روند دلار‌زدایی که از سال ۲۰۱۱ توسط چین و روسیه آغاز شده، به تازگی در دستور کار اقتصاد‌های نوظهوری نظیر هند، برزیل، اندونزی، عربستان و امارات هم قرار گرفته است و این کشور‌ها فرایند جایگزینی دلار با ارز‌های محلی به خصوص یوان را در روابط تجاری خود آغاز کرده‌اند.

اخیرا شاهد شتاب گرفتن روند دلار‌زدایی به صورت عملی در جهان به ویژه در اقتصاد‌های در حال توسعه هستیم که این موضوع به تازگی در کشور ما هم به صورت تئوریک به یک بحث داغ تبدیل شده و البته به نظر می‌رسد تا عملیاتی شدن آن گام‌های زیادی وجود داشته باشد.

بر خلاف موضع‌گیری‌های سیاسی و احساسی برخی کارشناسان اقتصادی، دلار‌زدایی یک «انتخاب داوطلبانه» توسط کشور‌های مذکور نیست بلکه یک ‌پاسخ اجباری‌ به تبدیل دلار به یک سلاح ارزی است.دولت آمریکا طی دهه‌های اخیر همواره کسری بودجه داشته و از روند رو به ازدیاد مخارج رنج می‌برده و در واقع تورم ناشی از تامین مالی این مخارج را از طریق دلار به دیگر کشور‌های جهان صادر کرده و همین تغییرات پر شتاب در سیاست‌گذاری پولی آمریکا در کنار مسائل ژئوپلتیک عوامل اصلی دلار‌زدایی در دنیا به شمار می‌آیند.

هر چند پایان دادن به تسلط دلار بر تجارت و اقتصاد جهان هدف آسانی نبوده اما روند دلار‌زدایی توسط کشور‌های که بیشترین ذخایر ارزی در جهان را در اختیار دارند بسیار با اهمیت است.در همین خصوص تارنمای “سی‌ان‌بی‌سی” در گزارشی با اذعان به افول آرام هژمونی دلار در اقتصاد جهانی یادآور شد که این روند اگرچه در آینده نزدیک رخ نمی‌دهد، اما هر روز بر تعداد کشورهای خواهان حذف دلار افزوده می‌شود.

این شبکه خبری آمریکایی در مطلبی با عنوان “تمایل از آمریکای لاتین تا آسیای شرقی برای دوری گزیدن از دلار شدت گرفته”، آورده است: دلار آمریکا چندین دهه پادشاه تجارت جهانی بوده است و دلیل این امر نه تنها بزرگی اقتصاد ایالات متحده عنوان شده، بلکه نفت به عنوان کالای کلیدی تمام اقتصادهای کوچک و بزرگ جهان بر مبنای دلار قیمت گذاری می شود.

باید اشاره داشت: کنار رفتن دلار به عنوان ارز ذخیره اولیه در جهان، باعث می‌شود که آمریکا و ارز این کشور به عنوان یک هژمون جایگاه خود را از دست بدهد و موازنه‌های جدید در جهان پسا آمریکایی شکل بگیرد.

این مساله باعث می‌شود تا اتحاد ترانس آتلانتیک که در چند دهه اخیر سلطه قوی را بر جهان داشته به سمت واگرایی پیش برود و اتحادیه اروپا نگاه به شرق را در دستور کار خود قرار دهد؛ مساله ای که با اظهارات اخیر مکرون هم تایید می‌شود. هر چند که دور شدن اروپا از آمریکا امری تازه نیست و از زمان ریاست جمهوری دونالد ترامپ کلید خورد.نگاهی به تاریخ نشان می دهد، ایالات متحده تقریباً تقریبا یک شبه به قدرت مالی پیشرو پس از جنگ جهانی اول تبدیل شد. این کشور تنها در سال ۱۹۱۷وارد جنگ شد و بسیار قوی تر از همتایان اروپایی خود ظاهر شد و در نتیجه، دلار به جای پوند استرلینگ به عنوان ارز ذخیره بین‌المللی جایگزین شد.

در این میان باید گفت، کنفرانس برتون وودز (۱۹۴۴) به عنوان نقطه آغاز تلاش برای جهانی‌شدن اقتصاد و در نتیجه پذیرفته شدن دلار آمریکا به عنوان ارز مبادلات بین‌المللی بود. این امر تثبیت سیستمی بود که عملاً برای سال‌ها پذیرفته شد و حتی با کنار گذاشتن استاندارد طلا، دلار همچنان به عنوان مرجع در نظر گرفته شد. البته حمایت فدرال رزرو (بانک مرکزی آمریکا) از سیستم استاندارد طلا اما همچنان ادامه داشت تا اینکه ریچارد نیکسون در سال ۱۹۷۱میلادی با لغو یک جانبه قابلیت تبدیل مستقیم دلار به طلا، استاندارد طلا را کنار گذاشت. البته این اقدام تغییری در هژمونی دلار در روابط تجاری و مالی بین‌المللی ایجاد نکرد اما به ناکارآمد شدن نظام پولی برتون وودز منجر شد.

در این میان اگرچه داده‌های صندوق بین‌المللی پول نشان می‌دهد دلار آمریکا همچنان در ذخایر ارز جهانی غالب است، اما سهم آن در ذخایر ارزی بانک‌های مرکزی از بیش از ۷۰درصد در سال ۱۹۹۹تاکنون کاهش یافته است.

بر اساس داده‌های صندوق بین‌المللی پول، دلار آمریکا در سه ماهه چهارم سال گذشته ۳۶ر۵۸ درصد از ذخایر ارزی جهان را به خود اختصاص داد. در مقایسه، یورو در رتبه دوم قرار داشت که حدود ۵ر۲۰درصد از ذخایر ارز جهانی را به خود اختصاص داده و یوان چین تنها ۷ر۲ درصد را شامل می شود. این در حالی است که مطابق آخرین داده های وزارت خزانه داری آمریکا، چین تا فوریه سال جاری نزدیک به ۸۴۹میلیارد دلار از سهام خزانه داری ایالات متحده را در اختیار داشته که این کمترین میزان در ۱۲سال گذشته است.

توزیع ذخایر ارزی جهان

بر اساس آخرین آمار اعلام شده از سوی صندوق بین‌المللی پول در مارس ۲۰۲۳، همچنین چین با ۳۴۸۰ میلیارد دلار در حدود ۳۰ درصد از مجموع ذخایر ارزی جهان (۱۱۹۶۲ میلیارد دلار) را در اختیار دارد و بعد از آن ژاپن با ۱۱ درصد، سوئیس با ۸ درصد، روسیه با ۶ درصد، هند با ۵ درصد، تایوان با ۵ر۴ درصد، هنگ هنگ با ۲ر۴ درصد، عربستان سعودی با ۴ درصد، کره جنوبی با ۷ر۳ درصد و سنگاپور با ۵ر۳ درصد در رتبه های بعدی قرار دارند.

بر اساس همین آمار مجموع ذخایر ارزی اقتصاد‌های نوظهور که روند دلار‌زدایی را آغاز کرده‌اند بیش از از ۶۰ درصد ذخایر ارزی جهان را در برمی‌گیرد. در ژانویه ۲۰۲۳ مقامات سنگاپور هم از تلاش برای دلارزدایی صحبت کرده‌اند و هند با امارات و روسیه بر تجارت غیر دلاری و استفاده از روپیه به تفاهم رسیده‌اند.همچنین عربستان در ۴۸ سال گذشته برای اولین بار اعلام کرده است که درهای تجارت نفتی این کشور با چین و دیگر کشور‌ها با ارز‌های غیردلار باز است. امارات هم طرح متنوع سازی واحد‌های پولی مورد استفاده در معاملات نفتی خود را آغاز کرده و اندونزی طرح جایگزینی سیستم پرداخت داخلی را راه‌اندازه کرده است.لوئیس لولا داسیلوا رئیس جمهوری برزیل هم (در ماه آوریل) خواستار کاهش اتکا به دلار آمریکا برای داد و ستدهای جهانی شد و در این خصوص حتی برزیل و آرژانتین قصد خود را برای ایجاد یک واحد پولی مشترک به نام سور (به معنای جنوب در زبان اسپانیایی) اعلام کردند. این دو کشور قصد دارند این ارز مشترک را در سراسر آمریکای لاتین گسترش دهند. هدف از این طرح اگر چه ارتقای تجارت و همکاری‌ها عنوان شده اما اظهار نظر و موضع‌گیری دولت‌ها نشان می‌دهد که در حقیقت، هدف آن کاهش وابستگی به دلار آمریکا برای فراهم کردن امکان گسترش روابط با سایر کشورهاست.

کارشناسان می گویند: تسهیل تجارت با آمریکای لاتین به دنبال ایجاد ارز مشترک می‌تواند این منطقه را برای مبادلات خارجی و شرکت‌هایی که به دنبال برون‌سپاری عملیات‌ خود هستند، جذاب‌تر کند.

در این زمینه همچنیناقتصادهای آسیایی هم برای پیشگیری از تبعات و لطمات احتمالی در آینده،مسیر دلارزدایی را درپیش گرفته اند.به طوری که انور ابراهیم نخست وزیر مالزی با برگزاری مذاکرات مختلف و سفر به شماری از کشورها کوشیده است زمینه را برای جایگزینی ارزهای محلی در مبادلات تجاری مطرح کند. به عنوان مثال، ابراهیم در سفر خود به چین و ملاقات با رئیس جمهوری این کشور، پیشنهاد تاسیس ” صندوق پول آسیایی “

را مطرح کرد. وی در بازگشت به پارلمان مالزی گفت با قدرت اقتصادی بخشیدن به کشورهای آسیایی نظیر چین و ژاپن، دلیلی وجود ندارد تا این کشور به دلار وابسته بماند و بانک های مرکزی چین و مالزی گفتگوهای خود را درباره اجرای تجاری به ارزهای یکدیگر آغاز کردند.

به باور مالزی، دلار زدایی و تقاضای کمتر این کشور برای استفاده از دلار در مبادلات تجاری می تواند زمینه را برای تثبیت رینگیت فراهم کند.از سوی دیگر، در نشست وزرای دارایی و بانک های مرکزی آسه‌آن در ماه مارس در اندونزی سیاست گذاران درباره ایده کاهش اتکای خود به دلار آمریکا بحث کردند. در همین حال، رسانه های هندی هم به طور گسترده گزارش دادند که وزارت امور خارجه (MEA) اعلام کرده است که هند و مالزی شروع به تسویه مبادلات تجاری خود با روپیه هند کرده اند.

“بریکس” در مسیر خاتمه دادن به سلطه دلار

با افزایش دایره وسیع کشورهای حامی دلارزدایی از سطح مبادلات بین‌المللی، سازمان‌های اقتصادی مختلف از جمله بریکس هم سازوکارهایی را دنبال می‌کنند تا نه تنها به سلطه دلار پایان دهند بلکه یک ارز ذخیره اولیه را جایگزین کنند.

“پیتر سنت آنج “پژوهشگر اندیشکده راستگرای «بنیاد هریتج» در گفتگو با شبکه خبری فاکس نیوز با اشاره به «مخاطرات» رقیب ارزی احتمالی گروه اقتصادی بریکس (چین، روسیه، هند، برزیل و آفریقای جنوبی) در برابر دلار می گوید: در صورت عملی شدن چنین طرحی، سلطه بیش از ۸۰ساله دلار از بین رفته، تورم در امریکا افزایش یافته و همچنین قدرت ملی و تاثیرگذاری آن به نحو بی سابقه ای کاهش خواهد یافت.این اقتصاددان برخی از سیاست های داخلی و خارجی دولت بایدن را زمینه ساز اتخاذ چنین تصمیمی از سوی بریکس دانسته و اضافه می کند که تورم و خروج سپرده ها از بانک ها مردم را با این سوال مواجه می کند که آیا دلار قدرت گذشته را دارد؟

“سنت آنج” با اشاره به پیامدهای تحریم های مالی آمریکا علیه روسیه و ذخایر دلاری بانک مرکزی آن کشورمی افزاید: این اقدام کشورهای دیگر را به این فکر انداخت که اگر نوبتشان شود چه رخ می دهد؟ آیا به دلیل تفاوت سیاست های داخلی کشورهای دیگر با سیاست های آمریکا هم چنین تحریم هایی گربانگیر آنها شده و جرقه خروج سرمایه از بانک هایشان زده می شود؟وی هشدار می دهد: اگر عربستان سعودی و کشورهای مشابه آن که سالها بر دلار اتکا داشتند، جذب بریکس تحت کنترل چین شوند، جهان چندان نیازی به دلار نخواهد داشت. در آن صورت خریداری برای اوراق قرضه بانک مرکزی آمریکا وجود نخواهد داشت و در نتیجه ارزش دلار کاهش و بدهی آمریکا افزایش می یابد.

پروژه ایجاد ارز مشترک برای معاملات بین کشورهای عضو بریکس از سال گذشته آغاز شد؛ زمانی که ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه در اجلاس سران این بلوک اقتصادی در چین اعلام کرد که این ابتکار با هدف ضربه به هژمونی ایالات متحده در دست بررسی است.”الکساندر باباکوف” معاون رئیس دومای دولتی روسیه هم اظهار داشت که ایجاد چنین ارزی در اجلاس بعدی بریکس که در دوربان آفریقای جنوبی در ماه اوت برگزار می شود، همراه با الحاق کشورهای جدید به این بلوک مورد بحث قرار خواهد گرفت.

در همین خصوص همچنین با افزایش اعضای سازمان همکاری شانگهای و قدرتمند تر شدن این تشکل بزرگ اقتصادی جهان و با توجه به سیاست های کشورهای حوزه بریکس برای رسیدن به راهکارهایی برای کنار گذاشتن دلار در همکاری های تجاری و اقتصادی، روند دلارزدایی و شکسته شدن هژمونی دلار امریکا در جهان سرعت بیشتری به خود گرفته و چین به عنوان قدرت اقتصادی بزرگ جهان که پیش بینی می شود در آینده نزدیک گوی سبقت قدرت اول اقتصادی جهان را از آمریکا برباید، نقش موثری در تلاش ها برای کنار زدن دلار از عرصه اقتصاد جهان ایفا می کند.

همچنین “لوئیز ایناسیو لولا داسیلوا” رئیس جمهوری برزیل از کشورهای بریکس خواست تا جایگزینی را برای دلار در تجارت خارجی بیابند. لولا در جریان بازدید از«بانک توسعه جدید» در شانگهای (موسسه ای که توسط کشورهای بریکس ایجاد شده و دیلما روسف رئیس‌جمهوری سابق برزیل مدیر اجرایی جدید آن است) بیان کرد: چرا موسسه ای مانند بانک بریکس نمی تواند ارزی برای تامین مالی روابط تجاری بین برزیل و چین، بین برزیل و سایر کشورهای بریکس داشته باشد؟ پس از پایان (سیستم پولی)

استاندارد طلا چه کسی تصمیم گرفت که دلار ارز مبادلاتی باشد؟ وی خاطر نشان کرد: ما به ارزی نیاز داریم که به کشورها آرامش بیشتری بدهد، زیرا امروز یک کشور باید دنبال دلار بدود تا بتواند صادرات داشته باشد در حالی که می تواند با ارز خود صادرات داشته باشد.

از سوی دیگر کارشناسان و تحلیلگران حوزه اقتصاد هم بر این باور هستند که دوره هژمونی دلار آمریکا و تسلط این ارز مبادلاتی رو به کاهش است. “ژو ویدی” معاون مؤسسه اقتصاد و مدیریت بازرگانی دانشگاه مرکزی چین، در مورد اجرای احتمالی ارز بریکس در مبارزه با تحریم‌های یکجانبه و هژمونی دلار آمریکا در بازارهای بین‌المللی می گوید: تسلیحاتی شدن دلار آمریکا حتی در محافل داخلی نسبت به آینده این ارز بی اعتمادی ایجاد کرده و باعث شده تا کشورها جایگزین هایی را برای استفاده از آن در نظر بگیرند.

وی تصریح کرد: در حالی که استفاده از دلار آمریکا پس از جنگ جهانی دوم مزایای متعددی را به همراه داشت، بعدها با توسعه جهان از جمله توسعه مستمر کشورهای بریکس، سود استفاده از دلار در تسویه حساب های بین المللی کم شد.

با این حال وی خاطرنشان می کند که ایجاد یک بلوک ارزی بلافاصله جایگزین دلار آمریکا نخواهد شد و این به معنای سقوط ناگهانی دلار نیست، بلکه باید به بحث دلار زدایی بپردازیم.اگرچه توسعه اقتصادی بلوک اقتصادی بریکس چندان مورد توجه رسانه های غربی قرار نگرفته، اما تولید ناخالص داخلی کشورهای بریکس از گروه ۷ (متشکل از کشورهای آمریکا، آلمان، ایتالیا، فرانسه، ژاپن، کانادا و انگلیس ) پیشی گرفته است.این مساله همراه با برنامه کشورهای بریکس بمنظور ایجاد یک واحد پولی در اواخر سال جاری چالشی را برای دلار آمریکا به عنوان ارز ذخیره اولیه جهان ایجاد می کند.

“دلار زدایی” برآیند پویایی اقتصاد جهانی

تحلیلگران بر این باور هستند که تغییر پویایی های اقتصاد جهانی باعث به وجود آمدن روندی به نام “دلار زدایی” می شود که می تواند به طرق مختلف به نفع اقتصادهای محلی باشد.”مارکوس کارامورو” سفیر پیشین برزیل در چین در گفتگو با شبکه خبری سی‌ان‌بی‌سی اظهار می دارد: تجارت با ارزهای محلی به صادرکنندگان و واردکنندگان این امکان را می دهد تا خطرات موجود را کاهش دهند و گزینه های بیشتری برای سرمایه گذاری و اطمینان بیشتری در مورد درآمدها و فروش داشته باشند.

در حالی که افزایش ارزش دلار آمریکا در دوره رشد اقتصادی پس از جنگ جهانی دوم قابل توجه بود اما اکنون استفاده از آن به عنوان سلاح از سوی واشنگتن، علاوه بر اعضای بریکس، کشورهای دیگر را هم وادار کرده تا گزینه های

دیگری را برای تجارت بین المللی در نظر بگیرند.چنانکه در این میان نقش اقتصاد‌های در حال ظهور در فرایند جدید دلار زدایی و حرکت از سیستم پولی تحت تسلط آمریکا به یک سیستم پولی چند قطبی مبتنی بر روابط دو یا چندجانبه از اهمین زیادی برخوردار است.

چنانکه حتی در این زمینه کشورهای آسیایی هم برای کاهش وابستگی به دلار آمریکا و سایر ارزهای مهم غربی، پیشنهاد تاسیس «صندوق پول آسیایی» را مطرح کرده اند تا تبادلات مالی و تجاری خود را با استفاده از ارزهای ملی خود و یا ارزهای مشترک آسیایی انجام دهند که می تواند گامی مهم در راستای دلارزدایی و شکستن هژمونی دلار در جهان محسوب شود. در جلسه وزیران دارایی و روسای بانک مرکزی در پایان ماه مارس (اواسط فروردین)، سازمان کشورهای جنوب شرقی آسیا (آ سه آن) پیرامون استفاده از ارزهای داخلی در جریان تجارت برای کاهش وابستگی به ارزهای مهم خارجی به بحث و تبادل نظر پرداختند. حتی این دیدگاه در میان متحدان اروپایی آمریکا هم در حال شکل گیری است و به نظر اقدامات اقتصادی واشنگتن به ویژه تصویب قانون کاهش تورم باعث شده تا اتحادیه اروپا هم به فکر فاصله گرفتن از ایالات متحده باشد.

به طوری که امانوئل مکرون رئیس‌جمهوری فرانسه پس از بازگشت از پکن در مصاحبه‌ای درباره وابستگی بیش از حد به دلار ابراز نگرانی کرد و گفت: ما نباید به فراسرزمینی بودن دلار وابسته باشیم. اما موضوع دیگری که از دید ناظران سبب افزایش روند دلارزدایی شده است، نگرانی های ژئوپلیتیکی است.”گالوین چیا” اقتصاددان بانک بریتانیایی “نات‌وست مارکت” می گوید: آنچه باعث تسریع درخواست ها برای دلارزدایی شده، تصمیم واشنگتن برای مسدود کردن ذخایر ارزی روسیه پس از حمله آن به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲بود. آمریکا و متحدان اروپایی‌اش تا به امروز بیش از ۳۰۰میلیارد دلار از ذخایر ارزی روسیه را مسدود کرده و چندین دور تحریم‌ها را علیه مسکو اعمال کرده‌اند و همین امر روسیه را مجبور کرد تجارت خود را به ارزهای دیگر تغییر دهد.این در حالی است که تحریم های غرب به ویژه تحریم های ایالات متحده علیه روسیه سبب شد بر میزان محبوبیت یوان و استفاده از آن در مبادلات میان چین و روسیه افزوده شود. به عبارت دیگر، از آنجایی که ایالات متحده و دیگر کشورهای غربی در واکنش به حمله روسیه به اوکراین، تحریم‌های اقتصادی علیه روسیه وضع کردند، مسکو و دولت چین برای کاهش وابستگی به دلار و ایجاد همکاری بین سیستم‌های مالی خود با یکدیگر متحد شده‌اند. به هر صورت آنچه واضح است اینکه دولت های سراسر جهان دریافته اند هرگونه مخالفت آنها با سیاست خارجی ایالات متحده به قیمت توقیف و مصادره اموالشان در کشورهای دیگر می انجامد.

از این رو در راستای مقابله با این موضوع، قراردادهای تجاری دوجانبه با استفاده از ارزهای ملی در حال رشد است. همچنین روسیه و چین سیستم پرداخت خود را ایجاد کرده‌اند و برزیل و چین توافق کردند با ارزهای خود مبادله کنند. در همین حال، آمریکای لاتین به فکر ایجاد سازوکار یک ارز مشترک است. علاوه بر این، تعدادی کشورهای آفریقایی قصد دارند تحت نظارت جامعه اقتصادی کشورهای آفریقایی از ارز مشترک در بازار خود استفاده می کنند؛ بنابراین اگر چه ممکن است حذف دلار از سیستم مالی جهانی در کوتاه‌مدت چندان عملی نباشد اما زنگ خطر برای آمریکا به صدا درآمده است و به هر ترتیب، این یک روند غیر قابل بازگشت است.

سرویس اقتصادی