اطلاعات نوشت: درحالی که با تداوم خشکسالی و کاهش بارشها در کشور، وضعیت منابع آبی به مرحله قرمز و بحرانی رسیده است، برخی کارشناسان احیای طرح قدیمی و بایگانی شده " نکاشت" برای صرفهجویی در آب کشاورزی در برخی مناطق بسیار بحرانی را پیشنهاد میکنند.
خلاصه و افشره طرح نکاشت که از اوایل دهه۹۰ برسر زبانها افتاد، این است که دولت برای صرفهجویی در منابع گرانبهای آب کشور و در مناطقی که وضعیت ذخایر آب بحرانی است یا محصولاتی کشت میشود که تناسبی با نیاز منطقه و کشور ندارد ویا در مقایسه با ارزش آب، ارزشمند نیست، معادل درآمد کشاورزان از کشت محصولات مختلف را به آنان میپردازد و از آنان میخواهد به طور موقت وتحت ضوابط خاصی، کشاورزی نکنند.
این طرح قبلا چندینبار در نقاط مختلف کشور امتحان شده؛ از جمله یکی از بندهای ۲۶ گانه ستاد احیای دریاچه ارومیه همین طرح نکاشت است که البته اجرایی نشد. همچنین در سال ۹۳ دولت یازدهم به ریاست حسن روحانی، از کشاورزان حاشیه رودخانه زایندهرود اصفهان خواست تا کشت بهاره خود را در اراضی اطراف این رودخانه تعطیل کنند و در مقابل، طبق مصوبه هیئتوزیران مقرر شد از صندوق توسعه ملی حدود ۲۱۰ میلیارد تومان برای جبران خسارت به این کشاورزان پرداخت شود.
با وجود این سوابق، هیچگاه در درون حاکمیت اجماع کاملی درباره اجرای طرح نکاشت به وجود نیامد و این اختلاف نظرها تاکنون وجود دارد. موافقان ، به ضرورت حفاظت از منابع آبی کشور و توقف برخی کشتهایی که با اقلیم منطقه سازگاری ندارند یا به اصلاح آببر هستند، برای لزوم اجرای این طرح اشاره میکنند. در مقابل اما منتقدان، خودکفایی در تولید محصولات اساسی کشاورزی به عنوان یک هدف اولویتدار ملی وضرورت حفظ پایدار تولید و ضرورت تحقق امنیت غذایی کشور را یادآوری مینمایند و درباره اثرات منفی حقوقبگیر شدن کشاورزان هشدار میدهند.
اما، تداوم غافلگیرکننده خشکسالی و کاهش بارندگیها در کنار افزایش بارگذاری جمعیت در تهران وکلانشهرها و آشکار شدن نتایج غفلت بلندمدت از اجرای برنامههای مدیریت و در نتیجه، رشد شدید مصرف آب، ذهن کارشناسان را به سوی پیشنهادهایی که ممکن است در شرایط عادی غیرمعمول به نظر برسد؛ اما در شرایط غیرعادی به سرعت جواب میدهد، برده است.
یکی از این پیشنهادها، تمرکز و مطالعه بر روی طرح نکاشت است که با توجه به مصرف ۷۰درصدی آب کشور دربخش کشاورزی، میتواند به سرعت در مدیریت مصرف آب موثر باشد و نتایجش را نشان دهد.
دراینباره، باید توجه داشت اجرای سایر راهکارهای موردنظر برای کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی مانند تغییر روش سنتی آبیاری(غرقابی)به مدرن(تحت فشار وقطرهای ومانند آن)در کوتاه مدت و به سرعت ممکن نیست چرا که علاوه بر بودجه، تجهیزات فنی و آموزش ونظامهای حقوقی لازم دارد که طی زمان خاص خود را میطلبد.
اما به گفته کارشناسان، زیرساختهای قانونی، فنیوعملیاتی برای اجرای طرح نکاشت در قالب ودرون برنامه الگوی کشت تدوینشده توسط وزارت جهادکشاورزی وجود دارد بهگونهای که اساسا یکی از اهداف تدوین الگوی کشت، مدیریت و کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی است و لذا صرفا با جدیت به خرجدادن در اجرای الگوی کشت میتوان مصرف آب در این بخش را به سرعت کاهش داد.
دراین راستا،ممنوع کردن یا تغییر نوع کشت محصولات پرآببر وغیرضروری درنقاطی از کشور که در وضعیت بحرانی آب قراردارند، با ابزارهای بودجهای به فوریت ممکن است.
به عنوانمثال وبه گفته فریبرز عباسی، مجری طرح سامانههای نوین آبیاری وزارت کشاورزی، پنج محصول آببر از لحاظ حجم آب در واحد سطح به ترتیب شامل نیشکر با نیاز حدود ۳۲ هزار و ۵۰۰ متر مکعب در هکتار، خرما با نیاز حدود ۱۹ هزار ۳۰۰ متر مکعب در هکتار، انار با نیاز ۱۴ هزار و ۸۰۰ در هکتار و یونجه با نیاز ۱۳هزار و ۳۰۰ متر مکعب در هکتارو چغندر با نیاز آبی ۱۱هزار و ۶۰۰ در هکتار هستند که میتوان یا کشت آنها را درمناطق بحرانی آبی با پرداخت مابهازا به کشاورزان ممنوع کرد یا آنها را با محصولات کم آببر جایگزین کرد و برای این جایگزینی تسهیلات ومشوقهای کافی درنظرگرفت.
موثر اما موقت
رضا حاجیکریم ، رئیس فدراسیون صنعت آب ایران در این باره به اطلاعات گفت: ایران سالانه بیش از دو برابر ظرفیت واقعی خود آب مصرف میکند و برای عبور از بحران، ناچاریم مصرف آب بخش کشاورزی را دستکم به نصف کاهش دهیم. یکی از ابزارهای قابل بررسی برای تحقق این هدف میتواند طرح نکاشت باشد.
وی افزود: البته این طرح به مطالعات دامنهداری نیاز دارد وضمنا حتما برای کوتاه مدت قابل اجرا خواهد بود. چرا که قرار نیست کشاورز به حقوقبگیر دولت تبدیل شود. منظور این است که از محل اجرای این طرح یکفرصت زمانی برای اجرای پروژههای بلندمدت وپایدار کاهش مصرف آب دربخش کشاورزی ایجادشود و بعد روال کار به حال عادی بازگردد. ضمن اینکه این طرح فقط میتواند در نقاط خاصی از کشور که کشتهای غیرلازم پرآب بر دارند انجام شود و نه همه جای کشور.
حاجیکریم تصریح کرد: به عنوان مثال برنج در نقاط مختلفی از کشور از خراسانرضوی و کلات گرفته تا کامفیروز استان فارس و میانه آذربایجانشرقی و خوزستان کشت میشود که دامنه مصرفش محدود و آببریاش فراوان است. ضمن اینکه بسیاری از این نقاط با بحران آب و سفرههای زیرزمینی مواجهند و زمینشان در حال فرو نشست است. لذا میشود با پرداخت مابهازای درآمد کشت برای مدتی محدود یا با ارائه مشوقهای مالی، کشاورز را ترغیب کرد یا موقتا نکارد یا محصول کمآببری را بکارد.
علیرضا عباسی، عضو کمیسیون کشاورزی مجلس هم دراین باره به اطلاعات گفت: با توجه به بحرانی بودن وضعیت منابع آبی در کشور و کلانشهرها، میتوان یک بررسی جامع درباره ابزارهای فوری کاهش مصرف آب کشاورزی انجام داد.
وی افزود:البته همه ماجرای کمآبی به بخش کشاورزی محدود نمیشود ومدیریت منابع آب باید درشاخههای مختلفش مانند هدررفت ۳۰درصدی آب در شبکه توزیع، میزان مصرف آب صنایع، تاخیر در اجرای طرحهای بازچرخانی آب و آبخیزداری و احیای آب و مانند آن بهطور همزمان اجرا شود. اما چون شرایط منابع آبی کشور ویژه است، میتوان درجاهایی که شرایط بحرانی است مصرف آب کشاورزی را بااجرای تدابیری چون نکاشت برای مدت محدود، مدیریت کرد و کاهش داد.
عباسی اظهارکرد: با این وجود، هرگونه طرحی که باعث محدود شدن کشاورزی شود باید با احتیاط وبرای مدت کوتاه اجرایی شود. چون تولید کشاورزی بسیار اولویت دارد. لذا پیشنهاد نکاشت هم باید با بررسی همهجانبه و به طور سنجیده و در نقاط خاصی اجرایی شده و همزمان طرحهای بنیادین کاهش مصرف آب سرعت بگیرد.
