نیما فاضل
میرزا نورالله مشهور به عَمّان سامانی و ملقب به تاجُ الشُعَرا (۱۲۵۸-۱۳۲۲ق)، شاعر شیعه در زمان قاجار بود. گنجینة الاسرار، مثنوی ۸۱۲ بیتی او درباره واقعه عاشورا، یکی از آثار ادبی عاشورایی است و نگاهی تأویلی و عرفانی به حرکت امام حسین(ع) دارد. علاوه بر گنجینة الاسرار، بیشتر اشعار او حماسی و مذهبی است و در مدح و ثنای پیامبر اسلام و امامان معصوم سروده شده است.
خلاصه ای از زندگی
میرزا نورالله عمان سامانی، فرزند عبدالله، فرزند میرزا عبدالوهاب قطره اصفهانی، ملقب به تاج الشعرا و متخلص به عمان، در ذی‌الحجه سال ۱۲۵۸ هجری قمری (دی ۱۲۲۱ ش) در سامان، واقع در چهارمحال و بختیاری امروزی متولد شد. پدرش میرزا عبدالله (ذره)، عمویش میرزا لطف‌الله (دریا) و جد او، از شاعران سرشناس عهد ناصرالدین شاه بودند، اما شهرت هیچکدام به عمان سامانی نمی‌رسد.
عمان سامانی، در شوال ۱۳۲۲ق (آذر ۱۲۸۳ش) درگذشت و در مسجد جامع سامان دفن شد. جنازه او بعدها بر اساس وصیتش به نجف منتقل و دفن شد.
تحصیلات و سلوک
عمان سامانی، تحصیلات مقدماتی را در مکتب‌خانه‌های زادگاه خود به پایان رساند و سپس به اصفهان رفت و در مدرسه علمیه نیماورد مشغول به تحصیل شد. پس از آن وارد مدرسه صدر شد و از محضر اساتید بزرگ حوزه اصفهان در آن عصر، مانند آخوند کاشی بهره‌مند شد. او همچنین به تدریس عروض و ادبیات عرب مشغول بود.
او مدتی در خانقاه صوفیان نعمت‌اللهی تحت تعلیم صفیعلی شاه بود. مشربی عارفانه داشت و از مریدان میر محمدهادی پاقلعه‌ای از اقطاب سلسله نعمت‌اللهی بود. اما پس از درگذشت حاج زین‌العابدین شیرازی و بروز اختلاف بر سر ریاست فرقه نعمت‌اللهی، در جوانی از صوفیان نعمت‌اللهی جدا شد و سپس نزد حاج آقا رضا نائینی رفت و سال‌ها تحت تعلیم معنوی او بود.
آثار منظوم و منثور
مثنوی گنجینة الاسرارر گنجینة الاسرار که به گفته بسیاری، از شاهکارهای ادب فارسی و از برجسته‌ترین اشعار عاشورایی در زبان فارسی است، در سال ۱۳۰۵ ق سروده شده است. این اثر شامل مقدمه و ۸۱۲ بیت است و در ابتدای آن، حدیث مشهور کنز آورده شده است. پس از آن با تاویلی عارفانه، سخن از تجلی نخست و دوم خداوند و آیه امانت به میان آمده است.
از نگاه عمان سامانی در این مثنوی، امام حسین (ع)، انگیزه خداوند از آفرینش است، توبه آدم (ع) با شفاعت او پذیرفته شده، نوح با او از طوفان گذشت و آتش به واسطه حسین (ع) بر ابراهیم (ع) سرد شد. عمان در گنجینة الاسرار، امام حسین (ع) را آن راز سر به مهری می‌داند که خداوند در روز آفرینش آدم، برای ملائک نگشود و با تعبیر «إنی اعلم ما لاتعلمون» از آن یاد کرد.
مثنوی گنجینة الاسرار در بحر رمل مسدس محذوف ساخته شده و به روش زبدة الاسرار میرزا حسن صفی علی شاه سروده شده است. نقد هایی نیز بر گنجینه الاسرار واردشده مبنی بر نشانه هایی ا ز غلو در سروده های عمان[نیازمند منبع] ابیات وداع زینب (س) با امام حسین (ع) در گنجینة الاسرار، یکی از مشهورترین و زیباترین بندهای این مثنوی خوانده شده است:
خواهرش بر سینه و بر سرزنان رفت تا گیرد برادر را عنان
سیل اشکش بست بر شه راه را دود آهش کرد حیران شاه را
کای سوار سر گران کم کن شتاب
جان من لختی سبک‌تر زن رکاب
پس ز جان بر خواهر استقبال کرد
تا رخش بوسد الف را دال کرد
همچو جان خود در آغوشش کشید
این سخن آهسته در گوشش کشید
کای عنان‌گیر من آیا زینبی؟ یا که آه دردمندان در شبی
پیش پای شوق زنجیری مکن راه عشق است این عنان‌گیری مکن
با تو هستم جان خواهر همسفر تو به پا این راه کوبی من به سر
هست بر من ناگوار و ناپسند از تو زینب گر صدا گردد بلند
هر چه باشد تو علی را دختری ماده شیرا کی کم از شیر نری؟
با زبان زینبی شاه آنچه گفت با حسینی‌گوش زینب می‌شنفت
گوش عشق آری زبان خواهد ز عشق
فهم عشق آری بیان خواهد ز عشق
گفت زینب در جواب آن شاه را کای فروزان کرده مهر و ماه را
عشق را از یک مشیمه زاده‌ایم لب به یک پستان غم بنهاده‌ایم
تا کنیم این راه را مستانه طی هر دو از یک جام خوردستیم می
عبدالحسن ترکی درباره این چند بیت نوشته است: «عمان، تصرف ولایی سالار شهیدان در خواهر، و فنای زینب در انسان کامل و ولی حق و ارتباط و اتصال معنوی آن دو و به عبارتی «تجلیات جمال حسینی در آیینه وجود زینبی» را با بیانی بس بلیغ و سرشار از سوز و گداز عارفانه تبیین و ترسیم می‌کند.»
سفینة الدّررر سفینة الدّرر یا مخزن الدّرر، نثر مسجع و مقفی است و درباره شاعران و عارفان چهارمحال و بختیاری سروده شده است. نثر عمان، متکلفانه و منشیانه است، بر خلاف شعر او که روشن و روان و در عین حال ژرف و عمیق است.
دیوان اشعارر اشعار عمان سامانی، حاوی غزلیات و قصاید او، چاپ نشده است، اما بنابر شواهدی ۱۰ تا ۱۲ هزار بیت دارد.
معراج‌نامهر منظومه معراج‌نامه، درباره توحید، و همچنین در منقبت پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) است.
منابع:
پرتوی راد، طیبه، مدخل «عمان سامانی»، فرهنگ سوگ شیعی، به سرویراستاری محسن حسام مظاهری، تهران، ۱۳۹۵ش.
رازها و روضه‌هار درباره عمان سامانی و منظومه گنجینه الاسرار، سید مسعود رضوی، ماهنامه اطلاعات حکمت و معرفت، آذر۱۳۹۰، شماره ۶۸.
عمان سامانی، دائرة المعارف تشیع، ج ۱۱، ص ۴۶۷.
کیست این پنهان مرا در جان و تن، احمد رحیم‌خانی، ماهنامه ادبستان فرهنگ و هنر، تیر ۱۳۷۱، شماره ۳۱.
فضل تقدم با کیست؟ صفیعلی شاه اصفهانی یا عمان سامانی، احمد امیری خراسانی، فاطمه هدایتی، فصلنامه متن‌شناسی ادب فارسی، تابستان ۱۳۹۲، شماره ۱۸.
تاثیر آثار سعدی بر گنجینة الاسرار عمان سامانی، عبدالرضا نادری‌فر، فصلنامه رشد آموزش زبان و ادب فارسی، زمستان ۱۳۸۹، شماره ۹۶.
مرثیه آفتاب، حسین آهی، کیهان فرهنگی، مهر ۱۳۶۳، شماره ۷.
گنجینه روشنان: عمان سامانی، شاعری از قبیله آب، عبداالحسن ترکی، کیهان فرهنگی، فروردین ۱۳۸۷، شماره ۲۵۸.

code