این آب ما را خواهد برد
کشاکش انسان با طبیعت، تاریخی از آغاز حیات دارد و در هر دوره بشرچاره‌ای برای آن اندیشیده است، اما در نظام امروزی جهان که حکومت‌ها سبک زندگی مردم را رقم می‌زنند همان‌ها مسبب بیشترین یا کمترین عواقب ناشی از بلایای طبیعی از جمله سیل هستند.
مریم مرتضوی نسب خبرنگار اطلاعات نوشت: فروردین و اردیبهشت امسال، روزی نبود که بی‌خبر از سیل باشیم. سیستان و بلوچستان با وجود تمامی محرومیت‌هایی که بر دوشش سنگینی می‌کند در خط مقدم جدال با سیل هم بوده است.
مردمان بسیاری به‌واسطه سیل، بی‌خانمان شدند و همان اندک داراییشان را هم آب با خود برد. طبیعت چنان بی‌رحمانه تاخت که جان ستاند. دست‌بردار هم نیست، همچنان در پهنه ایران حضور دارد و از نقطه‌ای به نقطه دیگر می‌تازد.
قهر طبیعت
اوایل اردیبهشت، رئیس سازمان امداد و نجات با اشاره به امدادرسانی در سیل و آب‌گرفتگی در دهه اول این ماه به منابع رسمی اعلام کرد که ۱۲ استان (اصفهان، البرز، تهران، خراسان جنوبی، سمنان، سیستان و بلوچستان، فارس، قم، گلستان، مازندران، کرمان و یزد) و ۵۶ شهرستان، نیاز به دریافت خدمات امدادی پیدا کردند.
او در اواخر فروردین نیز از این استان‌ها به‌عنوان مناطق مورد هجوم سیل نام برده بود. با این حساب می‌توانیم تصور کنیم که در یک بازه زمانی نه‌چندان کوتاه، بخش اعظمی از نیروهای کشور درگیر سیلاب‌ها بوده‌اند.
شدت یا ضعف میزان این درگیری به عوامل زیادی بستگی دارد؛ عواملی که همواره کارشناسان و متخصصان و برنامه‌نویسان شهری نسبت به آن هشدار داده و می‌دهند، اما متأسفانه سیاست‌گذاران و مجریان کشور طی سال‌های طولانی به الگوهای توسعه پایدار شهری کمتر توجه کرده‌اند که حاصلی جز ویرانه در مواجهه با سیل برای شهرها و روستاهای ما ندارد.
ایرادهای زیرساختی
دکتر ناهید مومنی که دکترای شهرسازی دارد و مدرس دانشگاه است می‌گوید: مقوله سیل به عوامل زیادی بستگی دارد. بارش سالیانه، شیب زمین و روان‌آب‌ها، تمهیداتی که برای تأسیسات شهری و زیرساخت‌ها و دفع آب‌های سطحی در نظر گرفته شده است، همگی در میزان خسارت‌های ناشی از سیل سهم دارند.
وی توجه به موقعیت جغرافیایی شهر و تمهیداتی را که به‌واسطه آن موقعیت برایش در نظر گرفته شده، بسیار مهم دانسته و می‌گوید: در پس‌کرانه‌های شهرهای ما رودخانه‌های پرآب که ممکن است حتی سیلاب‌های فصلی داشته باشند وجود دارند. در شهرهای کوهستانی از جمله تهران نیز روددره‌هایی مثل روددره گلاب‌دره، روددره کن و فرحزاد هستند که اگر از قبل برای مقابله با طغیانشان تمهیداتی در نظر گرفته شده باشد کنترل سیل در آن محدوده بسیار راحت‌تر است. در غیر این صورت ماجرایی مثل ماجرای گلاب‌دره و سیل تجریش در دهه ۶۰ اتفاق می‌افتد. گفتنی است که در مردادماه سال 1366 براثر بارش شدید و جاری‌شدن سیلاب شدید در دره‌های دربند و گلاب‌دره، سیلی در شمال تهران رخ داد که براثر آن ۳۰۰ نفر کشته شدند و ۷۵۷ میلیارد ریال خسارت مالی وارد شد.
این استاد دانشگاه که سابقه همکاری با کارگروه خطر شورای شهر تهران را دارد، می‌گوید: در حال حاضر در بسیاری از شهرهای ما زیرساخت‌های شهری درست انجام نشده، چه‌بسا شیب معابرمان خیلی از اوقات، هندسی و اصولی نیست و با یک بارش معمولی، آب‌گرفتگی معبر اتفاق می‌افتد. حال تصور کنید بخواهد بارش عجیب‌وغریبی صورت بگیرد، کمااین‌که چندین نوبت هم در شهرهای ایران موارد این‌چنینی داشتیم. از شمال در آق‌قلا و استان گلستان گرفته تا جنوب در استان خوزستان و لرستان، همواره سیل از این زاویه در شهرهای ما خسارات زیادی به برآورده است.
معابر و شیب آنها مکان‌هایی هستند که روان‌آب‌ها بیشتر روی آنها هجوم می‌آورند. دکتر مومنی با بیان این مطلب، ساختار معابر تهران را چنین تشریح می‌کند: چون این شهر در شیب دامنه قرار گرفته است، به طور طبیعی در مناطق جنوبی آن آب بیشتری ذخیره می‌شود. بنابراین آب‌گرفتگی معابر معمولا در مناطق جنوبی که در ارتفاع پایین‌تر قرار دارند بیشتر است، در نتیجه آن مناطق آسیب‌پذیرتر خواهند بود، به خصوص که در جنوب تهران، با بافت فرسوده هم مواجه هستیم که باعث می‌شود این محدوده آسیب‌پذیرتر باشد.
حرف اول را پیشگیری می‌زند
دکتر مومنی درباره مهم‌ترین اقداماتی که مدیران شهری در مواجهه با سیلاب‌هایی که پیش‌تر از آن آگاه شده‌اند می‌توانند انجام بدهند می‌گوید: اگر واقعا جان آدم‌ها برای مدیریت شهری مهم باشد که قطعا هم هست، اگر تمهیدات پیشگیرانه در شهر اجرا نشده باشد و مدیریت شهری، پیش‌بینی‌های لازم در این زمینه را انجام نداده باشد قاعدتا باید شهر را تخلیه کنند.
مدیریت شهری نمی‌تواند برای شهری که از قبل پیش‌بینی‌های لازم برای مواجهه با سیل را انجام نداده و قرار است با یک بارش شدید، روان‌آب‌ها در آن تبدیل به سیلاب بشوند کاری بکند. فقط می‌ماند تمهیدات اولیه‌ای که نه‌تنها پیشگیرانه نیست، حتی درمان هم نمی‌تواند باشد و آن ایجاد تعدادی پدافند اضطراری است.
این متخصص و استاد دانشگاه با طرح مبحث پدافند غیرعامل و ضرورت تجهیز شهرها و سکونتگاه‌ها به آن می‌گوید: مدیران و گردانندگان شهری باید شهر و موقعیت آن و حوادث احتمالی اطرافش را بشناسند و بدانند که در اطراف شهر یا خود شهر قرار است چه اتفاقاتی بیفتد.
اگر شناخت کامل نسبت به مسائل اقلیمی و زیست‌محیطی یک شهر وجود داشته و پیش‌بینی‌های لازم نیز انجام شده باشد آن شهر خسارات کمتری خواهد دید. اما اگر پیش‌بینی‌ها نباشد و پدافند غیرعامل انجام نشده باشد و بخواهیم در مقابل سیل، جان آدم‌ها را نجات بدهیم شاید تنها راه چاره، همان تخلیه شهر باشد. در این مواقع، اقدامات اولیه که بسیار ساده است نیز جواب نمی‌دهد.
وی پدافند غیرعامل برای نظام شهری را شیب‌بندی معابر، احداث کانال برای دفع آب‌های سطحی، احداث گورآب در حاشیه شهر برای هدایت آب به گودهایی که خارج از شهر تعبیه شده، شیب‌بندی پشت‌بام‌ها و دیگر عوامل موثر و به‌روز در جذب آب می‌داند.
زمین سست
فرونشست زمین که تصاویر و اخبارش در این یکی دو سال اخیر بیشتر به چشم می‌خورد از دیگر بحران‌های طبیعی است که از دلایل اصلی آن، دخل و تصرف‌های بی‌رویه در استفاده از آب‌های زیرزمینی است. ساختمانی به ناگاه فرو می‌ریزد و جاده‌ای از میان تهی می‌شود و می‌شکافد.
دکتر مومنی با اشاره به مشکلات اساسی که در مواجهه با فرونشست زمین در کشور داریم می‌گوید: این مسأله به‌اندازه‌ای مهم است که حتی وقتی در جلسات کارگروه کاهش خطر در شورای شهر تهران شرکت می‌کردم مبحث مطرحی بود و دوستانی که در این زمینه تخصص داشتند دراین‌رابطه خیلی هشدار می‌دادند که ما به‌زودی با ماجرای مهم زیست‌محیطی در مورد فرونشست برخورد خواهیم کرد که خسارات جانی و مالی زیادی را به بار خواهد آورد.
وی ضمن بیان این که مطالعاتی دراین‌رابطه صورت‌گرفته، می‌افزاید: ما باید خیلی سریع‌تر این پژوهش‌ها را انجام بدهیم و اجرایی کنیم، زیرا در خیلی از مناطق ایران حتی در همین تهران در مناطق ۱۷ و ۱۸ و ۱۹ این اتفاق دارد می‌افتد.
این متخصص حوزه شهرسازی هشدار می‌دهد ترک‌هایی که در ساختمان‌ها اتفاق می‌افتد همه باید بررسی شود و ببینند که در کدام موقعیت‌ها امکان وقوع فرونشست بیشتر است؛ چون در آن‌جا خاک سست‌تر است.
وی همچنین با یادآوری حادثه‌ای که در منطقه تهران ۱۸ اتفاق افتاد و ساختمانی کامل فروریخت می‌گوید: حالا تصور کنید در چنین مواقعی سیلاب هم شروع بشود! قدر مسلم خسارت بیشتری وارد می‌شود.
همین‌الان در استان اصفهان و خود شهر اصفهان، فرونشست زیاد شده، حال اگر در بستر زاینده‌رود طغیانی صورت بگیرد ما با پدیده اسفناکی مواجه خواهیم شد، چرا که هم‌زمانی دو خطر می‌تواند آن خطر را تشدید کند. این در حالی است که متأسفانه در مورد فرونشست، هنوز کارهای اساسی یا حتی پیشگیری‌های لازم را انجام نداده‌ایم، چه رسد به درمان آن که در مرحله بعد قرار دارد.
دکتر مومنی تأکید می کند:درست است که تغییرات اقلیمی باعث افزایش بلاهای طبیعی همچون سیل شده‌اند اما اگر از قبل، برنامه‌ریزی و آمادگی مواجهه با آن را داشته باشیم می‌توانیم از فرصت نزول آب در این برهه‌های خشکسالی استفاده کرده و همچنان که تالاب‌های ما سیراب می‌شوند ما نیز از آن بیشتر بهره ببریم.
چاره، بالابردن آگاهی‌های مردم دراین‌رابطه و اذعان به این نکته است که تک‌تک ما را در مقابل سیل مسئولیم؛ مایی که ساختمان می‌سازیم، کشاورزی می‌کنیم و دامپروریم. حتی شهروندی که با ریختن زباله در جوی‌های شهر، مسیر آب را مسدود می‌کند باید بداند در این مهم سهم دارد و هم او می‌تواند با رعایت اصول، حتی سیل را در مواردی تبدیل به فرصت کرده و از آن بهره ببرد. پاسدار خود باشیم.
