بی هر گمانی، در میان کسانی که در طول هزار سال اخیر، عمر خود را در راه خدمت به زبان و ادب فارسی به سر برده اند، حکیم ابوالقاسم فردوسی از جایگاهی رفیع و دست نیافتنی برخوردار است و نام او برای همیشه بر تارک فرهنگ و ادب این مرز و بوم خواهد درخشید. بزرگمردی که با سی سال تلاش و کوشش بی نظیر، کتاب گرانسنگ و سترگ شاهنامه را از خود به یادگار گذاشت و با سرودن این حماسه عظیم ملّی، زبان فاخر فارسی را از گزند فراموشی و فناپذیری در امان داشت.
باید دانست که پیرامون زندگی و حوادث حیات فردوسی و به ویژه انگیزه او در سُرایش شاهنامه، از دیرباز افسانه ها و روایات فراوانی بر زبان ها جاری بوده و در لابلای صفحات کتب ثبت و ضبط شده است که بسیاری از آنها عاری از حقیقت بوده و ساخته و پرداخته ذهن و زبان کسانی است که اغلب به دلیل علاقه وافر به فردوسی و کتاب او اقدام به افسانه پردازی کرده اند که در این نوشتار به منظور پیراستن ساحت آن بزرگمرد ادب فارسی از نسبت های ناروایی که در برخی از آن افسانه ها به او داده اند، به دو گزارش که در آنها سخن از انگیزه و هدف فردوسی از سُرایش شاهنامه به میان آمده است، اشاره می کنیم.
گزارش اول:
آنچه مسلّم است، مهم ترین و شاید تنهاترین انگیزه فردوسی برای اقدام به آفرینش شاهنامه، همانطور که خود تصریح کرده است، پاسداشت زبان فارسی و حفظ این میراث نیاکان از فراموشی و نسیان بوده و برای دستیابی به همین هدف است که کار سُرایش شاهنامه را آغاز کرده و پی گرفته است. ولی چنانچه گفته شد، در این میان، ذهن افسانه ساز عدّه ای دست به کار شده و ساخته های ذهنی خود را به فردوسی نسبت داده اند که بر اساس یکی از آن افسانه ها و ساخته های ذهنی،فردوسی قبل از اقدام به سُرایش شاهنامه با سلطان محمودغزنوی قراردادی بسته است که در ازای سُرایش هر بیت از شاهنامه یک دینار طلا از او دریافت کند!
این گزارش ساختگی و افسانه ای در طول نزدیک به هزار سال، بارها و بارها تکرار شده و در نتیجه آن چنان مقبول واقع گردیده که حتّی به کتاب یکی از بزرگترین پژوهندگان ادب فارسی در روزگار ما هم که کارنامه ای درخشان در پژوهش های ادبی دارد، راه یافته و این استاد ارجمند در کتاب خود چنین آورده است:
«فردوسی صاحب بزرگترین حماسه تاریخی - اساطیری فارسی و یکی از بزرگترین حماسه های تاریخ بشری با محمود بیع و شرط کرده بود که چندین و چند سال(که شد سی سال)، شاهنامه را بسُراید و در ازای آن، صله یا حق التالیفی کلان(گویا یک دینار طلا در برابر هر بیت، که مقدار آن در هر حال کلان بوده و دقیقاً نمی دانیم چه میزان بوده) دریافت دارد...» .
و امّا در ساختگی بودن این گزاره و افسانه بودن آن همین بس که بدانیم فردوسی، کار آفرینش شاهنامه را در سال ۳۶۵ ق و در حالی که سی و شش ساله بوده ( تولّد ۳۲۹ ق ) شروع کرده است و در این زمان اولاً دارای مال و مکنتی بوده و چشمداشتی به صله و پاداش دیگران نداشته و همانگونه که در سطور پیشین آمد، سُرایش شاهنامه را هم برای خود یک وظیفه ملّی - میهنی در راستای پاسداشت زبان و تاریخ ایران می دانسته و نه حرکتی برای دستیابی به مقاصد و منافع مالی و دنیوی.
ثانیاً محمود غزنوی یا همان سلطان محمود، در همین زمان یعنی سال آغاز سّرایش شاهنامه، طفلی چهار ساله( تولّد ۳۶۱ ق ) بوده و هنوز به سلطنت نرسیده بود تا به تعبیر ادیبِ دانش پژوه ما، فردوسی با او بیع و شرطی کند و قراردادی در خصوص سُرایش شاهنامه و دریافت پاداش ببندد.
آری، سلطان محمود در سال ۳۸۷ ق به سلطنت می رسد و این زمانی است که کم و بیش، بیست سال از کار آغاز سُرایش شاهنامه گذشته و فردوسی به تقریب کار نخستین نگارش آن را به پایان برده است. حاصل سخن آنکه داستان قراداد بستن فردوسی با سلطان محمود، مبنی بر دریافت یک دینارطلا در برابر هر بیت از شاهنامه، همانند بسیاری از داستان های دیگری که در خصوص زندگی فردوسی بر زبان ها افتاده و شوربختانه به کتاب ها هم راه یافته است، افسانه ای بیش نیست و ساحت آن حکیم فرزانه از چنین افسانه های سخیف و بی پایه و اساسی فرسنگ ها به دور است.
گزارش دوم:
افسانه دیگری که پیرامون انگیزه فردوسی در اقدام به سُرایش شاهنامه ساخته و پرداخته شده، همان گزارشی است که «نظامی عروضی» در کتاب «چهارمقاله»، آنگاه که در مقاله دوم کتاب که در فنّ شعر است، از فردوسی یاد می کند، آورده و می گوید:
«استاد ابوالقاسم فردوسی از دهاقین طوس بود. از دیهی که آن دیه را باژ خوانند و از ناحیت طبران است. بزرگ دیهی است، و از وی هزار مرد بیرون آید. فردوسی در آن دیه شوکتی تمام داشت. چنان که به دخل آن ضیاع از امثال خود بی نیاز بود، و از عقب یک دختر بیش نداشت، و شاهنامه به نظم همی کرد، و همه امید او آن بود که از صله آن کتاب، جهاز آن دختر بسازد. بیست و پنج سال در آن کتاب مشغول شد که آن کتاب تمام کرد....»
با اندک دقّتی در این عبارات، متوجّه تناقض آشکاری در اجزای آن خواهیم شد. نخست آنکه نظامی عروضی در این جملات، ابتدا از مال و مکنت و شوکت فردوسی یاد می کند و این که با درآمد حاصل از املاک خود از دیگران بی نیاز بوده است و بلافاصله می آورد که هدف او از نگارش شاهنامه، تأمین جهاز دخترش بوده است!.... به راستی، تناقض از این آشکارتر؟!
کسی که از نظر دارایی و درآمد، به بی نیازی از دیگران رسیده و دارای مِلک و مزرعه بوده است، چه نیازی دارد که برای تأمین جهاز دختر خود، دست به کار نگارش و سُرایش عظیم ترین کتاب حماسی ایران و بلکه جهان شود و بخش زیادی از عمر خود را در راه آن صرف کند؟ آیا آوردن این گزاره، فروکاستن از شأن فردوسی و ناچیز شمردن زحمت سی ساله او در خدمت به تاریخ ایران و زبان فارسی و نیز بی ارج کردن کتاب سترگ شاهنامه نیست؟ آیا نادیده انگاشتن هدفی والا همچون حفظ زبان فخیم فارسی و انگیزه ای چنین بزرگ را در حدّ تأمین جهاز فرزند پایین آوردن، رواست؟
از این گذشته، نظامی عروضی در عباراتی که از کتاب چهارمقاله یادآورشدیم و در ادامه گزارش خود از زندگی فردوسی می گوید: فردوسی غیر از یک دختر، فرزند دیگری نداشته است. حال آنکه این نیز خود در تناقضی آشکار با نصّ صریح شاهنامه است. چرا که به تصریح خود فردوسی در شاهنامه، او دارای فرزند پسری هم بوده است که در میانسالی و در میانه راه سُرایش شاهنامه از دنیا می رود و پدر را به سوگ خود می نشاند:
مرا سال بگذشت برشصت و پنج نه نیکو بود گر بیازم به گنج
مگر بهره گیرم من از پند خویش بر اندیشم از مرگ فرزند خویش
مرا بود نوبت برفت آن جوان ز دردش منم چون تنی بیروان
شتابم همی تا مگر یابمش چویابم به بیغاره بستایمش
که نوبت مرا بود بیکام من چرا رفتی و بردی آرام من
ز بدها تو بودی مرا دستگیر چرا چاره جستی ز همراه پیر
مگر همرهان جوان یافتی که از پیش من تیز بشتافتی
جوان را چو شد سال بر سی و هفت نه بر آرزو یافت گیتی برفت
همی بود همواره با من درشت برآشفت و یکباره بنمود پشت
برفت و غم و رنجش ایدر بماند دل و دیدهٔ من به خون درنشاند
کنون او سوی روشنایی رسید پدر را همی جای خواهد گزید
برآمد چنین روزگار دراز کزان همرهان کس نگشتند باز
همانا مرا چشم دارد همی ز دیر آمدن خشم دارد همی
مرا شصت و پنج ورا سی و هفت نپرسید ازین پیر و تنها برفت
وی اندر شتاب و من اندر درنگ ز کردارها تا چه آید به چنگ
روان تو دارنده روشن کناد خرد پیش جان تو جوشن کناد
همیخواهم از داور کردگار ز روزه ده پاک پروردگار
که یکسر ببخشد گناه تو را درخشان کند تیره گاه تو را
همچنین نظامی در عبارات پیش گفته، مدّت نظم شاهنامه را بیست و پنج سال گزارش می کند و این کلام و عبارت نیز با گفتار فردوسی در شاهنامه که صریحاً اعلام می دارد مدّت سُرایش شاهنامه سی و پنج سال بوده است، در تناقض است. حاصل کلام این که گزارش دوم نیز همچون گزارش نخست از زندگی فردوسی در خصوص انگیزه او در اقدام به سُرایش شاهنامه، گزارش و گزاره ای عاری از حقیقت است که پیرامون حیات این بزرگمرد تاریخ ادب و فرهنگ این مرز و بوم ساخته و پرداخته شده است.
شما چه نظری دارید؟