیص کارشناس، در فواصل کوتاه‌تری تکرار شود.
طعمه‌پاشی به شکل نواری و یا لکه ای روی سرشاخه‌ها، تنه و پشت برگ‌ها و در ارتفاع ۵ر۱ تا ۲ متر از سطح زمین نیز مفید است. دربارة مناطق شهری و حومه شهرها که تراکم آفت بالا است، توصیه می‌شود تمام درختان یک باغ طعمه‌پاشی شود.» «سراتراپ، جلب‌کنندة غذایی هر دو جنس نر و ماده است: استفاده از مایع سراتراپ همراه با تله سراتراپ، تله مکفیل و یا بطری پلاستیکی است.
سراتینکس، جلب کنندة غذایی برای هر دو جنس نر و ماده است. سراتل جلب‌کننده غذایی هر دو جنس نر و ماده است. ایوران، جلب‌کننده غذایی هر دو جنس نر و ماده است. بایولور، جلب کننده سنتزی هر دو جنس نر و ماده است. فمی لور، جلب‌کنندة حشرة ماده است. تری مدلور، جلب‌کنندة حشرة نر است.» «برداشت زود هنگام میوه ها برای جلوگیری از خسارت آفت، نظافت و پاکسازی سطح باغ از میوه‌های آلوده به مگس و برداشت کلیة میوه‌ها در پایان فصل، حذف علف‌های هرز و جمع‌آوری میوه‌های ریختة پای درختان، دفن میوه‌های آلوده در عمق ۳۰ الی ۵۰ سانتیمتری خاک، شخم سطحی باغ‌های باغچه‌های خانه‌ها در طول فصل سرد سال برای کاهش جمعیت آفت ضروری است.»
مدیریت تلفیقی جمعیت کرم گلوگاه انار(کرم خرنوب)
دکتر حسین دهقانی یخدانی-کارشناس مسئول پیش‌آگاهی مدیریت حفظ نباتات استان یزد در باره انار یزد می‌گوید:«یکی از مهمترین محصولا ت باغی استان یزد انار است. انار دارای آفات متعددی است که یکی از مهمترین آن‌ها کرم گلوگاه انار است.
این آفت علاوه بر انار به محصولات دیگری مانند انجیر، توت، پسته و خسارت وارد می کند. زمستان‌گذرانی آفت به صورت لاروهای سنین گوناگون در داخل انارهای ریخته شده روی زمین و باقیمانده بر روی درخت و سایر محصولات باقیمانده در زمستان مثل انجیر است.» «در بهار و همزمان با تشکیل میوة انار، لاروها تبدیل به شفیره شده و پروانه های آفت ظاهر می‌شود، تقریبا در نیمه اول اردیبهشت در داخل تاج انار، تخم‌گذاری می کنند.» «لاروها پس از خروج از تخم از راة تاج‌انار وارد انار شده و سبب پوسیدن و ریزش میوة انار می‌شود.
این آفت قادر است در سال، چند نسل ایجاد کند. ارقام گوناگون انار حساسیت های متفاوتی به این آفت دارد به طوری که رقم دانة سیاة یزدی، مقاومترین رقم به این آفت گزارش شده است. باغ‌هایی که مدیریت ضعیف یا ناقصی در زمینة تغذیه یا آبیاری دارد، بیشتر به این آفت مبتلا می شود.» «در مبارزه با آفت نمی توان از یک روش برای مبارزه استفاده کرد و باید از تمامی روش‌های بهره برد تا آفت به خوبی کنترل شود.» «مبارزة زراعی شامل شخم، استفاده از کودهای دامی و شیمیایی، هرس درختان، آبیاری به‌موقع و کافی، استفاده از رقم مقاوم دانة سیاة یزدی است.» «مبارزة مکانیکی یعنی جمع‌آوری میوه‌های پوسیده در طول فصل بهار و تابستان و همچنین فصل پاییز و زمستان و مدفون‌کردن آن در عمق ۴۰ تا ۵۰ سانتیمتری خاک است.» «مبارزة بیولوژیکی یعنی استفاده از زنبورهای تریکوگراما با استفاده از نظر کارشناسان حفظ نباتات مبارزة رفتاری یعنی حشرات نر و یا ماده از خود بویی ایجاد می کنند که باعث جلب جنس مخالف حشره می‌شود که به این ترکیبات فرمون گفته می شود. استفاده از فرمون طبیعی و مصنوعی کرم گلوگاة انار می تواند تا حدودی باعث کاهش جمعیت آفت شود.»
رفتار حشرات
دهقانی در ادامه سخنانش می‌افزاید:«حشرات ماده برای تخم‌گذاری، محلی را انتخاب می کنند که بتوانند به‌راحتی استقرار یابند؛ تاج انار، دو انار چسبیده به‌هم و انارهایی که به‌دلیل کم‌آبی دارای ترک های کوچکی روی سطح خود هستند، محل مناسبی برای تخمگذاری‌اند، بنابراین تراشیدن پرچم های تاج انارهای بیشه، با استفاده از وسایل مکانیکی و نیم‌مکانیک در کنترل آفت بسیار مؤثر است.»«استفاده از پودر سفید کائولین در اواخر اردیبهشت و اوایل خرداد، علاوه بر این که از آفتاب‌سوختگی پیشگیری می کند، باعث نامناسب‌شدن انار برای تخم‌گذاری آفت نیز می‌شود. استفاده از سایر مواد فراری‌دهنده مثل آنغوزه و گوگرد نیز می توان برای کاهش آفت سود برد.»
بهناز عسکری
اکبر عزیزی سالی که نیکوست