چند روز استراحت و نوشیدن مایعات ولرم و خوردن سوپ سبزیجات گرم، بهترین روش برای درمان سرماخوردگی و گلودرد است؛ شست‌و شوی حلق و بینی با سرم‌های نمکی و پرهیز از غذاهای سرخ‌کردنی نیز مؤثر است؛ اما خیلی‌ها خودسرانه و ناآگاهانه، چند قرص و یا کپسول به اصطلاح ـ چرک خشک‌کن ـ مصرف می‌کنند تا به خیال خود، زودتر بهبود یابند؛ غافل این که آنتی‌بیوتیک‌ها بر عفونت‌های ویروسی بی‌اثرند و بیمار در حقیقت، بدن خود را در مقابل باکتری‌ها و میکروب‌ها، خلع‌سلاح می‌کنند.
فرهنگ بد مصرف دارو در کشورمان و به‌خصوص داروهای ضدمیکروبی(آنتی‌بیوتیک) نیز سرایت کرده است و خیلی‌ها بنا به تشخیص خود، انواع داروهای ضدمیکروبی را می‌خورند؛ که این‌کار سبب عوارض جانبی و مقاومت آنتی‌بیوتیکی دارد.
تا چندسال پیش، بسیاری از عفونت‌های باکتریایی، با تجویز آنتی‌بیوتیک‌های ساده درمان می‌شد؛ اما اینک هربار بر فهرست داروهای ضدمیکروبی افزوده میشود و پزشکان، برای درمان بعضی بیماری‌ها آنتی بیوتیک‌های جدید و قوی‌تری تجویز می‌کنند؟
آن‌طور که پزشکان می‌گویند، وقتی یک بیماری، به نوع مقاوم به آنتی‌بیوتیک تبدیل شود، دیگر درمان آن ساده نیست و پزشکان مجبورند از چندین دارو با طیف عوارض بیشتر و پرپیامد استفاده کنند. در واقع با مصرف خودسرانه و غیرمنطقی آنتی‌بیوتیک‌ها، مقاومت آنتی‌بیوتیکی، پدیدار میشود که پیامدی جز تهدید سلامت جامعه نخواهد داشت.
مصرف وحشتناک آنتی‌بیوتیک‌ها
دکتر رسول سلطانی ـ عضو هیأت علمی دانشکدة داروسازی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان و متخصص داروسازی بالینی با گرایش آنتی‌بیوتیک درمانی، با اشاره به تجویز غیرمنطقی دارو به ویژهْ آنتی‌بیوتیک‌ها در کشورمان می‌گوید: بر اساس گزارش کمیته بررسی نسخه‌ها، مصرف این فرآورده‌های دارویی در کشورمان، ۱۶برابر استاندارد جهانی است که بی‌گمان، مصرف غیرمنطقی آن نیز بیشتر خواهد بود.
سلطانی نقش بیمار، پزشک، داروساز و محیط کار پزشک در مصرف و تجویز غیرمنطقی داروها ـ به ویژه آنتی‌بیوتیک ـ را مؤثر می‌داند و می‌افزاید: برخی افراد به‌دلیل ناآگاهی می‌پندارند آنتی‌بیوتیک برای سرماخوردگی و گلودرد مفید است و بر این باورند که اگر آمپول پنی‌سیلین نزنند، سرماخوردگی‌شان خوب نمی‌شود در حالی که این داروها بر سرماخوردگی و گلودردها که عفونت‌های ویروسی هستند، بی‌اثر است و سرماخوردگی و گلودرد پس از طی دورة بیماری بهبود می‌یابد.
سلطانی با بیان این‌که علم پزشکی در تجویز منطقی دارو و به‌خصوص آنتی‌بیوتیک بسیار مهم است، می‌گوید: برخی پزشکان به‌دلایل گوناگون، این داروها را به طور غیرمنطقی تجویز می‌کنند؛ لازم است اطلاعات پزشکان در زمینة مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها و درمان بیماری‌های شایع عفونی، به‌روز شود؛ متأسفانه عده ای از پزشکان به این موضوع اهمیت نمی‌دهند؛ هنگامی که پزشک، اطلاعات کافی و به‌روز در مورد تجویز آنتی‌بیوتیک و درمان بیماری‌های عفونی نداشته باشد، بی‌گمان تجویز دارو هم نادرست خواهد بود.
دکتر سلطانی در ادامه سخنانش می‌افزاید: هنگامی که عفونت‌های ویروسی، سرماخوردگی و آنفلوآنزا در کشور شایع میشود، بسیاری از بیماران، برای تهیة آنتی‌بیوتیک به داروخانه‌ها مراجعه می‌کنند و بیشتر داروخانه‌ها هم این دارو را به طور آزاد و بدون نسخه به آنان می‌فروشند؛ این‌کار خیانت در حقِ اعتماد مردم است؛ زیرا مردم نمی‌دانند که آنتی‌بیوتیک، داروی ارزشمند و حیاتی است و مصرف بی‌رویة آن، مقاومت میکروبی ایجاد می‌کند که افزایش مرگ‌ومیر در پی دارد؛ بنابراین از داروسازها انتظار داریم این داروها را بدون نسخه نفروشند.
سلطانی دربارة نقش محیط کار پزشکان نیز توضیح می‌دهد: تشخیص این‌که عفونت ویروسی است یا باکتریایی، تنها بر عهدة پزشک است؛ اما برخی درمانگاه‌ها آنقدر شلوغ و حجم کاری پزشکان عفونی به‌قدری بالا است که پزشک شاید فرصت نکند بیماران را به‌درستی معاینه کند، که بی‌گمان منجر به تشخیص نادرست و تجویز غیرمنطقی آنتی‌بیوتیک خواهد شد. همین تجویز نادرست، سبب شده تا این داروی ارزشمند در بازار کم شود.
مردم مقصر نیستند
اینک مشخص شده است که بیمار، پزشک، داروساز و محیط کار پزشک، مهمترین عامل در تجویز و مصرف بی‌رویة آنتی‌بیوتیک‌ها در کشورمان است اما ناگفته پیداست از ۴ عامل مطرح شده، ۳ عامل آن به متولیان بخش سلامت بر می‌گردد.
دکتر مهدی احمدی‌فر ـ مسئول روابط عمومی دانشگاه علوم‌پزشکی اصفهان، در این‌باره می‌گوید: دانشگاه علوم‌پزشکی به طور دائم برای پزشکان، دندانپزشکان و داروسازان ضمن خدمت، برای افزایش اطلاعات روزآمد آنان، دوره‌های آموزشی برگزار می‌کند؛ این دوره‌ها الزامی است.
متغیرهای بسیاری در تجویز آنتی‌بیوتیک وجود دارد که نمونة آن اصرار بیش از حد بیمار و یا همراه بیمار برای تجویز آنتی‌بیوتیک است. مردم نباید برای پزشک، در زمان نسخه نویسی، تعیین تکلیف کنند و از او بخواهند حتماً فلان قرص و آمپول را برای آنان تجویز کند؛ اگر هم پزشک برای بیمار، دارو تجویز نکرد و فقط به استراحت توصیه کرد، نباید تصور شود ویزیت آنان هدر رفته است.
دکتر محمود اعتباری ـ معاون غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی اصفهان نیز می‌گوید: فروش تمام آنتی‌بیوتیک‌ها و حتی ساده‌ترین و پر مصرف‌ترین آن‌ها بدون نسخه پزشک، ممنوع است و فروش بدون نسخة آن ناشی از ایراد از داروساز و دستگاه‌های نظارتی است.
عوارض خطرناک آنتی‌بیوتیک‌ها
آن‌طور که پزشکان می‌گویند: عوارض مصرف بی‌رویة و نادرست آنتی‌بیوتیک‌ها فقط به سرکوب باکتری‌های مفید دستگاه گوارش و کمبود ویتامین‌های «B» و «K» و ایجاد اختلال در انعقاد خون محدود نمی‌شود و عوارض خطرناکی دارد که حتی می‌تواند به مرگ منجر شود.
دکتر سلطانی، در این باره نیز می‌گوید: داروی آزیترومایسین، که اینک به صورت خودسرانه و فراوان مصرف میشود و استفاده خودسرانه آن بیش از آموکسی‌سیلین شده است، عارضه تپش نامنظم قلب را به دنبال دارد که با مصرف همزمان آن با دیگر داروها، این خطر تشدید و حتی منجر به مرگ میشود. افرادی که به پزشک مراجعه می‌کنند باید داروهایی که مصرف می‌کنند، به پزشک اعلام دارند تا پزشک برای آنان، داروهای مناسب تجویز کند که دچار اختلال خطرناک دارویی و عوارض آن نشوند.
برخی آنتی‌بیوتیک‌ها که برای عفونت ادراری مصرف میشود، عارضه پارگی تاندون مفصل را در پی دارد. بیمار پس از چند روز مصرف این دارو، درد مفصلی احساس خواهد کرد؛ این درد ناشی از التهاب تاندون‌های مفصلی است و حتی منجر به پارگی تاندون مفصل میشود.
بعضی از آنتی‌بیوتیک‌ها که به طور مداوم توسط کودکان یا بزرگسالان مصرف میشود، دارای عارضه تشنج و کوری است. داروی کوتریموکسازول، که خیلی‌ها به صورت خودسرانه برای عفونت ادراری استفاده می‌کنند، عارضه عفونت‌های پوستی وخیم دارد که می‌تواند تمام بدن را درگیر کند.
این باور باید اصلاح شود که مصرف بسیاری از آنتی‌بیوتیک‌ها در برخی موارد مؤثر نیست، برای نمونه، آنتی‌بیوتیک‌های موضعی برای زخم‌های غیرعفونی ضرورتی ندارد و فردی که دچار زخم پوستی میشود، فقط به مراقبت از زخم نیاز دارد و زخم باید با سرم، شست‌وشو و پانسمان شود. اگر از زخم به درستی مراقبت شود، هیچ‌گاه عفونی نمی‌شود. استفاده از پمادهای موضعی برای زخم فقط مقاومت میکروبی ایجاد می‌کند.
او می‌گوید: آنتی‌بیوتیک‌های چشمی، برای بسیاری از مشکلات شایع چشمی ضروری نیست و آلودگی چشم بر اثر گرد و غبار، فقط با شست و شوی چشم با محلول مخصوص که در داروخانه‌ها وجود دارد، برطرف میشود؛ آنتی بیوتیک‌های چشمی، تنها برای عفونت‌های چشمی هستند که با تشخیص و تجویز چشم پزشک، باید مصرف شود.
رعایت دوره درمان
«رعایت دوره درمان، تعداد دُز و همچنین مصرف دارو طبق ساعت تعیین‌شده، در استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها بسیار ضروری است».
این را دکتر سلطانی می‌گوید و به سخنانش می‌افزاید: فردی که به تجویز پزشک، آنتی بیتوتیک مصرف می‌کند، به طور معمول پس از چند روز اول علائم بیماری وی کاهش می‌یابد و بیمار به تصور این که بهبود یافته است، مصرف دارو را قطع می‌کند و دورة درمان را کامل نمی‌کند؛ این مسأله، سبب مقاومت میکروبی و منجر به بازگشت دوباره عفونت میشود و شیوع عفونت‌های قارچی ناشی از تجویز اشتباه دارو، رعایت‌نکردن دورة درمان و مصرف دُز تعیین‌شده و همچنین خود درمانی است.
این متخصص داروسازی بالینی با بیان این‌که عامل بسیاری از بیماری‌های سرپایی شایع در جامعه و به خصوص بیماری‌های فصل سرد همچون گلودرد و سرماخوردگی، ویروسی بوده و آنتی‌بیوتیک‌هایی همچون آموکسی سیلین و آزیترومایسین، هیچ تأثیری بر این بیماری‌های ویروسی ندارد، می‌گوید: عامل بیش از ۹۰ درصد گلودردها ویروس است و اگر فردی دچار گلودرد، همراه با درد عضلانی و آبریزش بینی شد، توصیه میشود حداقل ۴ روز اول بیماری، به‌پزشک مراجعه نکند و بداند که استراحت کردن و مصرف مایعات و همچنین مصرف سرم‌های شست‌وشوی بینی و گلودرد، در روند بهبودی، بسیار مؤثر است و انتظار بهبود سریع هم نداشته باشند؛ ولی اگر بیماری بیش از ۴ روز طول کشید و بدون آبریزش بینی و درد عضلانی بود، به پزشک مراجعه کنید چون احتمال باکتریایی بودن بیماری وجود دارد.
نقش پزشک خانواده
با این که دولت برای آنتی‌بیوتیک‌ها یارانه پرداخت می‌کند اما با یک حساب سر انگشتی، قیمت آزاد خرید چند کپسول آنتی‌بیوتیک، کمتر از زمان و هزینة تمام‌شدة مراجعة بیمار به پزشک و خرید دارو با نسخه است.
از این‌رو عده ای به‌جای مراجعه به پزشک، مستقیم به سراغ داروخانه‌ها می‌روند و چند قرص و کپسول می‌خرند و می‌خورند. این مسأله، در افزایش مصرف غیرمنطقی آنتی‌بیوتیک‌ها در کشورمان بی‌تاثیر نیست.
دکتر محمود اعتباری ـ معاون غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، با بیان این که اینک، تمام آنتی‌بیوتیک‌ها زیر پوشش بیمه قرار دارد، یکی از راهکارهای کاهش مصرف و استفاده منطقی آنتی‌بیوتیک‌ها را افزایش قیمت آزاد این فرآورده‌های دارویی می‌داند و معتقد است که قیمت آزاد داروهای آنتی‌بیوتیک باید به قدری افزایش یابد که خرید بدون نسخه آن، برای بیمار به صرفه نباشد.
دکتر مهدی احمدی‌فر ـ مسئول روابط‌عمومی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان نیز می‌گوید: کاهش مصرف و استفاده منطقی داروهای ضدمیکروبی در کشور، منوط به اجرای کامل نظام پزشک خانواده است. وی به سخنانش می‌افزاید: با اجرای طرح پزشک خانواده و نظام ارجاع، هزینة درمان برای خانواده‌ها بسیار کمتر خواهد بود و بیمار به‌جای مراجعه به داروخانه‌ها و خرید چند بسته دارو و خوددرمانی، نزد پزشک خانوادگی می‌رود تا با تشخیص او درمان شود.
رعایت دورة منع مصرف در دام و طیور
صنعت دام و طیور برای پیشگیری، کنترل و درمان بیماری‌های باکتریایی، پس از مصرف انسانی، دومین مصرف‌کننده بزرگ داروهای ضد میکروبی در جهان است؛ اما پیامدش چیست؟ با مصرف گوشت قرمز، گوشت سفید، شیر و تخم‌مرغ، مقاومت میکروبی در کودکان افزایش می‌یابد.
دکتر علی رضا ادیبان ـ معاون سلامت ادارة کل دامپزشکی استان اصفهان ـ به گزارشگر روزنامة اطلاعات می‌گوید: به‌طور طبیعی، آنتی‌بیوتیک در حوزة دام و طیور و شیلات، برای درمان استفاده میشود ولی دغدغة مسئولان دامپزشکی، کنترل سلامت فرآورده‌های خام دامی است؛ به نحوی که دامپزشکی، از عرضة فرآورده‌های خام دامی، اگر بیش از استانداردهای تعریف‌شده، باقیمانده آنتی‌بیوتیک داشته‌‌باشد، جلوگیری می‌کند.
دکتر ادیبان، به‌سخنانش می‌افزاید: هنگامی که دام و یا طیور، آنتی‌بیوتیک استفاده می‌کند، تا پیش از طی دورة منع مصرف، نباید شیر، گوشت و تخم‌مرغ آن مصرف شود. تا زمانی که باقی‌ماندة دارو در محصولات و فرآورده‌های خام دامی و طیور از بین نرود، دامپزشکی اجازة عرضة آن‌ها را به بازار نمی‌دهد.
سازمان دامپزشکی، هر سال، طرح ملی پایش باقیمانده‌ها همچون آنتی‌بیوتیک‌ها، سموم، فلزات سنگین و سایر مواد شیمیایی فرآورده‌های خام دامی را اجرا می‌کند، می‌گوید: در این طرح، از فرآورده‌های خام دامی، همچون گوشت، تخم‌مرغ، عسل و شیر، به‌صورت تصادفی از واحدهای تولیدکننده، نمونه‌گیری و به مرکز ملی تشخیص سازمان دامپزشکی ارسال میشود و استان‌هایی که وضعیت خوبی نداشته باشند، اخطار می‌گیرند تا نظارت‌های خود را تشدید کنند.
ادیبان با بیان این که اکنون، تمام گاوداری‌های صنعتی بزرگ استان اصفهان، دامپزشک مقیم به عنوان مسئول فنی بهداشتی دارند و یکی از وظایف آنان، جلوگیری از عرضة شیر دام‌های مصرف‌کنندة آنتی‌بیوتیک به بازار است، به سخنانش می‌افزاید: در مراکز جمع‌آوری شیر خام استان و یا در کارخانه‌های تولید فرآورده‌های لبنی نیز، میزان آنتی‌بیوتیک‌ها و برخی از سموم شیر خام، آزمایش میشود؛ ادارة دامپزشکی نیز به صورت دوره ای از مراکز جمع‌آوری شیر خام، نمونه‌گیری می‌کند.
ادیبان به سخنانش می‌افزاید: یکی از نقاط ضعف کشور، نبود نظارت کامل بر گاوداری‌های کوچک و سنتی است؛ لازم است فروشگاه‌های سنتی، لبنیات شیر خام مورد نیاز خود را از مراکز مجاز دامپزشکی یا به‌صورت پاستوریزه تهیه کنند.
دکتر ادیبان، همچنین می‌گوید: هم‌اینک ۴۰ دامپزشک، پایش سلامت واحدهای مرغ تخمگذار استان اصفهان را بر عهده دارد و ۷۰ دامپزشک نیز رعایت دوره منع مصرف مرغداری‌های گوشتی را بررسی می‌کنند و در صورت رعایت دورة منع مصرف، گواهی سلامت برای انتقال به کشتارگاه را صادر می‌کنند؛ ولی برای اطمینان بیشتر، دامپزشکی به صورت موردی از فرآورده‌های خام دامی در بازار نیز نمونه برداری می‌کند.
ادیبان به سخنانش می‌افزاید: دام‌هایی که روانة کشتارگاه میشود، قبل، حین و پس از کشتار، توسط دامپزشک بررسی میشود و در صورت وجود نشانه‌های مصرف آنتی‌بیوتیک در لاشه دام، از مصرف انسانی خارج میشود. موارد زیادی پیش آمده است که دام، دورة منع مصرف را سپری نکرده است ولی ذبح‌شده است؛ در این موارد، با نظارت دامپزشک، از خروج لاشه به بیرون از کشتارگاه جلوگیری شده است.
ادیبان، سپس اشاره دارد به این که در صنعت زنبورداری، بیشتر داروهای ضدانگلی مصرف میشود که ماندگاری چندانی در عسل ندارد. در صنعت شیلات نیز آنتی‌بیوتیک‌ها بر اساس استانداردهای تعریف‌شده استفاده میشود که دورة منع مصرف آن باید سپری شود.معاون سلامت اداره کل دامپزشکی استان اصفهان با بیان این که قیمت تمام داروهای دام و طیور به نرخ آزاد و گران است و دامدار و یا مرغدار، تمایل ندارد خودسرانه آنتی‌بیوتیک برای دام و طیور خود بخرد و تنها بر اساس تجویز دامپزشک، دارو می‌خرند. داروها و واکسن‌های دامپرشکی، از طریق سامانه‌های تخصصی از کارخانه تا مرحلة مصرف، رهگیری میشود.
***
آنتی‌بیوتیک‌ها، یکی از آلوده‌گرهای محیط‌زیست به شمار می‌رود. باقیمانده آنتی‌بیوتیک از راه ادرار و پیخال انسان، وارد چرخة محیط‌زیست میشود. این مواد با ایجاد پایداری میکروبی، سبب ایجاد جدایه(سوش)های پایدار در پاتوژن‌ها میشود.
از میان‌برداشتن جدایه‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک، هزینه‌های بسیار بالا دارد. جداسازی پسماند انسانی و بیمارستانی و زدودن آنتی‌بیوتیک از آن‌ها، پیش از راهی‌شدن آن‌ها به‌سوی طبیعت، فوریت دارد تا خاک و آب و هوا را نیالاید. ناآگاهی و بی‌برنامگی در این زمینه، هزینه‌های هنگفت درمانی و تولید پرهزینه و گاهی بی‌‌برآیند آنتی‌بیوتیک‌های پرتوان‌تر در پی خواهد داشت که هر کشوری از پس‌اش بر نمی‌آید.
محمدرضا کلاهدوزان
اکبر عزیزی اقدامی دیر، اما باارزش