بیشتر مردم تصور می کنند که هر چه مار بزرگ تر باشد سمی تر و خطرناک تر است و هر قدر رنگ آن تندتر و ظاهر خشن تر داشته باشد سم مهلک تری دارد. این تصور نادرست در بسیاری از مواقع مشکل ساز می شود. بیشتر افعی‌های خطرناک کوچک هستند و رنگ ها یا طرح های هشدار دهنده هم روی پوست خود ندارند. فقط چند گونه مار سمی بزرگ وجود دارد و در ایران هم «گرزه مار» و «کفچه مار» تنها مارهای سمی بزرگ جثه به شمار می روند.
سایر مارهای بزرگ جثه همگی غیرسمی و بی آزار هستند. طبیعت همیشه یک ابزار دفاعی را در اختیار جانوران می‌گذارد و بسیار به ندرت جانوری یافت می شود که چند ابزار دفاعی را با هم داشته باشد. جانوری که جثه بزرگ دارد بدون تردید نیروی جسمانی کافی برای مبارزه دارد و به خوبی می تواند از خود دفاع کند یا شکار خود را به دام بیاندازد. اما جانوران کوچک باید ابزاری دفاعی داشته باشند که بتوانند از خود در برابر دشمنان دفاع کنند. اگر کمی در جانوران دقت کنیم متوجه می شویم که تقریباً تمامی جانوران سمی دارای اندازه‌ای کوچک هستند. مارهای سمی حرکت کند و آهسته‌ای دارند و در مقابل مارهای غیرسمی سریع و چابک هستند و این نداشتن ابزار دفاعی گزیدن را جبران می‌کند. مارهای سمی نمی توانند به سرعت فرار کنند و در برابر خطر فقط می توانند با نیش زدن خود را نجات دهند. مارهای غیرسمی معمولاً شانس بقای بیشتری نسبت به مارهای سمی دارند زیرا قابلیت‌های آنها در برابر انسان برای فرار و دفاع بهتر عمل می‌کند. مارهای غیر‌سمی نمی توانند به سرعت از محل بگریزند و مجبور هستند با استتار خود را مخفی کنند که بیشتر آنها نیز با محیط خود هم رنگ و هم شکل هستند. اگر استتار هم جواب ندهد با صدای فش فش بلند خود سعی می کنند به انسان یا سایر دشمنان خود هشدار دهند که: «اگر بخواهی نزدیک شوی نیشت می زنم!»معمولاً وقتی فش فش می کنند با پرتاب کردن سر به طرف دشمن سعی دارند که نشان دهند «من می توانم نیش بزنم، نزدیک تر نیا، دور شو!»هنگامی که سر خود را پرتاب می‌کنند معمولاً فنگ‌ها یا همان دندان های نیش سمی را بیرون نمی آورند چرا که فقط می خواهند هشدار دهند.
در این مواقع اگر به طور اتفاقی قسمتی از بدن با دهان مار تماس پیدا کند متوجه خواهیم شد که دندان نیش به بدن فرو نرفته است و فقط با دهان مار برخورد داشته‌ایم. بیشتر مارگیرها هنگام معرکه گیری نیز از این ویژگی به طور زیرکانه استفاده می کنند تا تماشاگران خیال کنند که به نیش مار مقاوم هستند. مارهای سمی هیچ گاه در مرحله نخست رویارویی با دشمن اقدام به گزش نمی کنند زیرا سم یک ماده پروتئینی مهم و حیاتی است و برای بازسازی آن نیاز به غذای بیشتری دارند و اگر زیاد و به دفعات سم خود را در بدن دشمن تزریق کنند، با ضعف بدنی مواجه خواهند شد و اگر نزدیک زمستان هم باشند هنگام زمستان خوابی با مشکل کمبود پروتئین روبه رو می شوند و ممکن است زنده نمانند. مارهای سمی زمانی اقدام به گزش و تزریق سم می کنند که راه نجاتی برای آنها باقی نمانده باشد یا در چنگال دشمن اسیر شده باشند. در این موارد هم بسیار گزارش شده که مار تمامی فنگ خود را به طور کامل به بدن انسان فرو نمی کند یا اندکی از سم خود را تزریق می کند. گوشت و پوست بسیار ستبر و سفت است و دندان فنگ مارها هم به راحتی درون آن فرو نمی رود مگر این که مار با زوایه و جهتی مناسب دندان فنگ خود را در قسمتی از بدن که نرم تر و نزدیک به رگ است مانند بند زیرین انگشتان یا پشت دست فرو کند تا عمل تزریق با موفقیت انجام شود.اگر کمی اندیشه کنیم متوجه این موضوع خواهیم شد که مارهای سمی بی آزارتر از هر جانور دیگری هستند و این مارها نیستند که دشمن انسان هستند بلکه انسان دشمن مارها است.
*مرتضی جوهری
عکس از:wikimedia

code