طه حسین فراهانی 
 

نصرالله فلسفی،تاریخ نگار و نویسنده و مترجم ایرانی،یکی از پیشگامان تحقیق و تألیف تاریخی مدرن ایران بود. بیش از پنجاه جلد کتاب و مقاله تألیف کرد که بخشی از آنها به عنوان کتاب‌های درسی برای مدارس ایران تالیف شدند و بسیاری دیگر در حوزه تاریخ ایران و جهان، به رشته تحریر درآمدند. ..

در گذر تاریخ فرهنگ و علم ایران، رابطه‌ای تنگاتنگ میان استادان دانشگاه و دنیای مطبوعات وجود داشته است؛ پیوندی که نه تنها دانش را از کتابخانه‌های دانشگاه به میان مردم برده، بلکه حوزه‌های علمی را به عرصه گفت  وگو و نقد عمومی آورده است. در این میان، چهره‌هایی چون «نصرالله فلسفی»، نمونه‌هایی برجسته و تأثیرگذارند. کسانی که با قلمی توانا و ذهنی ژرف، هم به تدریس تاریخ و ادبیات اشتغال داشتند و هم مدیریت و تألیف در مطبوعات و مجلات را بر عهده گرفتند تا دانش را به جامعه برسانند و فرهنگ را در همه لایه‌ها گسترش دهند.
نصرالله فلسفی،تاریخ نگار و نویسنده و مترجم ایرانی، فرزند میرزا نصرالله خان سوادکوهی از مستوفیان دوره قاجار بود که در نهم آذر۱۲۸۰ خورشیدی در تهران به دنیا آمد. شش روز پس از درگذشت پدرش. او در خاندان مادری خود نیز نواده آقا علی مدرس، فرزند ملاعبدالله زنوزی، حکیم و فیلسوف برجسته دوره قاجار بود؛ میراثی که در سرشت او ریشه دوانده بود. فلسفی تحصیلات خود را در مدرسه‌های اقدسیه، آلیانس فرانسه و دارالفنون به پایان رساند و به زبان فرانسه مسلط شد. این توانایی زبانی، زمینه ارتباط او را با محیط‌های فرهنگی و علمی فرامنطقه‌ای فراهم آورد.
از همان ابتدای فعالیت حرفه‌ای، فلسفی در دستگاه‌های دولتی ایران حضور یافت. از وزارت پست و تلگراف شروع کرد، در وزارت عدلیه به فعالیت پرداخت و سرانجام به وزارت معارف رسید؛ جایی که سرنوشت علمی و فرهنگی او رقم خورد. در سال ۱۳۱۵، هنگامی که تنها ۳۵ سال داشت، کرسی تدریس تاریخ پیش از اسلام را در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران بر عهده گرفت و به مدت بیست و هشت سال، نسل‌های متعددی را با دانش تاریخ و جغرافیا آشنا کرد.
اما فلسفی تنها به تدریس محدود نماند. او یکی از پیشگامان تحقیق و تألیف تاریخی مدرن ایران بود. بیش از پنجاه جلد کتاب و مقاله تألیف کرد که بخشی از آنها به عنوان کتاب‌های درسی برای مدارس ایران تالیف شدند و بسیاری دیگر در حوزه تاریخ ایران و جهان، به رشته تحریر درآمدند. فلسفی معتقد بود دانش تاریخ باید به گونه‌ای باشد که هم برای پژوهشگران و هم برای عموم مردم قابل دسترس و فهم باشد.
یکی از ویژگی‌های بارز فلسفی، ارتباط نزدیک و فعال او با مطبوعات بود. او بیش از شصت کتاب داستانی با امضای «نکته‌گیر» در روزنامۀ «امید» منتشر کرد و صدها مقاله پژوهشی و ادبی در مجلات و روزنامه‌های معتبری چون: «شفق سرخ»، «اتحاد»، «یغما»، «شرق»، «آینده»، «مهر»، «سخن»، «وحید»، «تعلیم و تربیت» و بسیاری دیگر به چاپ رساند. این فعالیت‌ها نه تنها دانش و فرهنگ را به مخاطبان گسترده‌تر می‌رساند، بلکه سبب می‌شد حوزه علمی با زبان روز و فضای عمومی جامعه در تماس مستمر باشد.
در زمانه‌ای که هنوز رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی وجود نداشتند، مطبوعات نقش بسیار مهمی در انتقال و گسترش دانش ایفا می‌کردند. فلسفی به خوبی دریافته بود که دانشگاه باید فراتر از دیوارهای کلاس‌های درس و تالارهای تحقیق باشد و دانش باید در سطح جامعه به اشتراک گذاشته شود. به همین دلیل، مدیریت و نظارت بر مجلاتی مانند «مجله پست تلگراف»، «مجله ایران»، «مجله ایرانیکا» به زبان ایتالیایی و «مجله تعلیم و تربیت» را بر عهده داشت و سردبیری مجله‌ هفتگی «امید» نیز از او انسانی تأثیرگذار در مطبوعات ساخت.
این پیوند میان استاد و مطبوعات، فقط یک رابطه کاری نبود؛ بلکه سنتی دیرینه و فرهنگی بود که در آن استادان به عنوان فرهنگیان جامع‌نگر و متفکران تاثیرگذار، خود را موظف به انتقال دانش و فرهنگ به مردم می‌دانستند. آنها در این مسیر، نه تنها به آموزش دانشجویان می‌پرداختند، بلکه از طریق قلم و مطبوعات، گفت وگو و نقد را در جامعه گسترش می‌دادند.
نصرالله فلسفی، نمونه‌ای درخشان از این سنت است که هم تدریس و پژوهش‌های دانشگاهی را با دقت پی می‌گرفت و هم در عرصه نشر و مطبوعات حضور فعال داشت. از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۰، فلسفی به عنوان رایزن فرهنگی ایران در ایتالیا و اسپانیا فعالیت کرد و پس از بازنشستگی، تدریس در دانشگاه استراسبورگ فرانسه را نیز تجربه کرد. اما همیشه به ایران و فرهنگ ایرانی عشق می‌ورزید و پس از سال‌ها تحقیق و تدریس، در دوم خردادماه ۱۳۶۰، حدود یک ماه پس از بازگشت به ایران، چشم از جهان فروبست و در جوار حرم شاه عبدالعظیم حسنی به خاک سپرده شد.
فعالیت‌های فلسفی در تألیف کتب درسی برای مدارس، به ویژه یازده جلد کتاب تاریخ و جغرافیا که با همکاری علی‌اصغر شمیم تالیف کرد، نشانگر عزم او برای ارتقای سطح آموزش و فرهنگ عمومی بود. همچنین سیزده جلد کتاب دیگر درباره تاریخ ایران و جهان نوشت و بیش از پنجاه جلد کتاب ترجمه و تألیف در حوزه‌های مختلف را به جامعه علمی عرضه داشت.
اگر امروز پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و ادبیات ایران، از دانش و آثار پربار این حوزه بهره می‌برند، باید نگاهی هم به زحمات و تلاش‌های کسانی مانند نصرالله فلسفی بیندازند. مردی که در عصر خود یکی از ستون‌های اصلی تحقیقات تاریخی نوین ایران بود و فعالیت‌های گسترده‌ای در مطبوعات داشت تا دانش را از حصار کتاب‌ها به دل جامعه ببرد.
شاید بتوان گفت که فلسفی در طول زندگی خود، به نوعی واسطه و پلی میان جهان دانشگاه و جامعه بود؛ پلی که بر آن دانش علمی، ادبیات، روزنامه‌نگاری و پژوهش تاریخی به هم گره خورده‌اند. این پیوند در عصر امروز نیز اهمیت دارد و نشان می‌دهد که گسترش فرهنگ و دانش، تنها در کلاس‌های درس رخ نمی‌دهد، بلکه با حضور فعال و مستمر در عرصه رسانه و گفت‌وگوهای عمومی، می‌تواند به بار بنشیند
نصرالله فلسفی، نمونه برجسته‌ای است از استادانی که آگاهانه و با تعهد، از امکانات مطبوعات برای توسعه فرهنگ و دانش بهره بردند. سنتی که امروز نیز می‌تواند الهام‌بخش اساتید، نویسندگان و پژوهشگران ایرانی باشد.