گوزن زرد ایرانی از بحران جمعیتی گریخت

ناهید حاجیلو خبرنگار اطلاعات نوشت: سازمان حفاظت محیط زیست به منظور جلب حمایت‌های مردمی در حفاظت حیات وحش کشور، از همراهی بخش خصوصی و جوامع محلی استقبال می‌کند. 

طرح «تکثیر در اسارت» یکی از راه‌های پیشنهادی سازمانIUCN است که برای گونه‌های به شدت در معرض انقراض استفاده می‌‌شود. این روش در ایران برای گونه‌های یوزپلنگ، گوزن زرد، گورخر، مرال (گوزن قرمز)، آهو، قوچ و میش، کل و بز و خرس سیاه صورت گرفته است.

به گفته معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست، در حال حاضر ۸۶ گونه در خطر انقراض در خشكی در كشور وجود دارد و تعدادی هم ماهیان آب‌های داخلی و شور هستند كه جمعا حدود ۱۰۰ گونه می‌شوند. بعضی از گونه‌های در خطر، وضعیت خیلی بحرانی دارند كه یوزپلنگ ایرانی، میش‌مرغ، گوزن زرد ایرانی، هوبره، درنای سیبری، بالابان، اردک سرسفید، عقاب طلایی، اردک مرمری، سمندرها، ماهیان خاویاری، افعی شاخدار دم عنکبوتی و افعی دماوندی از جمله آن‌ها هستند.

سازمان حفاظت محیط زیست در سال‌های اخیر برای ۲۰ گونه از حیوانات در معرض انقراض كه وضعیت نگران‌كننده‌تری دارند برنامه‌های حفاظتی را در دستور کار خود قرار داده است و مطابق آن در حال تلاش برای احیای آن‌هاست.

افزایش 15 درصدی جمعیت گوزن زرد ایرانی

حسن اکبری می‌گوید: با توجه به شرایط نگران‌کننده گوزن زرد ایرانی، با مجموعه اقدامات دو سال و نیم گذشته، شاهد افزایش ۱۵ درصدی افزایش جمعیت این گونه در سایت‌های تکثیر در اسارت بودیم.

وی با بیان این که مهم‌ترین خطری که گوزن‌های زرد ایرانی را تهدید می‌کند، ناامنی زیستگاه است، می‌افزاید: چرای بیش از حد دام، تخریب‌ها و تصرف‌ها، ترددهای غیرمسئولانه افراد و گردشگران، آتش‌سوزی‌ها، قطع درختان، قاچاق چوب و شکار، موجب از بین رفتن این گونه در در دهه ۴۰ شد. البته از همان اواخر دهه ۴۰ که فکر می‌کردند این گونه منقرض شده است، حدود 4 رأس گوزن زرد در استان خوزستان مشاهده، زنده‌گیری و منتقل شد که در اسارت تکثیر شدند؛ بنابراین جمعیتی که اکنون از گوزن زرد ایرانی در کشور داریم از همان چهار رأس است.

اولین سایت تکثیر گوزن زرد ایرانی، دشت ناز شهرستان ساری است که هنوز هم به عنوان یکی از مهم‌ترین سایت‌های کشور فعال است. تکثیر در آنجا انجام گرفته و حیوانات تکثیریافته به استان‌های مختلف منتقل و در سایت‌های دیگر نگهداری می‌شوند. گوزن‌ها از این سایت به استان فارس و در مقاطعی به استان‌های کهگیلویه و بویراحمد و کرمانشاه منتقل شدند که برخی از آن‌ها موفق و برخی هم ناموفق بودند. 

اکبری تأکید می‌کند: در مجموع و با وجود تلاش‌هایی که انجام شد جمعیت گوزن زرد اکنون حدود ۳۰۰ رأس است. البته در مقطعی جمعیت این گونه به ۷۰۰ رأس هم رسیده بود اما جمعیت خوبی از این گونه که در جزیره اشک دریاچه ارومیه وجود داشت، با بروز مشکلات دریاچه از دست رفت. 

حامیان حیات وحش

احمد دباغیان، کارشناس حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید: در سرشماری سال گذشته در سایت‌های تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست و مراکز خصوصی، تعداد جمعیت گوزن زرد ایرانی، 288 رأس شمارش شد که با پیگیری‌های انجام‌پذیرفته، جابه‌جایی به‌موقع گوزن‌ها در سایت‌های تکثیر در اسارت و تمهیدات نظارتی در سال 1402 در آخرین سرشماری این تعداد به 350 رأس تغییر یافته که نشان از رشد 15 درصدی جمعیت است. در این میان در بعضی از سایت‌ها که در سال گذشته تعداد موالید (متولد شده) صفر بود نیز در سال جاری تولد دیده می‌شود.

به علت ظرفیت برد محدود سایت‌های تکثیر در اسارت و تعداد زایمان‌های گوزن زرد ایرانی، سازمان حفاظت محیط زیست، سرریز مازاد جمعیت را به سایت‌های دیگر انتقال می‌دهد که در اجرای برنامه عملیاتی، پس از رسیدن به جمعیت مطلوب در زیستگاه‎های طبیعی رهاسازی خواهند شد.

وی با اشاره به این که کمبود بودجه و عدم باور عمومی از مشکلات اصلی در اجرای برنامه عمل در سطوح مختلف مدیریتی محسوب می‌شود، می‌افزاید: با توجه به محدود بودن ظرفیت‌های برد سایت‌های تکثیر در اسارت به استفاده از بخش خصوصی برای کمک به احیای جمعیت گوزن زرد ایرانی نیاز داریم.

دباغیان با بیان این که در سال 1401 یک سایت تکثیر با مشارکت شرکت «فجر صفا لرستان» و در سال 1402 سایت دیگری با مشارکت «کشت و صنعت کارون» راه‌اندازی شده است، می‌گوید: از دو سال پیش به دلیل محدودیت‌های مالی در سازمان حفاظت محیط زیست و با بهره‌گیری از مسئولیت اجتماعی صنایع تصمیم بر این شد که سایت‎های تکثیر و پرورش گوزن زرد ایرانی به بخش خصوصی واگذار شود. تعدادی از سایت‌های تکثیر و پرورش توسط این شرکت‎ها احداث شد و تعدادی گوزن زرد از سایت‌های دشت ناز استان مازندران، ارسنجان استان فارس و تونل آزادی استان ایلام در سال های 1401 و 1402 انتقال یافت.

کارشناس حیات وحش خاطر نشان می‌کند: سایت‌های دشت ناز استان مازندران، رشکان استان آذربایجان غربی، فندقلو استان اردبیل، باغ شادی استان یزد، ارسنجان و میان کتل استان فارس، تونل آزادی استان ایلام و دز و کرخه استان خوزستان، محل نگهداری گوزن‌های زرد ایرانی محسوب می‌شوند و باغ‌وحش‌های ارم و ایثار، دهکده طبیعت باراجین و باغ آهوی یزد هم تعدادی گوزن زرد ایرانی به صورت امانی در اختیار دارند که در این مجموعه‌ها در حال تکثیر است.

به گفته کارشناسان حیات وحش، گوزن زرد در زمره گونه‌های در خطر انقراض سازمان حفاظت محیط زیست، در طبقه «در معرض خطر انقراض» (EN) فهرست سرخ IUCN و در پیوست II کنوانسیون CITES قرار دارد. حفاظت از جمعیت‌های آزاد باقی‌مانده و جمعیت‌های نگهداری‌شده در اسارت، نیازمند طرح‌های ویژه مدیریتی است.

ویژگی‌های گوزن زرد

گوزن زرد از زمانی که با مزاحمت‌های انسانی روبه‌رو شد، شبگرد شده و با غروب خورشید فعالیت خود را آغاز می‌کند. حیوانی گیاه‌خوار و نشخوارکننده با حواس بویایی و بینایی قوی است. به صورت اجتماعی زندگی می‌کند. نرهای مسن‎تر، گروه‌های جداگانه‌ای برای خود تشکیل می‌دهند و تنها در فصل زادآوری با ماده‌ها هستند. در برخی موارد مسن‎ترین فرد به صورت انفرادی زندگی می‎کند. شناگران خوبی هستند. از علوفه، میوه و سرشاخه گیاهان تغذیه می‌کنند. 

جفت‌گیری در اوایل پاییز صورت می‌گیرد. در این زمان گوزن نر با بانگ‌های بلند، ماده‌ها را به قلمرو کوچک و موقتی که پیرامون چاله‎ای تشکیل داده فرا می‎خواند. جدال نرهای جوان نیز در این فصل صورت می‌گیرد. طول مدت بارداری هشت ماه است و یک تا دو بچه به دنیا می‌آورند. طول عمر گوزن‌ها دراسارت به 20 سال می‌رسد. طعمه‌خواران طبیعی این گونه در ایران شامل گرگ، پلنگ و همچنین گربه جنگلی است که نوزادان و نابالغ‎ها را شکار می‌کنند.

زیستگاه، پراکندگی و فراوانی

زیستگاه اصلی گوزن زرد ایرانی، چشم‌اندازهای باز با درختان و درختچه‎های پراکنده در کوهستان‌های زاگرس و بیشه‌زارهای استان خوزستان بوده اما به دلیل از بین رفتن زیستگاه‌های طبیعی و شکار بی‌رویه، جمعیت آن‌ها نابوده شده یا بسیار کاهش یافته است. پراکندگی طبیعی کنونی گوزن زرد ایرانی به بیشه‌زارهای مناطق حفاظت‌شده دز و احتمالا کرخه استان خوزستان، محدود است.