شهردار تهران در حالی وعده تبدیل پایتخت به‌عنوان بزرگ‌ترین کلان‌شهر غرب آسیا و مبدل شدن به یک شهر الگو را در افقی ۱۰ ساله در برابر مدیریت شهری قرار داده که اتفاقا سال‌هاست از اشباع «ظرفیت زیستی» «آب» و «هوای تهران» می‌گذرد و این کلان‌شهر و حومه آن دیگر توانی برای بزرگ‌تر شدن ندارند. پایتخت، اینک نیازمند تدابیری مدیریتی برای گذر از شرایط سخت زندگی و فراهم کردن یک زندگی خوب، سالم و استاندارد است.
به عبارتی کلان‌شهرها و به خصوص تهران نیازمند «سالم‌ترین» و «سبزترین» شدن است نه «بزرگ‌ترین».
در غرب تهران و در منطقه ۲۲ که انتظار می‌رفت تفرجگاه تهرانی‌ها و کرجی‌ها و مانع هجوم به جاده‌های شمال در هر تعطیلی شود، در سال‌های نه‌چندان دور دیواری از برج‌ها کشیده شد تا با ایجاد مانعی برای بادهای کم‌سرعت، بر تهویه طبیعی شهر نیز اثرگذار شود. همچنین بر این نگرانی دامن زند که با استقرار کامل جمعیت در این برج‌ها تأمین آب برای این تعداد جمعیت، معضلی برای پایتخت شود؛ منطقه‌ای که کمترین فرونشست می‌تواند تأثیرات بزرگی در بناهای آن ایجاد کند.
پیش از این یکی از مسئولان شرکت آب و فاضلاب تهران نسبت به فرونشست اراضی منطقه ۲۲ تهران در آینده براثر استقرار بیش از حد جمعیت و مصرف بالای آب در این منطقه هشدار داده و گفته بود: این منطقه بر خلاف طرح تفصیلی احداث شده است. نباید این حجم زیاد ساخت و ساز انجام و این تعداد جمعیت در این منطقه تهران مستقر می‌شد.
به گفته عباسعلی مصرزاده، به همین دلیل منطقه مذکور، سالانه به ۵۰ میلیون مترمکعب آب نیاز دارد که با فرض تأمین ۲۰ میلیون مترمکعب، حدود ۳۰ میلیون مترمکعب کمبود سالانه آب خواهد داشت و به دلیل تأمین کسری آب از مخازن زیرزمینی، منطقه ۲۲ در سال‌های نه‌چندان دور با کسری مخزن و فرونشست اراضی مواجه خواهد شد.
گفتنی است در نیمه اول هر سال، شهروندان تهرانی شاهد ابراز نگرانی‌های وزارت نیرو بابت کمبود آب شرب برای پایتخت هستند و در نیمه دوم سال، آلودگی هوا نفس‌ها را در سینه حبس و هزاران نفر را قربانی می‌کند. ترافیک تهران به‌رغم توسعه مترو و مُسکن‌های موقتی همچون شناورسازی ساعات کار کارمندان دولت یا زوج و فرد کردن تردد خودروها به حد کلافه‌کننده‌ای رسیده و به گفته رئیس پلیس راهور تهران، هشت برابر ظرفیت معابر تهران خودرو وجود دارد.
با وجود این که تمامی داده‌ها حاکی از اشباع پایتخت از جمعیت است و از زمستان گذشته، آب تهران برای مدیریت کردن به گونه‌ای کم فشار شده که آب به طبقات سوم به بالا نمی‌رسد، چگونه قرار است در افقی ۱۰ ساله، تهران به بزرگ‌ترین کلان‌شهر غرب آسیا تبدیل شود و اصولا آیا نیاز تهران به بزرگ شدن است یا تدابیر مدیریتی برای قابل زیست شدن، لااقل در حد استانداردهای جهانی؟
بی‌فایده شدن اقدامات در شهر پرجمعیت
در کلان‌شهرها به ویژه شهر تهران به دلیل آن که بارگذاری جمعیت، بسیار زیاد و مغایر مسائل زیست‌محیطی شکل گرفته است، حتی اگر تمامی برنامه‌های مقابله با آلودگی هوا نیز اجرا شود، باز هم در فصل زمستان شاهد وارونگی هوا هستیم.
سرپرست مرکز هوا و تغییر اقلیم سازمان محیط زیست کشور در گفتگو با «اطلاعات» با بیان این که در دو دهه اخیر، اقدامات مناسبی برای مقابله با آلودگی و وارونگی هوا انجام شده است، می‌گوید: این اقدامات با وجود رو به جلو بودن، کافی نیست تا شاهد بهبود وضعیت و کیفیت هوا باشیم، زیرا به صورت همه‌جانبه شکل نگرفته و تمامی برنامه اجرایی نشده و اثربخشی لازم را نداشته است.
داریوش گل علیزاده خاطرنشان می‌کند: در کلان‌شهرها به ویژه شهر تهران به دلیل آن که بارگذاری جمعیت خیلی زیاد و مغایر مسائل زیست‌محیطی شکل گرفته است، حتی اگر تمامی برنامه‌های مقابله با آلودگی هوا نیز اجرا شود، باز هم در فصل زمستان شاهد وارونگی هوا هستیم. برنامههایی که در تهران و کلان‌شهرها داریم باید همسو با یکدیگر حرکت کنند و در واقع باید در برنامههایی که باعث افزایش جمعیت کلان‌شهرها می‌شوند، تجدیدنظر کرد.
وی با اشاره به اقدامات صورت‌گرفته برای مبارزه با آلودگی هوا اظهار می‌دارد: تا بیش از یک دهه قبل، شاخص آلودگی هوا مونوکسید کربن بود اما اکنون این شاخص حذف شده و شاخص آلودگی هوا ذرات معلق است.
با توجه به آنالیزهایی که صورت گرفته، جنس ذراتی که در هوای کلان‌شهرها به ویژه تهران وجود دارد از جنس دوده است، یعنی منشاء انتشار این ذرات، خودروهای دیزلی هستند. البته نصب فیلتر جاذب دوده، عملا کارآیی خاصی ندارد و فقط منافع عده‌ای را تأمین و هزینه سنگینی را هم به مدیریت شهری تحمیل می‌کند.
گل علیزاده درباره اقدامات ضروری برای کاهش آلودگی هوا می‌گوید: از رده خارج کردن خودروهای فرسوده، یک امر لازم و حیاتی است. در کل کشور از ۱۲ میلیون موتورسیکلت، بیش از ۹ میلیون موتورسیکلت فرسوده و از بین ۲۵ میلیون خودروی سواری بیش از ۶٫۵ میلیون خودروی فرسوده داریم.
در تهران ۳۰۰ هزار تاکسی فرسوده وجود دارد و این تأثیر بسیار زیادی در آلودگی هوا ایجاد می‌کند، زیرا میزان انتشار آلایندگی در خودروی فرسوده بیش از پنج‌برابر یک خودروی استاندارد است.
خارج نشدن ۲۵۰ هزار شغل از تهران، دیگر موردی است که سرپرست مرکز هوا و تغییر اقلیم سازمان محیط زیست کشور به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: براساس قانون مدیریت شهری می‌بایست ۲۵۰ هزار شغل از تهران خارج می‌شد که این مهم اتفاق نیفتاد.
این مقام مسئول، به یک نکته کلیدی برای نجات تهران از آلودگی هوا و کمبود آب اشاره می‌کند و می‌افزاید: در این زمینه باید توجه‌ها روی بیرون از کلان‌شهر متمرکز شود.
باید در مناطق مهاجرفرست، اشتغالزایی ایجاد کرد و مانع مهاجرت ساکنان آن به تهران و حومه شد.
سیاست‌گذاری غلط و تهران جذاب
سرپرست مرکز هوا و تغییر اقلیم سازمان محیط زیست کشور خاطرنشان می‌کند که متأسفانه روی بارگذاری جمعیت و صنعت سیاست‌گذاری درست و مبتنی بر آینده توجه نشده است، لذا اگر «کلان‌شهرها» به درستی مدیریت نشوند تبدیل به «جهان‌شهر» خواهند شد و غیرقابل کنترل.
وی با تأکید بر این که سیاست کشور مبتنی بر رشد جمعیت است و بحث آن با نوع بارگذاری جمعیتی در مراکز سکونتی و کلان‌شهرها فرق دارد، تصریح می‌کند: مهاجران به سه دلیل به تهران مهاجرت می‌کنند، برای کسب شغل، برای کسب شغل بهتر و سوم برای گم شدن از شهر و شهرستان خود تا در تهران مانند محل قبلی سکونت خود زیر ذره‌بین نباشند.
به اعتقاد وی، افزایش بی‌رویه جمعیت کلان‌شهرها تبعاتی دارد که باید مدنظر مدیران کشوری و شهری قرار گیرد. تهران به جای گسترش یافتن، نیازمند بدل شدن به «سالم‌ترین» و «سبزترین» است. باید برای پایتخت، بهترین شرایط زیستی را فراهم کنیم وگرنه در غیاب زیرساخت‌ها بزرگ شدن تهران مشکلی را حل نمی‌کند.
مهاجرت بی‌رویه به استان تهران
مهاجرت بی‌رویه و بدون مانع به تهران و حومه یکی از معضلات دیرینه پایتخت بوده که هیچ‌گاه برای آن تمهیداتی اندیشیده نشده است.
معاون هماهنگی برنامه و بودجه سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان تهران با اشاره به وضعیت مهاجرت در استان تهران درباره بودجه این استان می‌گوید: متأسفانه تقریبا سالانه به طور متوسط ۲۵۰ هزار نفر به استان تهران مهاجرت می‌کنند و بیشتر این جمعیت در شهرستان‌های استان تهران مستقر می‌شوند. به واسطه این که جنوب و جنوب غرب استان تهران، گشایش جمعیتی بیشتری به واسطه فضاهای صنعتی دارد، این جمعیت در این مناطق استقرار می‌یابند.
حشمت‌اله سلیمانی با اشاره به مدل‌های مهاجرت به استان تهران می‌افزاید: ما سه مدل مهاجرت به استان تهران داریم، اولین مدل مهاجرت، مهاجرت از سایر استان‌ها به استان تهران است. دومین مدل مهاجرت، مهاجرت از شهر تهران به شهرستان‌های اطراف تهران است که در سال‌های اخیر به واسطه بالا بودن هزینه تمام‌شده زندگی در شهر تهران شدت گرفته است. سومین نوع مهاجرت نیز مهاجرت اتباع است. تقریبا دو میلیون نفر اتباع رسمی مهاجر و نزدیک به ۴۰۰ هزار اتباع به صورت غیررسمی در تهران حضور دارند.
وی همچنین درباره چالش‌های استان تهران می‌گوید: مهم‌ترین چالشی که ما با آن مواجه هستیم موضوع مهاجرت و اتفاقا مشکل اول استان تهران است. یکی دیگر از مشکلاتی که می‌تواند برای استان تهران در سال آینده چالش ایجاد کند بحث آب است.
تهران تاب بی‌آبی ندارد
محدودیت آبی تهران، مسأله دیگری است که حکم می‌کند رشد جمعیت این کلان‌شهر تحت تدبیر و برنامه‌ریزی باشد که البته چنین به نظر نمی‌رسد.
جمعیت تهران رو به افزایش و منابع آب آن محدود است. خشکسالی سه سال اخیر این کلان‌شهر، مسئولان را ناگزیر به برداشت بیشتر از آب‌های زیرزمینی برای تأمین آب پایتخت کرده که این امر به نرخ فرونشست پرسرعت تهران و حومه شتاب می‌بخشد و با ادامه این روند، دیر یا زود باید به انتظار رانش زمین نشست!
از سوی دیگر، شرایط آبی تهران متفاوت با سایر استان‌هاست. در بیشتر استان‌های کشور، سهم شرب از آب مصرفی کشور بین ۷ تا ۱۰ درصد است، اما در تهران ۴۵ تا ۵۰ درصدی مصرف آب مربوط به حوزه شرب و بهداشت است. در واقع وضعیت مصرف آب در پایتخت، هیچ تناسبی با مقدار بارندگی‌ها و میزان ذخایر ندارد.
به عبارت دیگر، در پایتخت، تقریبا معادل مصرف آب در حوزه کشاورزی، در بخش شرب هم آب مصرف می‌شود و این نکته‌ای است که کمتر مورد توجه قرار گرفته و شهری را که دور از رودخانه بنا شده به یکی از پرریسک‌ترین پایتخت‌ها در زمینه منابع آبی تبدیل کرده است. واکاوی آمارهای بیان شده، پرده از حقایق تلخی بر می‌دارد که نیازمند تأمل است.
بر اساس آخرین آمار اعلام شده، میزان ذخایر سدهای پنج‌گانه تأمین‌کننده آب استان تهران در اوایل اسفندماه، ۲۲۶ میلیون مترمکعب بوده که این رقم در زمان مشابه سال گذشته بیش از ۳۱۰ میلیون مترمکعب بود. در واقع حجم آب سدهای استان تهران ۲۵ درصد کاهش نسبت به روز مشابه سال گذشته نشان می‌دهد.
درست چند هفته پیش از انتشار این ارقام، آمار قابل توجه دیگری نیز از سوی استانداری تهران منتشر شد که حاکی از افزایش جمعیت استان تهران به ۱۹ میلیون نفر است.
علیرضا فخاری، استاندار تهران با بیان این که برخورداری‌های تهران، زمینه مهاجرت را فراهم می‌کند و امروز با احتساب اتباع خارجی حدود ۱۸.۵ تا ۱۹ میلیون جمعیت در تهران داریم، به افزایش سالانه پنج‌درصدی جمعیت استان اشاره می‌کند که آماری قابل‌توجه و البته نگران‌کننده است. این در حالی است که تهران برخلاف سایر پایتخت‌های بزرگ جهان هیچ رود پرآبی در حاشیه خود ندارد و تا توانسته حقابه استان‌های همجوار خود همچون مازندران، البرز و قزوین را به تصاحب خود درآورده است.
در این زمینه، مدیرعامل شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور به حساسیت، گستردگی و جمعیت بالای استان تهران اذعان می‌کند و می‌گوید: مشکلی که امروز با آن دست به گریبانیم، فقدان پروژه‌های جایگزین و پدافندی تأمین آب در استان تهران است.
اتابک جعفری، صراحتا تأکید می‌کند که با راهکارهای کوتاه‌مدت، مشکل تأمین آب تهران برطرف نخواهد شد و این کلان‌شهر نیازمند پروژه‌های اضطراری جایگزین است. این درحالی است که چندی پیش رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان تهران، آب را دومین چالش پیش روی این استان بعد از مهاجرت دانسته بود.
از سوی دیگر، سهم استان تهران در نهضت ملی مسکن ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار واحد است که مشخص نیست آیا برای تأمین آب شرب این میزان بارگذاری جمعیت در دومین استان فقیر کشور به لحاظ منابع آبی، برنامه‌ریزی شده است یا خیر. همچنین تراکم بالای جمعیتی در تهران موجب شده مصرف آب شرب در تهران تا این اندازه بالا و نسبت به منابع آبی استان ناهمخوان باشد.
هر سال بدتر از پارسال
درباره معضل همیشگی و روزافزون آلودگی در شهر تهران هم باید خاطرنشان کرد علی‌رغم این که در مصوبات کمیته اضطرار آلودگی هوا قید شده است که استفاده از سوخت‌های سنگین مجاز نیست، اما برخی صنایع از سوخت‌های سنگین دارای گوگرد بالا استفاده می‌کنند که در برخی روزهای پاییز و زمستان امسال سبب افزایش سه تا پنج برابری دی‌اکسید گوگرد در هوای تهران شد.
رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت در این زمینه با اشاره به آن که در سال بیش از ۲۰ جلسه شرایط اضطراری هوا در استان تهران برگزار شد، تصریح می‌کند: این یعنی عملا یک ماه از سال ۱۴۰۱ وضعیت هوا در شرایط اضطرار بوده و این درحالی است که در کل سال ۱۴۰۰ فقط ۱۲ جلسه اضطرار در شهر تهران برگزار شده بود و این جلسات به درخواست وزارت بهداشت انجام می‌شود.
دکتر عباس شاهسونی، با اشاره به این که آلودگی هوا نه‌فقط به عنوان یک موضوع زیست‌محیطی بلکه به عنوان چهارمین علت مرگ‌های زودرس شناخته می‌شود، تصریح می‌کند: کیفیت پایین هوا با تحریک چشم‌ها، بینی و گلو، باعث تنگی نفس، تشدید آسم و سایر بیماری‌های تنفسی می‌شود و بر سیستم قلبی عروقی تأثیرگذار است.
به گفته رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست و بر اساس گزارش وزارت بهداشت در سال ۱۴۰۰ در ۲۷ شهر آلوده کشور با ۳۵ میلیون جمعیت، حدود ۲۱ هزار مرگ و میر منتسب به آلودگی هوا ناشی از ذرات معلق ۲.۵ میکرون در بزرگسالان گزارش شد که ۱۱ میلیارد دلار هزینه به کشور وارد کرده است. همچنین در تهران ۶ هزار نفر جان خود را به این علت از دست داده‌اند.
پیشرفت شتابان حاشیه‌نشینی
بر پایه آمار سال ۱۳۹۸، جمعیت ایران در حدود یک سده، هشت‌برابر شده‌است. مطالعه تغییرات تعداد و حجم جمعیت ایران از سال ۱۳۳۵ تا سال ۱۳۹۵ نشان می‌دهد در این دوره، حدود ۶۱ میلیون نفر به جمعیت اضافه شده است.
از سوی دیگر، جمعیت شهرهای بزرگ ایران در ابتدای انقلاب کمتر از ۱۱ میلیون نفر بود که اکنون به ۵۵ میلیون نفر رسیده، یعنی در سه دهه، جمعیت شهری پنج برابر شده است. در حال حاضر مجموعه تهران و پیرامونش نزدیک به ۱۹ میلیون نفر جمعیت دارد و حاشیه‌نشینی با سرعت شتابان در حال پیشرفت است.
از سوی دیگر، تخلیه و مهاجرت جمعیت از روستاها همچنان ادامه دارد. در جنوب ایران میزان تراکم جمعیت پنج نفر در هر کیلومتر مربع است و باید برای رفع این مشکل، تجدیدنظر کلی در سیاست‌های جاری صورت بگیرد، زیرا با ادامه وضع موجود، تمرکز در ۱۰ تا ۱۲ نقطه کشور از جمله پایتخت همچنان ادامه خواهد یافت و بقیه کشور از سکنه خالی می‌شود.
وزیر سابق راه و شهرسازی در زمینه بزرگ شدن تهران می‌گوید: سیاست وزارت راه و شهرسازی در گذشته جلوگیری از توسعه مسکن در تهران و شهرهای بزرگ بود، زیرا قرار نبود جمعیت ۱۵ میلیون نفری تهران و اطراف آن، به ۲۰ میلیون نفر افزایش یابد. مگر شهر تهران چه قدر گنجایش دارد که شاهد این همه ساخت و ساز گسترده در این شهر باشیم؟
عباس آخوندی، به سابقه شورای نظارت بر گسترش شهر تهران از دهه ۴۰ اشاره و تصریح می‌کند: ۵۰ سال است که همه نگران توسعه شهر هستند اما شهر همچنان در حال گسترش است و هیچ کاری هم نمی توان انجام داد، حتی شهرهای جدید هم بدون توجه به حمل ونقل و امکانات ایجاد شده‌اند. در بخش حمل ونقل نیز وقت زیادی از شهروندان در ترافیک تلف می‌شود، زیرا در کشور فاقد حمل و نقل مرکزی و حومه‌ای هستیم.
در ادامه نشانه‌های اشباع تهران و حومه از جمعیت، اخیرا ناصر قفلی، رئیس جامعه خیرین مدرسه‌ساز کشور نسبت به تراکم دانش‌آموزی مخصوصا در شهر تهران ابراز نگرانی کرده و گفته است: با این تعداد دانش‌آموز داخل کلاس‌ها بازدهی بسیار کاهش پیدا می‌کند و باید در سال جدید تلاش کرد با احداث مراکز جدید، تراکم دانش‌آموزی را در استان‌هایی که تراکم بالایی دارند، کاهش داد.
اکبر عزیزی اقدامی دیر، اما باارزش