آیا آب شهر را پیش از نوشیدن باید جوشاند؟ یا پیش از دوش‌روزانه، باید تصفیه‌کننده کلرگیر روی سردوش سوار کرد؟ چنددرصد از اعتماد مردم به آب شهر پرکلر، آسیب دیده‌است و چرا؟ به جای آب شهر، بهتر است آب معدنی یا آب بطری بنوشیم؟ این‌ها پرسش‌هایی است که برای مردم مطرح است؛ از این‌رو با کارشناسان درمیان گذاشته‌ایم.
گفته می‌شود آلودگی آب آشامیدنی، زیاد شده است. بخشی از آلودگی‌های آب، به‌دلیل سیستم لوله‌کشی فرسودة شهرهاست. کیفیت آب از وضعیت زیرساخت‌ها جدایی‌ناپذیر است.
تمامی تأسیسات از جمله لوله‌های شهری و سدها در طول زمان، دچار آسیب و فرسودگی می‌شوند؛ خوردگی و فروریختن بدنة این تأسیسات، نه‌تنها کارکرد آن را مختل می‌کند، بلکه منجر به تجزیه یا شسته‌شدن مواد شیمیایی و سایر سموم و ورود آن به منابع آب آشامیدنی می‌شود. همچنین هنگامی که سطح آب سدها پایین می‌رود، آلودگی آبی، افزایش می‌یابد و تصفیه‌خانه‌های شهری، ناچارند از کلر بیشتری استفاده کنند که تهی از پیامد نیست.
ارتقاء آموزش‌های عمومی
در این‌باره، علی‌کرمی-کارشناس مسئول بیماری‌های واگیر به گزارشگر روزنامة اطلاعات می‌گوید:«عفونت ناشی از آشامیدن که قبلاً به یک سم، میکروب، ویروس یا انگل آلوده شده است، پس از ۲۴ تا ۴۸ ساعت، بدون هیچ‌گونه مداخله پزشکی، خود به خود بهبود می‌یابد. اما گاهی مسمومیت ناشی از آب آلوده یا غذا، با نشانه‌های بالینی اسهال، تهوع، استفراغ و کرامپ‌های شکمی همراه است که بیمار باید به پزشک مراجعه کند.»
این عفونت‌ها از دو راه تهاجم و تکثیر، به لایه‌های مخاطی روده و سایر بافت‌ها وارد شده و روده را درگیر می‌کند. منبع این مسمومیت‌ها، میکرب، باکتری و مواد شیمیایی است.
به گفته کرمی، اصول کلی پیشگیری از بیماری‌های منتقله از آب و غذا، شامل رعایت بهداشت شخصی، حمل و نقل بهداشتی و نگهداری بهداشتی آب، جوشاندن آب و اضافه‌کردن چند چکه آبلیمو، به لیوان آب روزانه است.
کرمی تأکید دارد که ارتقاء آموزش‌های عمومی در مورد راه‌های پیشگیری از بیماری‌های منتقله از آب و غذا، به منظور کاهش ابتلا مؤثر است؛ و به سخنانش ادامه میدهد:«آب خانگی، باید از دسترس مگس و پشه و حشرات و جانوران موذی(اذیت‌کننده) دور بماند.»
کنترل کیفیت
با توجه به اهمیتی که بهداشت آب در سلامت و امنیت جوامع دارد، در همة کشورها، طبق استانداردها و روش‌هایی، کیفیت آب کنترل می‌شود.
در این‌باره، مهندس محمدرضا احمدپورـ مدیر گروة بهداشت محیط و حرفه‌ای دانشگاه علوم‌پزشکی‌کرمان، به گزارشگر روزنامة اطلاعات می‌گوید:«آنچه برعهدة وزارت بهداشت است، کنترل کیفی آب از نقطة آبگیر(چاه یا سد) تا زمانی است که آب به‌دست مصرف‌کننده می‌‌رسد. برای انجام این وظیفه، وزارت بهداشت، آزمایشگاه‌های میکروبی و باکتریولوژیک و شیمیایی دارد و آب را آزمایش می‌کند و اگر مشکلی وجود داشته باشد، به شرکت آب‌وفاضلاب اعلام می‌کند تا آلودگی را برطرف سازد. آبفا هم بر اساس این‌که منبع آب، نیاز به چه نوع تصفیه‌ای دارد، اقدام می‌کند.
مثلاً اگر منبع آب چاه، زیرزمینی باشد و مشکلی نداشته باشد، فقط آب کلرزنی نیاز دارد که در این حالت، همکاران ما کلرسنجی را انجام می‌دهند و اگر کلر از حد استاندارد کمتر یا بیش‌تر باشد به آبفا اعلام می‌شود.
اما گاهی، منبع آب، از سد است و نیاز به تصفیه دارد. در این شرایط، آبفا، تصفیه را انجام میدهد و همکاران ما هم واحدهای تصفیه‌خانه را پایش می‌کنند و هم آزمایشات مورد نیاز را انجام می‌دهند و کیفیت آب را کنترل می‌شودد تا آب بهداشتی به دست مصرف‌کننده برسد.
کنترل کیفیت آب، از نقطۀ آبگیر آب، در دست وزارت بهداشت است؛ اما قبل از آن، بر اساس قانون، بر عهدة محیط‌زیست است که متولی سلامت آب‌‌وخاک و هواست و اگر مثلاً کارخانه‌ای آب را آلوده می‌کند، باید از سوی این سازمان پیگیری شود.
این نکته را هم یادآور بشوم که آبفا، متولی تأمین آب بهداشتی است و هر آبی را نمی‌تواند وارد شبکه کند و بگوید من تأمین‌کننده هستم و جز این، مسئولیتی ندارم؛ بلکه آب باید بهداشتی باشد؛ بنابراین، بنا به نیازی که وجود دارد، تصفیه و کلرزنی و حفاظت از منابع آب را آبفا انجام میدهد و مثلاً اگر شکستگی در شبکه اتفاق بیفتد، سریع آن را برطرف می‌کند تا آلودگی ایجاد نشود.
وی در ادامة سخنانش توضیح میدهد:«آلودگی آب یا شیمیایی است یا میکروبی. آلودگی میکروبی، بیش‌تر ناشی از ورود فاضلاب به منبع آب آشامیدنی است. آلودگی‌های شیمیایی، گاهی از لایه‌های خاک و زمین ناشی می‌شود.
در استانی مثل کرمان که معدن‌خیز است، این وضعیت وجود دارد و منابعی مثل آرسنیک و سرب و جیوه، می‌تواند در زمین وجود داشته باشد و سفره‌های آب را آلوده سازد.
اکنون مناطقی در استان داریم که آلوده است و آبفا با هزینه‌های زیاد باید آن‌را با روش‌های گوناگون تصفیه کند. همچنین، ممکن است صنایع، موجب آلودگی شیمیایی آب شود که در این زمینه، سازمان محیط‌زیست، اقدامات لازم را چه قبل از احداث صنایع و چه در حین فعالیت، انجام میدهد.
در طول فعالیت واحدهای صنعتی، برنامة خوداظهاری وجود دارد که هر واحد صنعتی باید آزمایش‌های مرتبط با محیط‌زیست را ارائه کند تا مشخص شود که پساب آن، برای دفع در محیط‌زیست، به‌صورت چاة جاذب یا تخلیه در رودخانه یا استفاده برای کشاورزی، مشکلی ندارد و مطابق با استانداردهای موجود است.»
تواتر نمونه‌برداری
احمدپور در ادامه سخنانش و در این مورد که آب سالم، چه شاخص‌هایی دارد، پاسخ میدهد:«در آب سالم، همة عوامل میکروبی، باکتریولوژیکی و شیمیایی و رادیواکتیویته، مثل گاز رادون-که بر سلامتی تأثیر دارد- باید با استانداردها مطابق باشد و در کوتاه‌مدت و درازمدت، عارضه‌ای برای سلامتی نداشته باشد.»
احمدپور در پاسخ به این که نمونه‌گیری از آب برای تشخیص سلامت آن بر چه مبنایی انجام می‌شود؟ پاسخ میدهد:«استاندارد کشوری وجود دارد و تواتر نمونه‌برداری را وزارت‌بهداشت، مشخص می‌‌سازد. ما نمونه‌برداری میکروبی و شیمیایی و کلرسنجی را انجام می‌دهیم.»
«تواتر کلرسنجی، بر اساس جمعیت متفاوت است، برای تشخیص سلامت آب از نظر آلودگی‌های میکروبی نیز استانداردهای داریم و روزانه از نقاط گوناگون شبکه، نمونه‌برداری انجام می‌شود، نمونه‌برداری روتین شیمیایی هم طبق دستورالعمل‌ها، شش‌ماه یک‌بار و برای مواد سمی خطرناک، سالانه انجام می‌شود و به این هم بستگی دارد که آیا در آن منطقه، آرسنیک بالاست یا نه؟ استاندارد کشوری و دستورالعمل‌هایی وجود دارد که انجام می‌شود، چه در کرمان و چه در دیگر استان‌ها.»
کلر و سرطان
احمدپور در این باره که آیا ارتباطی، میان مصرف کلر در آب و ابتلا به سرطان، به‌ویژه در میان مردان وجود دارد؟ پاسخ میدهد: «تاکنون در این‌باره، اطلاعات مستندی منتشر نشده است و نباید ارتباطی بین این دو وجود داشته باشد.
برای کلر موجود در آب، یک حد استاندارد وجود دارد که از دو دهم تا هشت‌دهم میلی‌گرم در لیتر است که بهتر است پنج‌دهم میلی‌گرم در لیتر باشد. میزان کلر موجود در آب، هر روز بر اساس جمعیت شهر، سنجیده می‌شود. کلر هم ماده‌ای گران‌قیمت است و این‌طور نیست که هر مقدار خواستند، به آب اضافه کنند.
نگرانی‌ای که دربارة کلر وجود دارد و خوشبختانه آزمایش هم می‌شود، مربوط به ترکیبات خطرناک آن است. در آب‌هایی که نیترات و آمونیاک و یا اوره وجود دارد، مثلاً در مناطقی که آب شرب با نفوذ فاضلاب و یا کودهای شیمیایی، آلوده شده باشد، کلر با نیترات‌ها و آمونیاک، ترکیباتی سرطان‌زا و خطرناک ایجاد می‌کند. از نظر وجود نیترات نیز، آب کاملاً کنترل و آزمایش می‌شود و اگر موردی مشاهده شد، آن چاه آب، خاموش می‌شود؛ اینک مشکلی از این نظر وجود ندارد.
در تصفیه‌خانه، قبل از اضافه‌کردن کلر به آب نیز، (پیش‌تصفیه) انجام می‌شود و اگر مواد آلی در آب باشد، آن را حذف می‌کنند تا ترکیبات خطرناک تشکیل نشود. در این شرایط، میزان استاندارد کلر، خطری ندارد.
بطری‌های آب
چالش‌های آب آشامیدنی را، همچنین با سلیمان گلزار–مهندس علوم آب و نیز سیما گلابی-کارشناس ارشد علوم تغذیه مطرح کرده‌ایم.
سیما گلابی درباره آب بطری می‌گوید: اول باید گفت ویژگی‌های درمانی آب معدنی بطری، هنوز پایه علمی ندارد. همة مواد آب معدنی، در آب شهر نیز هست، منتها بخشی از آن مواد با کلر آسیب می‌بیند. نکتة دیگر این که نمی‌توان مواد کانی(برای نمونه، کلسیم) مورد نیاز بدن را با نوشیدن آب معدنی تأمین کرد؛ بلکه میوه آبدار و سبزی‌ها، منابع بهتری است؛ اما بزرگترین امتیاز آب معدنی بطری، ویژگی کوهساری و چشمه‌ساری آن است که اندکی از آلودگی‌های محیطی به دور است؛ اما حتی همین آب معدنی بطری نیز نیترات دارد. از سوی دیگر مواد کانی آب، ویژگی جذب‌شوندگی کمتری دارد.
دیگر مورد این که مواد شیمیایی بطری پلی‌اتیلن(پلاستیک)، در آب حل می‌شود. شاید گفته شود که کلر و مواد اضافه در لوله‌های زنگ‌زده آب شهر هم یافت وجود دارد؛ اما باید توجه داشت که قابل مقایسه با آب بطری نیست.
مواد پلاستیکی، مزة آب را تغییر میدهد؛ همچنین برخی کسان، بطری‌ها را با آب شهر پر می‌کنند و با سوءاستفاده، زیر نام برندها به فروش می‌رسانند.
گاهی نیز مواد بسیار خطرناکی در هر سه‌گونة این آب‌ها(بطری، شهر و معدنی) یافت می‌شود که بیش از اندازه استاندارد، برای کودکان زیانبار است و نباید از آن آب بنوشند. همچنین بطری آب آشامیدنی معدنی و آب آشامیدنی بطری، تاثیر ویرانگری بر زیست‌محیط می‌گذارد.
سلیمان گلزار نیز در این مورد می‌گوید: برای پیامدهای بطری خالی، وزارت محیط زیست بریتانیا، مصرف آب بطری را در درون وزارتخانه، قدغن کرده است. در شهرهای کم‌آب، با استخراج بیش از اندازة آب از ذخیره‌گاه‌ها برای بطری، دیگر آبی برای کشاورزی باقی نمی‌گذارد.
اینک هر شهروند، برای یک‌بار رفع تشنگی خود، یک بطری به طبیعت می بخشد. چندی پیش، اهالی یک روستای کوهپایه‌ای اندونزی با فرستادن نامه‌ای، از سازمان گردشگری کشور خواسته است، آمدن تورهای توریستی به روستای تاریخی آنان را قدغن کند، زیرا روستا را دارد بطری خالی آب، بر می‌دارد؛ جالب آن که توریست‌ها حاضر نیستند، هنگام تشنگی، از آب همین روستا(یکی از طبیعی‌ترین آب‌های کشور) بنوشند.
اکنون که شمار اندکی از ۸۰ میلیون ایرانی، آب بطری معدنی و آب بطری می‌نوشند، در هرگوشه طبیعت، بطری پلی‌اتیلین دیده می‌شود.
آب شهرها، کیفیت استانداردی ندارد چون نگهداری شبکة آبرسانی در شهرها و کلان‌شهرها سخت شده است؛ اکنون تا ۸۰ درصد بودجه آب، هزینه آبرسانی می‌شود و تنها ۲۰ درصد برای تصفیه آب، کنار گذاشته می‌شود. بخش بزرگی از فاضلاب، بدون فیلترشدن، به حال خود رها می‌شود. با این همه، با آگاهی‌رسانی، باید اعتمادها را به آب شهر برگرداند چون با وجود همة این موردها، همچنان سالم‌تر از آب بطری است.
مشکل کنونی آب آشامیدنی لوله‌کشی، رشد باکتری در لوله‌ها است و کلری که به شکل دستی، به آب افزوده می‌شود.
کلر، افزون بر پرکارکردن سیبک تیروئید و تأثیر بر پروستات، باکتری‌های مفید موجود در روده بزرگ را می‌کشد. بهتر است آب تا ۵ دقیقه، بدون جوشیدن، با درِ باز کتری، بخار شود و کلر با هود از آشپزخانه بیرون فرستاده شود.
باید توجه داشت که قراردادن بطری پلی‌اتیلین در فریزر، بیماری‌زاست؛ همچنین استفاده دوباره از بطری، با آب یا اسیدی مانند آبغوره، بیماری‌زاست و هر مادة غذایی را میکروبی می‌کند. به ویژه اگر بطری، استاندارد تولید نشده باشد. این بطری‌های پلاستیکی، در برابر هرگونه گرما و نور، جرم پس می دهد
بیماری‌های آبی و کودکان
اگرچه آب آلوده، سلامت همة انسان‌ها را به خطر می‌اندازد اما میکروب‌ها و مواد شیمیایی موجود در آب، برخی گروه‌ها از جمله نوزادان، نوجوانان، زنان باردار، سالمندان و افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند، مانند مبتلایان به اچ‌آی‌وی و تحت شیمی‌درمانی را در آستانه تهدیدات جدی‌تری قرار میدهد.
تاکنون، بیش از ۵۰ نوع بیماری ناشی از کیفیت نامناسب آب آشامیدنی، شناسایی شده است و برخی آمارها نشان میدهد که حدود نیمی از مرگ‌ومیر کودکان در جهان، مربوط به کیفیت پایین آب آشامیدنی است. آلودگی آب، باعث اسهال، بیماری‌های پوستی، سوءتغذیه و حتی سرطان می‌شود.
اسهال، رایج‌ترین بیماری ناشی از آلودگی آب است و بسیاری از بیماری‌های اسهالی از جمله وبا اغلب ناشی از آلودگی آب و بهداشت ناکافی است. اسهال در نوزادان و کودکان خردسال، می‌تواند منجر به سوءتغذیه و کاهش مقاومت ایمنی بدن شود. به گفته متخصصان، آلودگی آب، یکی از علل مهم بیماری‌های دوران کودکی است و در کشورهای کمتر توسعه‌یافته، آلودگی آب، یکی از علل مهم مرگ‌و میر نوزادان و کودکان است.
علاوه بر این، آرسنیک موجود در آب آشامیدنی، خطر سرطان‌زایی در کودکان را به دنبال دارد. آلودگی نیترات در آب آشامیدنی، ممکن است باعث گواتر در کودکان شود.
آب آلوده و سرطان
اهمیت آب برای سلامتی و بقای انسان و سایر جانداران، بر کسی پوشیده نیست. ۶۰ در صد بدن ما را آب شکل میدهد.
آب در شمار درشت مغذی‌هاست و مایعات را به اندامگان و سلول‌ها و عضلات می‌رساند و جلوی اسید لاکتیک بدن ورزشکاران را می‌گیرد و از درد خستگی می‌کاهد. به کاهش وزن، هضم غذا و سم‌زدایی و حرکت آسان سلو‌ل‌های بدن، کمک می‌کند.
اما آب شرب، وقتی برای سلامتی مفید است که سالم باشد؛ در غیر این‌صورت، به عنوان عاملی برای ابتلا به بیماری، عمل می‌کند. آب آشامیدنی باید فاقد رنگ، بو و طعم باشد و به لحاظ عناصر و مواد شیمیایی موجود در آن، در استانداردی قرار گیرد که سازمان‌های بهداشت تعیین می‌کنند.
از لحاظ تاریخی، شروع زندگی جمعی انسان‌ها از مناطقی شروع شد که آب فراوان در دسترس بود. در آن دوران، آلودگی آبع چندان مطرح نبود و اطلاعات اندکی دربارة بهداشت آب وجود داشت و شاید تنها چیزی که برای مردم آن‌زمان اهمیت داشت، مزه و رنگ آب آشامیدنی بود. به مرور اما، رفع آلودگی آب، به یک دغدغه برای کشورها تبدیل شده است و در این زمینه، کارهای در خوری انجام گرفته است.
در دوران هخامنشیان، برای رعایت بهداشت، فقط از آب جوشیده برای آشامیدن استفاده می‌شد. در تخت‌جمشید، آثاری از سیستم‌های جمع‌آوری فاضلاب وجود دارد؛ یا این که مصریان در ۴هزار سال قبل از میلاد، با روش استفاده از زاج سفید، برای تصفیه آب آشنا بودند.
در قرن هجدهم، صاف و زلال‌بودن آب، به عنوان یک راه‌حل مطرح شد و آب را به این منظور، تصفیه می‌کردند. تا اوایل قرن نوزدهم، هنوز ارتباط میان بیماری‌ها و آب ناسالم، تائید نشده بود، تا این که در سال ۱۸۵۵ ارتباط آب ناسالم و بیماری وبا تائید شد.
با بروز همه‌گیری بیماری‌هایی همچون وبا و تیفوئید که از طریق آب، منتقل می‌شد، انسان‌ها کم‌کم دریافتند که در مورد کیفیت آب آشامیدنی، نمی‌توان بر اساس حس‌‌های پنجگانه، قضاوت کرد، بلکه باید راه‌حل ژرف‌‌تری را برگزید.
در سال ۱۸۹۰ با روش‌هایی از جمله صاف‌کردن آب با شن، میزان باکتری‌ها تا حد چشمگیری کاهش یافت و در اوایل سده بیستم، ضدعفونی‌کردن آب با کلر رواج پیدا کرد. امنیت آب و دسترسی به مقادیر کافی آب با کیفیت مناسب، پدیده بسیار مهم در دهه‌های آینده است، چرا که تغییرات آب‌وهوایی و خطرات در ارتباط با آن، می‌تواند به بی‌ثباتی اجتماعی و ناامنی‌ها دامن زند.
بنا به اعلام سازمان جهانی بهداشت، نزدیک به دومیلیارد نفر در جهان، هنوز از آب آشامیدنی آلوده به فاضلاب استفاده می‌کنند.
اسما پورزنگی‌آبادی
اکبر عزیزی «اخلاق» بازیچه ورزش نیست