عملکرد زهر مار و فایده سی. پی. آر

زهری که از یک مار سمی وارد بدن یک حیوان یا انسان می‌شود، از طریق سیستم لنفاوی به جریان خود راه می‌یابد. خون آلوده به سم در اعصاب و ماهیچه ها گردش می‌کند و می‌تواند موجب فلج شدن مصدوم یا آسیب‌دیدگی عضلانی شود. زهر درون خون عوامل منعقد کننده خون را از بین می‌برد و از لخته شدن خون جلوگیری می‌کند که نتیجه آن افزایش خونریزی است.

در شدیدترین موارد، مصدوم ممکن است به دلیل فشار خون پایین از حال برود. علت افت فشار خون هنوز شناسایی نشده است. در چنین شرایطی، خون به قدر کافی به بدن، به ویژه مغز و اندام‌های حیاتی، پمپاژ نمی‌شود. پرواضح است که تشخیص دقیق مارگزیدگی و تزریق به موقع پادزهر در درمان آن ضروری است.

وقتی مارگزیده بیهوش می‌شود، سی. پی. آر یا احیای قلبی ریوی کمک می‌کند خون همچنان به گردش خود در اندام های حیاتی ادامه دهد. سی. پی. آر هر قدر هم غیر ماهرانه انجام شود، می‌تواند جان مصدوم را نجات دهد. غیر محتمل است که سی.پی.آر به تنهایی قلب را به کار بیاندازد. هدف اصلی از انجام آن حفظ جریان خون حاوی اکسیژنی است که باید به مغز و قلب برسد.

***

پاییز فصل ریزش برگ‌های درخت‌ها و تولد نوزادان مارها است؛ چرا که آنها در اواخر تابستان تا اوایل پاییز سر از تخم بیرون می‌آورند. با خنک شدن هوا مارها فعال‌تر می‌شوند و بیشتر به سرک کشیدن می‌پردازند. بنابراین، اگر حیوان‌های خانگی، مثل سگ‌ها یا گربه‌ها یا چهارپایان اهلی در مسیر آنها قرار گیرند، احتمال گزیده شدنشان در این موقع از سال بیشتر است.

بهترین و مطمئن‌ترین کار این است‌که هر چه زودتر حیوان خانگی گزیده‌شده را به نزدیک‌ترین کلینیک دامپزشکی ببریم؛ حال چه از سمی بودن مار اطلاع داشته باشیم و چه بی‌اطلاع باشیم.

برای مثال، خانواده افعی ها (ویپریده) همه سمی هستند؛ از جمله گونه‌هایی مثل گرزه مار، افعی قفقازی و مار جعفری. علائم مارگزیدگی در حیوانات خانگی شامل لرزش یا تکان ناگهانی ماهیچه گزیده شده، تنفس دشوار، از دست رفتن کنترل مثانه و روده، استفراغ، فلج، بزاق‌آوری، بزرگ شدن مردمک چشم و ضعف در پاهای عقب که منجر به سقوط حیوان می‌شود، هستند. پیدا کردن محل گزش روی بدن حیوانات خانگی پشمالو همیشه آسان نیست؛ چون زیر موها پنهان است و به راحتی دیده نمی‌شود. در صورتی که در حیوان خستگی و ضعف ببینیم، باید به دامپزشک مراجعه کنیم.

درمان گزش مارهای سمی با مراقبت‌های پیش از مراجعه به دامپزشکی آغاز می‌شود و تا حدی بستگی به این دارد که زهر از یک افعی تزریق شده باشد یا یک مار کبرا که خانواده مارهای الاپیده را تشکیل می‌دهند. در صورتی که گزش از یک افعی باشد، مهم‌ترین کار این است که حیوان آسیب‌دیده را تا حد امکان آرام نگه داریم؛ هر چه فشار خون بالاتر باشد، بیشتر مضطرب و ناآرام می‌شود. در نتیجه، جریان خون بیشتر شده و زهر بیشتر در بدن به گردش درمی‌آید.

طبیعی است که بیشتر به مراجعه به مرکزی فکر می‌کنیم که پادزهر در اختیار داشته باشد اما بهتر است بدانیم که اولویت، مراجعه به نزدیک‌ترین مرکز دامپزشکی است؛ چرا که آن‌چه حیوان لازم دارد را انجام می‌دهند، وضعیتش را پایدار می‌کنند، نوع و میزان گزش را تشخیص می‌دهند و سپس اگر به پادزهر نیاز باشد، آن را به سرعت به مرکزی که پادزهر دارد منتقل می‌کنند.

اگر چه مهم است بدانیم یک مار سمی سگ یا گربه ما را گزیده است یا خیر، مطلب مهم دیگری که نباید فراموش شود این است‌که لزوماً در همه گزش‌های مارهای سمی درصد زهر بالا نیست. باید این احتمال را هم در نظر بگیریم که اصلاً زهری وارد بدن حیوان خانگی نشده‌است، حتی اگر توسط یک مار سمی گزیده شده باشد.

دامپزشک با انجام آزمایش‌های پزشکی تشخیص می‌دهد آیا حیوان به پادزهر نیاز دارد یا خیر. مهم‌ترین وظیفه ما این است که حیوان مشکوک به گزیدگی را به نزدیک‌ترین کلینیک یا بیمارستان دامپزشکی برسانیم، آرامش خودمان را حفظ کنیم و زمانی که نوع گزش معلوم شد یا علائم آشکار شدند تا حد امکان حیوانمان را بی‌حرکت نگه داریم. توصیه کارشناسی این است‌که از روش‌های درمانی که افراد غیر متخصص پیشنهاد می‌کنند، اجتناب کنیم. برای مثال، قرار دادن کیسه آب گرم یا کیسه یخ روی محل گزش کمکی نمی‌کند. همچنین ثابت نشده است با شکاف دادن یا مکیدن آن نقطه تغییری در وضعیت حیوان مار گزیده حاصل می‌شود. دیگر این که استفاده از شریان بند یا باندِ کشی نیز بی‌فایده است.

کیسه آب گرم، کیسه یخ و شریان بند به بافت آسیب جدی وارد می‌کنند؛ چون زهر را در یک ناحیه از مابقی بافت جدا می‌کنند. جداسازی زهر و متراکم شدن آن در یک نقطه بافت را هر چه بیشتر در تماس با ماده سمی قرار می‌دهد و باعث صدمه شدید در ماهیچه، پوست و اعضای دیگر بدن که در مجاورت محل گزش قرار دارند می‌شود.

مکیدن محل گزش یک حیوان مودار دشوار است. پژوهش‌هایی که روی فایده مکیدن محل گزش انجام شده‌اند حاکی از این هستند که بهتر است به جای صرف وقت برای خارج کردن زهر با مکش، از همین مدت زمان برای رساندن حیوان به نزدیک‌ترین دامپزشکی استفاده کنیم.

مهم‌ترین نکته، ایمنی حیوان خانگی و صاحب آن است. اگر چه شناسایی مار مهاجم فایده دارد اما نباید تلاشی برای به دام انداختن آن انجام دهیم و خود را به خطر بیاندازیم. با انجام این‌ کار، زمانی‌که باید برای بردن حیوان گزیده شده به دامپزشکی صرف شود به هدر می‌رود. اگر حس می‌کنیم که ممکن است مار حیوان خانگی ما را گزیده باشد، باید بدون از دست رفتن وقت آن را به دامپزشکی ببریم.

به جای تلاش در گرفتن مار مهاجم، توصیه می‌شود از فاصله مناسب از آن عکس بگیریم. همچنین، باید از ماری که مرده یا سرش جدا شده دوری کنیم، چون هنوز احتمال انتقال زهر به خود ما یا به حیوان خانگی ما وجود دارد. اگر نمی‌توانیم گونه مار را تشخیص دهیم، بهتر است فقط به رساندن ایمن و سریع حیوان به دامپزشکی فکر کنیم. در صورتی که توانایی تشخیص سمی بودن مار را داریم، باید دقت کنیم که به کدام گونه تعلق دارد، برای مثال، کفچه مار از نحوه حالت تدافعی آن که سر و گردن را برافراشته می‌کند به راحتی قابل تشخیص است. با این حال، این مار در حالت عادی به راحتی با مارهای دیگر اشتباه گرفته می‌شود. تفاوت افعی‌ها با کبراها (الاپیده) در شکل سر و گردن و مردمک چشم است. مردمک مارهای کبرا گرد است اما افعی‌ها دارای مردمک عمودی یا تقریباً بیضی شکل هستند.

زهر کبراها بسیار خطرناک است اما فقط در ۶۰ درصد از تهاجم‌های این مارها، هدف حمله آلوده به زهر می‌شود یا فقط گاز می‌گیرند و موفق به تزریق سم نمی‌شوند اما در هر صورت بهتر است هر چه زودتر حیوان خانگی به مرکز درمانی منتقل شود.

نظری قطعی مبنی بر این که کدام گونه از مارها خطرناک‌تر است، وجود ندارد چرا که هر خانواده از مارها دارای سمی با ویژگی، ترکیبات، غلظت، اثرات فیزیوپاتولوژی و ماندگاری متفاوت و مخصوص به خود هستند. چنان‌که سم مارهای یک خانواده ممکن است بیشتر بر سیستم عصبی یا گردش خون یا روی بافت‌ها و عضلات تأثیرگذار باشد.معمولاً سم مارهایی خطرناک‌تر است که دارای چند فاکتور سمی باشد. به عنوان مثال مار جعفری که در بیشتر نواحی بیابانی ایران وجود دارد و از خانواده افعی‌ها به شمار می‌رود، علاوه بر تأثیر گذاشتن بر دستگاه گردش خون باعث فلج شدن دستگاه تنفس نیز می‌شود.

code